Үндэһэн нааданууд. Шагай нааданай хуряангы хэшээлнүүд

Манай Буряад уласта энэ талаар асуудалнуудые шиидхэхэхэеэ хэды оролдобошье һаань, хаража үзэхөөр зүйлнүүд олон. Ургажа ябаһан улаан бургааһаднай эхэ хэлэн дээрээ хэлэхэ, дуугархань үсөөрэнхэй, оройдоошье мэдэхэгүйшүүл байха. Тиимэһээ хүүгэдые сэсэрлигһээ эхилээд, буряадаараа дуугаржа һургаха гээшэ гол шухала. Энэ хэрэгтэ үндэһэн буряад нааданууд тон туһатай байха гэжэ һанахаар. Сэсэрлигүүдэй буряад хэлэнэй багшанар, хүмүүжүүлэгшэд угсаатанайнгаа эдэ наадануудые хүмүүжүүлгынгээ зэбсэгжэлгэдэ (арсенал) оруулжа байдаг гэбэшье, үшөөл хэшээлнүүд багадана гэхээр.

Дэлхэйн хамаг арадуудтал буряад зон өөрын үндэһэн наадануудтай. Тон эртэ урдын гэбэл: дандаалалга (догоняшки), хоргодоон (прятки), ээрэмшээлгэ (ловишки вокруг костра) — тус нааданууд яһа уһанай илгаа харуулнагүй, ямаршье арадта бии, юрэл үхибүүдэй бэеын тамир хүгжөөхэ зорилготой: хурдан хүлтэй, шанга гартай, хёрхо нюдэтэй, шуран солбон ургахын тула. Мүн хамтын нааданда олонтой харилсажа һураха, хүн зон соо өөрынгөө һуури олохо байна.

Буряад нааданууд 2 янзын байдаг: 1. түргэн хүдэлсын (подвижные), газаагуур гүйхэ, харайха, бэеын хамаг үе мүсые шангадхан хүдэлгэхэ; 2. амгалан (спокойные), гэртэ газаашье һуугаад, аалин намдуу хүдэлхэ.

Үндэһэтэнэй илгаатай, мүн өөршэлэгдэһэн түргэн нааданууд: 1. «Тэбэг сохихо» (игра в зоску) — монгол туургатанай тон дуратай зугаа; 2. «Шоно тарбагашааха» (волки и тарбаганы); 3. «Малгай нюуха» (прятанье шапки); 4. «Шүүр шэдэхэ» (кидание ковша из караганы-досл.); 5. «Баради, баради, хан» (метание мячом из шерсти и пуха в цель); "«Гахай шэдэхэ» (охота на кабанов), 6. «Һохор һамгашаалга» (жмурки); «Ботого буурашалга» (верблюд с верблюжонком) гэхэ мэтэ.

Үндэһэн буряад амгалан нааданууд: 1.«Алта (бэһэлиг) нюуха» (прятанье колечка); 2. «Шүбгэшэлгэ» (поиски шила); 3. «Шатар ба даам табиха» (популярные у бурят шахматы и шашки); 4. Таабари таалсалга (отгадывание загадок). Аалин наадануудай ехэнхи хубииень «Шагай наадан» (игра в бабки, лодыжки, альчики) эзэлдэг юм.


«Шагай наадан». 10-20 янзын илгаатай (разновидности игры в «шагай »): 1. Хонхо бүхэ түүлгэ — собирание альчиков, упавших спиной вверх и на спину; 2. Таалсалга — отгадывание; 3. Мори урилдаалга — конные скачки; 4. Шагай няһалалга — щелканье бабок; 5. Хонгордоолго — подкидывание и ловля лодыжек одной рукой; 6. Хумпраа — подкидывание 3-мя лодыжками; 7. Шүүрэлгэ — хватание лодыжек в горсть; 8. Харбалга — метание альчиками; 9. Ёрхо харбалга — стрельба костяной стрелой «ёрхо»; 10. Дүрбэн бэрхэ — четыре молодца 11. Табаршаалга — от слова «пять, пятерня», ловля одной рукой; 12. Мэлхэй — сложить черепашку (собирание черепашки); 13. Хорёо барилга (постройка ограды); 14. Айл боложо наадаха — игра в семью. Шагай нааданда саашадаа шэнэ гурим дүрим оруулжа, хубилгажа болохо юм аабза (можно придумывать новые правила, по-своему дополнять, разнообразить).

Табан янзын шагай монгол туургатанай үсхэбэрилдэг 5 хушуун мал тэмдэглэнэ:

1. «Хонхо» — ямаан, хонхогороороо өөдөө унаһан шагай;
2. «Бүхэ» — хонин, нюргаараа өөдөө унаһан шагай;
3. «Морин» — морин, жэгдэ талаар хажуулдин унабал;
4. «Үхэр» — үхэр, хонхогор талаараа хажуулдин унабал;
5. «Тэмээн» — тэмээн, ёдойгоод, һуугаад унабал.


Урданай хүүгэд хэмэл нааданхайгүй байха бүреэ, өөһэдөө тархияа хүдэлгөөд, ухамайлаад, гэрэй ажахы, оршон тойронһоо бололтой юумэ олоод лэ, ухаан бодолоо, бэе тамираа хүгжөөхэ арга олодог һэн: 5 хушуу малһаа гаралтай хониной шагайнууд, бодо малай, адуунай баабхайнууд, дархалалгын үлэгдэл зомгооһо, тэбхээнсэгүүд; оёдолой үртэһэн, нооһо ноолуур, арһа шүрбэһэнэй үлэгдэлнүүд; хээгүүр байһан элһэ шабар, шулуунууд, бургааһа модоной холтоһо, хатаһан (ургажа байһан амиды модо, сэсэг набша таһалха хорюултай) мүшэрнүүд гэхэ мэтэ. «Саг сагтаа, сахилза хүхэдөө» гэжэ дэлгүүрэй нааданхайнуудта садашанхай (пресыщенные) мүнөөнэй хүүгэдтэ ороходоо, урданай үхибүүд хээгүүр нара һалхинда ябажа, эдэбхи үүсхэл, бэеын тамираар булюу байһан гэхээр. Бэеэ һамааруулха юумээ гэртэ газаагуур оложо, ухаагаа гүйлгэжэ шададаг урданай үхибүүд байгаалитаяа нягта холбоотой байһаниинь хэлсээнгүй. Тэдэ хёрхо һонороор оршон тойроноо ажаглан, дүрбэн сагай уларил болон алибаа үзэгдэлнүүдые тайлбарилха, уридшалан хэлэхэ шадалтай хүгжэдэгынь багынь бэеэ дааһан (самостоятельные) наадануудһаа эхитэй гэхээр.

«Шагай наадан» һонирхолтойшье, хүүгэдэй хүмүүжүүлгэдэ туһатайшье, тэрэниие бодотоор һэргээбэл һайн һэн гэбэшье, шагайнууд олдохоһоо шухаг зүйл болонхой. Тиибэ яабашье, «хүсэлһэн мэлхэй далайда хүрэдэг» гэдэг. Урдандаа айлнууд хонинойнгоо тагалсаг шанажа, шагайень наряар мүлжэжэ сэбэрлэһэн шагайнуудые суглуулдаг байгаа. Шагайнуудаа хэдэг туламынь 3 хэсэгһээ бүридэнэ: 1) бүтүүгээр элдэһэн хусын холхоног 2) тулам утадхаһан, хургы торгон, тамһа миндаһа хадаһан хара хилэн, ямаршье зузаан бүд залгалаа 3) сасаг монсогоор гоёоһон ооһорынь. Шагайн туламууд һуудал байдал шэмэглэһэн ёһотой урлиг соёлдо (прикладное искусство) хабаатай гэхээр бэлэй.


Шагай нааданай шанар шэнжэнүүд:

1) Жаахан үхибүүдэй наадахада тон зохистой: үнгын будагаар шэрдээд байхада нюдэндэ урин гоё (эстетичны); тэдэниие арюудхажа, угаажа, бусалгажа, ямаршье санитарна үйлшэлгэ хэжэ боломоор (гигиеничны); хая-шэдэ, яашье эбдэрхэ хухархагүй, тиимэһээ үхибүүд гэмэлтэхэгүй, гар хүлөө адахагүй (не травмоопасны);

2) Сэсэрлигэй хүүгэдэй жаа ехэ группануудта илгаагүй хэрэглэмээр: 1) математикын хэшээлдэ хубаариин (раздаточный материал), хаража үзэхын (демонстрационный материал 2) хэлэ хүгжөөлгэдэ (развитие речи) үнгэ ба хэмжүүр илгажа, 5 хушуун мал нэрлэжэ, абяануудынь дууряажа болоно г.м. 3) сенсорно мэдэрэлнүүдые хүгжөөлгэдэ хатуу-зөөлэн, хонхогор, бүгтэгэр, жэгдэ бэшэ, тэгшэ ёдогор г.м. ойлгуулха 4) бэеын тамирай хүгжэлтэдэ (физическое развитие) хонхогор, бүхэтэр, ёдогор янзатай түхэлтэй хатуу эд хадаа адха соогоо абахадань массаж болохо, жэшээнь, гарай альган бэеын хамаг эрхэтэнтэй сэхэ холбоотой гэдэг хадань шагай барижа, бажуужа байхада туһатай бэзэ.

Таалсалга (отгадывание) — жаа группын хүүгэд түрүүн һургагшын альган соохи шагайнуудые таажа, хаанань ехэ-бага, үсөөн-олон, хооһон-хооһон бэшэ, томо-бага гэхэ мэтээр тааха, мүн бэе бэедээ таалгаха. Таалсалга нааданай ондоо түхэлөөр томо группада наадахаар байха.



Хорой (хорёо) барилга (строительство ограды) — хоройнууд геометриин элдэб түхэлтэй байжа болохо: круг, овал, квадрат, треугольник, прямоугольник гэхэ мэтэ; багашуул зэргэлжэ һуугаад, хорой барихадаа, сугтаа хамһажа нэгэ хорой гү, али өөр өөрын түхэлтэй барижа болоно. Хүүгэд юумэ зэргэлүүлжэ, зүг шэгынь тааруулжа, хамаагүй хайша хэрэг бэшэ, наряар табижа һураха (шагайнууд иишэ-тиишээ харахагүй, хонхо бүхэнь адли табигдан, булта нэгэ зүг руу шэглээд байха гэбэшье, мүн өөрын һанаашалгаар шагайнгаа түхэл янзалан табижа боломоор). Эндэ үгэнүүд забһартай-забһаргүй, хойно-хойноһоо, бата бэхи-хэбрэг, урагшаа-хойшоо, үсөөн-олон, жэрэгэр-жэрылгэхэ г.м.; шагайгаа зэргэлүүлхэдээ гансааран ба хамтааран тоо тооложо һураха; үнгэнүүдые нэрлэхэ, энэ ямар үнгэтэй шагайб? Үшөө ямар будагта оруулхаар бэ? Нааданай шэнжэ оруулха (создать игровую ситуацию): шоно ерэбэ, хоройгоо һайнаар бария, забһар бү хэе гэхэ мэтэ, элдэб янзын үйлэ һанаашалжа болоно.



Хумпраа (подкидывание 3-мя бабками) — тоо тоолохо, гарайнгаа сарбуу болон хургануудые нугалха, мушхалха дасгал (упражнение для гибкости кистей, пальцев) хэгдэхэ, 3 шагай адляар унагааха гэжэ зорилго табигдажа, баярлажа, голхоржо, сэдьхэлэй мэдэрэлнүүд һэргээгдэнэ (атмосфера радости, адреналин от трудности задачи, желание достичь цели).

Мори урилдаалга (конные скачки) — хажуу тээшээ хэбтэһэн шагайнуудаар ута хана хэжэ, 2 наадагшад нэгэ-нэгэ, хоёр-хоёр моридоо старт дээрэ табиха. Хумпраа шэдэхэдэнь, хэндэнь морид булюу унааб, тэрэнь эхилхэ, 2 морин унабал, 2 алха, 1 унабал, нэгэ алха г.м. Алха гээшэ нэгэ шагайн тухай. Ханаяа тойроод, гэдэргээ бусажа болохо. Нааданай гол зорилгонууд (программные задачи): тооложо һураха, хүсэлөө бэелүүлхэ зоригжолтой болохо, илабал, үлүүсэ баярлахагүй, диилдэбэл гомдохогүй (не впадать в эйфорию от победы, и унывать, проигрывая, нужно уметь проигрывать) гэһэн буряад арадай этнопедагогикын сэсэн һургаал ойлгуулха (нужно обговорить о поведении участников уже перед стартом); тут нужны пословицы типа «эрэ хүнэй досоо эмээлтэ хазаарта багтаха» (быть сдержанным, уметь управлять эмоциями, контролировать себя).


Шагай няһалалга (щелканье лодыжек) — энэ үхибүүдые хамтын нааданда харилсажа, удаан һуужа һургаха (н-р, к усидчивости на уроках или в любой деятельности, требующей терпения), бэеэ саб гэтэр абаад ябаха (к собранности), анхаралтай байха, түрүүн хаанаһаань эхилэн харбабал дээрэб гэжэ хараад орхихо (к внимательности, логике, быстроте мыслей); мүн нюдэнэй хёрхые (остроту и зоркость зрения), гарай хатууе (твердость руки), бэеын тэнсүүри, солбониие (ловкость и координацию движений) хүгжөөхэ.


Хумпраа шэдэхэдээ, 3 шагай бултыень адляар унагаагша эхилхэ. Шагайнуудаа хабтайтар, сүлөөтэйгөөр харбахаар хаяжа үзэхэ, адли шагайнуудые харбаха, хонхые хонхоор, бүхые бүхөөр г.м., забдажа дахин дабтахагүй, ондоо шагай дайрахагүй, али шагай мэргэлээ һаа дээрэб гэжэ ухаалдин хараха (метить в одинаково упавшие, щелкать с одной попытки, нельзя задевать остальные альчики ни рукой, ни ногой, ни одеждой, игроку нужно быть предельно осторожным, собранным и сообразительным как в шахматах, видеть вперед на два шага). Дутуу харбаһан, забдаһан хүн нүгөө наадагшадаа дамжуулна, хэн олон шагайтай болооб, тэрэ диилэнэ.

Энэ мэтээр «Шагай нааданай» янза бүриин наадануудта ухаан бодолоо гүйлгэхэ, һэргэг һонороо, шуран солбоноо хүгжөөхэ, бэе, сэдьхэлэй тэнсүүри олохо, абари зангаа тэгшэлжэ һураха арга боломжонууд ехэл даа.
Тус наадануудһаа гадна хүүгэдэй сэсэрлигтэ шагайнуудые, баабхайнуудые хэрэглэжэ, элдэб сэдэбүүдээр: айлшаниие угталга, бэлшээри, Сагаалган гэхэ мэтэ удхатай хэшээлнүүдые үнгэргэжэ болохо юм. Жэшээнь, багашуулай группада абяанууд тухай хэшээлдэ нэгэ сценари дурадхая:

«Абяанууд»

Эндэ баабхайнууд хүнэй, шоно нохойн дүрсэнүүдэй үүргэ дүүргэнэ. Мал адууһан — шагайнууд (мүн дэлгүүрэй мал адууһанай дүрсэтэй жэжэ нааданхай хэрэглэжэ болохо: тэмээн, морин, үхэр, харин хони ямаад 2 янзаар табигдаһан шагайнууд).

Зорюута хабтагай дээрэ хэһэн малшанай байдал: һэеы гэр гэжэ модохонуудаар хэһэн түхэреэлжэн, мүн хото хорой, сэргэ, тэргэ (на доске символические обозначения летника: юрты в разрезе и скотных дворов, можно для ознакомления поставить коновязь по обычаю бурят к юг-западу от юрты, можно и телегу, разную утварь, сделанные руками детей на занятиях).

Харанхы һүни, булта унтанхай, хүнүүд: хүгшэн эжы, аба, эжы, аха хүбүүн, үлгытэй нарай; адууһа мал: хара буха, хээр морин, хоёр үнеэн, хони ямаад, нэгэ нохой.
Һүни нарай үхибүүн һэреэд бархирна
— Уа! Уа! Уа!
Эжынь һэреэд:
— Бай, бай, бай, баю-баюухан унтыш даа!
Гэнтэ нохой хусаба:
— Һаб, һаб! Һаб-һаб!
Шоно улиба:
— Ау, ау! Ау-ау!
Хүгшэн эжы һэреэд, абыень һэрюулнэ:
— Пэй! Шоно улина, бодыш, малаа харыш!
Шоно хотондо дүтэлбэ:
— Ау-у, ау-у!
Нохой бүри шангаар:
— Һаб-һаб, һаб-һаб!
Үнеэд мөөрэбэ:
— Мүү, мүү!
Хонид маараба:
— Ме-э, ме-э!
Ямаад майлаба:
— Бе-э, бе-э!
Хээр морин инсагаалба:
— Иһо-һоо!
Хара буха газар малтан бүрхирбэ:
— Бу-у, бу-у!
Аба газаашаа гараад буудаба:
— Пиф-паф, пиф-паф!
Шоно айгаад арилба, мал адууһан номгорбо. Үглөөгүүр болобо.
Эжынь бодожо үнеэгээ һаахадаа, шоноһоо айһан үнеэгээ номгоруулба:
— Һаа! һаа гэнэб!
Һаажа эхилбэ:
— Шур-шур! Шур-шур!
Абань хони ямаадаа хотонһоо гаргаба:
— Тадь, тадь!
Хони ямаадынь хоройһоо гарахадаа:
— Бе-э! Ме-э!
Хони ямаад гараад гүйлдэшэнэ:
Үү! Поли руу гүйлдэбэл. Хүбүүн, тогтоогыш!.
Ахайнь мориндоо һууба:
Холой! Холой гэнэб!
Мориёо яаруулна:
— Чу! Чу!
Мориёо байлгаба:
— Тпру!
Эжынь үнеэдээ гаргаба:
— Һэш, һэш! Гарагты, бэлшэгты!
Эжынь хүнэгөө абаад гэртээ ороходо, нохойнь оролсохоёо һанаба:
Цыц, Хоройшо! (нохойдоо эдеэ гаргажа):
Тоншорно:
Чч, чч!

Гэрэл зурагууд «Буряадай юртэмсэ» номһоо ба Базыр Эржена Цыреновтэнэй гэр бүлын архивһаа, мүн Татьяна Рабдановна Дугдановагай буулгаһан; хэшээлнүүд, сценари авторай.