Үндэһэн буряад нааданууд

Манай буряад арад зоной һуудал байдалай ондоо боложо эхилһэниинь хүн бүхэндэ мэдээжэ ааб даа. Теэд хэр угһаа хойшо, урданай сагһаа дамжан ерэһэн һонирхолтой нааданууд буряад арад зондо бии байгаа. Тэдэниие мүнөөнэй эдир залуу үетэн, багашуул муу мэдэнэ. Юуб гэхэдэ, мүнөө үеын нааданууд, ёһо гуримууд, заншалнууд бии болоо гээшэ ааб даа. Тиигэжэ тэдэ хуушан аад, нилээд һонирхолтой наадануудай олонхинь мартагдашанхай. 

Үндэһэн буряад нааданууд олонхи ушарта хүнүүдые, илангаяа үхибүүдые, хурдан солбон, һанаамгай, һонор, ухамайлжа, бодолоо түргэн гүйлгэхэ, һүбэлгэн болохо хэрэгтэ угаа нүлөөтэй, удха шанартай байгаа ха юм.
 
Буряад арад зон урдандаа мал ажалтай ябаа бшуу. Тиимэһээ олонхи нааданиинь малтай, үгышье агнууриин хэрэгүүдтэй, ан арьяатантай, байгаалиин үзэгдэлнүүдтэй холбоотой һэн. Хониной шагай суглуулха ехэ хүндэтэй хэрэг байгаа. Томошуул, үхибүүдшье тэдэниие суглуулжа, янза бүриин будагаар будадаг, шэрдэдэг байгаа. Жэшээлхэдэ, шэнэһэнэй холтоһонтой, модоной үмхитэй, үнгэ бүриин сэсэгүүдэй залаатай, һонгинын хальһантай суг хамта шагайгаа бусалгажа, элдэб үнгэтэй болгодог һэн гэхэ. 

Ямар айл олон аад, янза бүриин шагайтайб — тэдэнэр зоной дунда хүндэтэй һэн хаш. «Нааданда, зугаада дуратай, зоной айл», — гээд тэдээн тухай дулааханаар хэлсэхэ. Залуушуулай гү, али үхибүүдэй сугларжа наададаг, үбэлэй ута һүниие һүнилэн хүхижэ һуудаг тусхай хэдэн айл нютаг, һуурин бүхэндэ бии байгаа. 

Би өөрөө дайнайшье үедэ, һүүлээрньшье бага балшар ябааб. Хэнэйшье мэдэһээр, тэрэ үедэ мүнөөнэйхи шэнги гоё һайхан нааданхай, элдэб зүйл хомор байгаа. 

Би тиигээд багадаа наадаһан наадануудаа гэхэ гү, али тэрэ үеын һонин ёһо заншалнууд тухай эндэ хөөрэхэ һанаатайб. Мүнөө кибернетикын, космонавтикын, эрдэм-техникын дэбжэлтын үедэ эдэ нааданууд гэнэн хонгор, һонигүй шэнгеэр зарим хүнүүдтэ һанагдажа болохо. Тиибэ яабашье ехэшүүлтэй хамта, багашуулай өөһэдөөшье амяаран наададаг байһан зарим наадануудай һонин, анхарал татамаар байһан тухай мартажа болохогүй. Энэмнай буряад зоноймнай үндэһэн ёһо заншал, ёһо гуримай зүйлнүүд болоно бэшэ гү? 

Би «Бага наһанайм үдэшэнүүд» гэһэн шүлэг соогоо иимэ мүрнүүдые бэшээ һэм.

 Үхибүүн наһанайм дурасхаалда
 Үлэнхэй юм нэгэ зураг.
 Һүниие һүнилэн зугаалдаг
 Зодбын Сэрэнэй һураг.
 Дахин дахин һанахадам,
 Дайнай үе һэн ха.
 Даруухан минии Бургаастай
 Үльгэрэйл орон һэн ха. 

Минии тэнжэһэн Бургаастай нютагта урданай ёһо заншал ехэ сахидаг, урданай элдэб наада наададаг байһан юм. Бидэ, багашуул, янза бүриин нааданхайн хомор дээрэһээ айлай газаагуур, талаар, бог шорой хаядагшье газараар ябажа, шаазанай элдэб бутархай суглуулхабди. Гоё сэсэгтэй, гоё үнгэтэй шаазан олоор суглуулһан хүн тэдээнээ гэрэй урда, игаабари газарта зэргэлүүлжэ табяад, наранай гэрэлдэ ялалзахыень хаража, һайхашаажа байдаг бэлэй. Үгышье һаа, ехэшүүлэй наададаг бүхы нааданда бидэ, багашуул, баһал оролсохобди. Тэдээндээ намнуулаашье һаа, һалан һандангүй тэдэ наадануудыень хаража, һайн һанажа, хадуужа абаад, өөһэдөө амяаран наадахабди.