Хүндэлэлгэ
Эхын үдэрэй үмэнэ түрэһэн бодолнууд
23 ноября 2018
1200
Эрэ хүнэй зүрхые эзэлэг лэ мүнхэдөө...
«Үлгэн Дэлхэй — эхэмни, Үндэр Тэнгэри — эсэгэмни» гээд буряад зон хэр угһаа орон дэлхэйдээ хандадаг, зальбардаг юм. Буряад-монгол үндэһэн соёлдо эхэ, эхэнэр хүниие нангин гал гуламтаяа тахидаг, үри хүүгэдөө, наһанайнгаа нүхэрые энэрхы һайханаар найжалдаг үүргыень ехэтэ хүндэлдэг заншалтай юм.
Эртэ урдын Египедтэ, матриархадай үедэ, эхэнэр бурхан Нут хүн түрэлтэниие аршалан хамгаалагшын нангин үүргэтэй байһан, тиихэдээ бүхы дэлхэйе халхалан тойроһон тэнгэриин түхэлөөр дээдэ тээнь, харин Газарай эрэ бурхан Геб бүри жаа бэетэйгээр, доодо тээнь зураглагдадаг байһан.
Агууехэ Гомерэй «Илиадые» дурсабал, энэ гайхамшагта зохёол соо эхэнэр хүн эрэ хүнтэй адли тэгшээр сэгнэгдэнэ, һайханаар зураглагдана. Алдар суута сэрэгшэ Гекторэй Андромаха нүхэртэйгөө хахасаһан ушарые Гомертэл адли сэдьхэл хүдэлгэмэ хүсэтэйгөөр найруулһан уран зохёолшод тэрэ гэһэнһээ хойшо (2800 жэлэй хугасаада) үсөөн лэ ха даа.
Түүхын хүгжэлтын ёһо жамаар эхэ хүнэй нүлөөн ниигэм дотор һуладажа, эсэгын засаг тогтоһон байна. Дэлхэйн бүтэһэн, мүн хүн түрэлтэнэй бии болоһон тухай үльгэр домогууд арад бүхэндэ бии юм. Эхэнэр хүнэй нүгэл шэбэлһээ боложо, Бурханай оронһоо намнагдаһан тухай домог гансал Библидэ ушарна. Адамай нэгэ хабиргаһаа бүтэһэн Ева Прометейдэл адли удха шанартай хэрэг үйлэдэжэ, амидаралай гол удха бэедээ нюуһан хорюулта модоной (древо познания) жэмэс амталхые эрэ хүниие баадхана ха юм. Хэрбээ Евын иимэ үүсхэл гаргаагүй һаа, хүн түрэлтэн һайн, муу гээшые, ами наһан ба үхэл гээшые, инаг дуран, үри хүүгэд гээшыешье мэдэнгүй үлэшэхэ байгаа бшуу!
Талмуд соо хэлэгдэнхэй: «Урид могой эрэ хүндэ хандаха гэһэн аад, иигэжэ бодобо ха: «Адамтай хэлсэһэнэй хэрэггүй, тэрэшни шабар хадаал шабар, эхэнэртэйнь хөөрэлдэбэл дээрэ, тэрэ ехэ һонюуша, һүбэлгэн, бүхы юумэ мэдэхэеэ һанадаг...» Эхэнэр хүнэй һүбэлгэн, һонюуша шэнжэһээ боложо, хүн түрэлтэн инаг дуранай хүсэтэ мэдэрэлтэй танилсаһан болоно. Энээнэй түлөө Бурханай хараалда хүртэжэ, Газар дээрэ үлдүүлэгдэһэнээ баруунай соёлой хүнүүд ехэ шаналдаг хаш, аяар мүнөө хүрэтэр эхэнэр хүниие зэмэтэйдэ тооложо, нүгэлтэй, ада шүдхэртэй холбожол байдаг. Европын түүхэдэ һүрөөтэй үйлэ хэрэгүүд ушарһан гээд һануулая.
XV-XVII зуун жэлнүүдэй туршада Европодо элдэб олон дайн дажарһаа гадуур католик шажанай эмхидхэһэн һүрөөтэй үйлэ хэрэг — «шолмос эхэнэрнүүдые агналга» һүжэрһэн түүхэтэй. 250 жэлэй туршада Германида иимэ гэмнэлгээр 100 мянга гаран эхэнэр, Англида — 30 мянган эмэгтэйшүүл түүдэгтэ шатаагдаһан юм...
Баруунай соёлдо эхэнэр хүниие доромжолһон үе саг олон мянган жэлдэ үргэлжэлөө. Урда сагай иудейнүүдэй эгээн сэсэн гэжэ алдаршаһан хаан Соломон «Үхэлһөө доро юумэн — эхэнэр» гэжэ хэлэһэн гэлсэдэг. Теэд юундэ Соломон аяар 1000 һамгатай байгааб? Мянга дахин үхэхөө һанахадаа гү?
Амазонконууд тухай домог дурдая. Сэрэгшэ эхэнэрнүүдэй гүрэн тухай домог эртын грегүүдэй зохёолнууд соо үлэнхэй. Хүн түрэлтэнэй түүхын үүр сайха үеын үльгэр онтохон бэшэ, харин үнэхөөрөө иимэ гүрэн байһан гэжэ археологуудай Хара далайн хойто эрьеэр малтажа гаргаһан булашанууд гэршэлээ. Эрэ хүнэй дарлалтада эсэргүүсэһэн тэрэ холын сагай зоригтой эхэнэрнүүдэй гартаа һурша номо, жада барижа, эрхэеэ хамгаалһан ушарые эрдэмтэд гэршэлбэ гээшэ.
Мүнөө үедэшье «амазонконууд» гэхээр сэрэгшэ-эхэнэрнүүд үсөөн бэшэ, жэл ошохо бүри олошорно. Дэлхэйн олохон гүрэнүүдтэ, эрэшүүлэй дуталдаһан ушарһаа, эхэнэрнүүд Зэбсэгтэ Хүсэнүүдтэ алба хэдэг болонхой. Жэшээнь, Америкын Холбоото Штадуудай сэрэгэй алба хаагшадай гурбанай нэгэ хубинь шахуу эхэнэрнүүд болонхой. Сэрэгэй табадахи летчик бүхэн эндэ — эхэнэр юм. Норвегидэ эхэнэр хүниие далайн онгосо дээрэ абахагүй гэһэн хэр угһаа нангинаар сахигдажа байһан ёһо заншал эбдэгдэхэһээ гадна, уһан доро тамардаг онгосын командираар эхэнэрнүүд томилогдоно. Голландиин армида бүһэгүйшүүл тон олон. Германидашье олошоржо байнхай. Францида Дотоодын хэрэгүүдэй яаманда, полициин дээдэ тушаалнуудта эхэнэрнүүд томилогдодог болонхой. Россиин Зэбсэгтэ Хүсэнүүдтэ контрактын гуримаар алба гарадаг эхэнэрнүүд ехэ олон. Һонирхолтой юумэн гэхэдэ, агаарай-десантна сэрэгүүдтэ бүһэгүйшүүл олошорно.
Испанида тореадор хэр угһаа эрэ хүн байгаа, энэ мэргэжэл хадаа эрэ хүнэй эрэлхэг зоригой һүлдэ тэмдэг гэжэ тоологдодог юм. Харин һүүлэй хэдэн арбаад жэлэй туршада галзуурһан бухатай тэмсэхэеэ испан эхэнэрнүүд гарадаг болонхой. Шэнэ сагай шэнжэ гээшэ гү?
Хүндэтэ эжынэрые Эхын үдэрөөр амаршалаад, гансал энэ үдэр бэшэ, харин бурханай үршөөһэн бүхы наһан соогоо гэр бүлынгөө, аха дүүнэрэйнгээ дулаахан дүхэриг соо аша буянтай ажаһуухыень хүсэнэб.
Эрэ хүнэй зүрхые
Эзэлэг лэ мүнхэдөө
Дара эхын энхэрэл,
Джокондын жэгтэй миһэрэл!
Дэлхэйн олохон арадуудай үндэһэн соёлдо, шажан мүргэлдэ эрэ хүнэй, Эсэгын һүлдэ — үндэр дээдын, тэнгэриһээ заяатай, һайн талын шэнжэтэй байдаг. Харин эхэнэрэй, эхэ хүнэй һүлдэ — доодын удхатай, газар шоройтой, нүгэл шэбэлтэй холбоотой гээд номнологдоно. Гэбэшье иимэ хараа бодол хүн түрэлтэнэй хүгжэлтын холын бэшэ патриархадай үе сагта бүрилдэһэн түүхэтэй. Харин бүри урда сагта эхэнэр хүндэ хандаса ямар байгааб гэжэ удхалаад үзэе.
Эртэ урдын Египедтэ, матриархадай үедэ, эхэнэр бурхан Нут хүн түрэлтэниие аршалан хамгаалагшын нангин үүргэтэй байһан, тиихэдээ бүхы дэлхэйе халхалан тойроһон тэнгэриин түхэлөөр дээдэ тээнь, харин Газарай эрэ бурхан Геб бүри жаа бэетэйгээр, доодо тээнь зураглагдадаг байһан.
Агууехэ Гомерэй «Илиадые» дурсабал, энэ гайхамшагта зохёол соо эхэнэр хүн эрэ хүнтэй адли тэгшээр сэгнэгдэнэ, һайханаар зураглагдана. Алдар суута сэрэгшэ Гекторэй Андромаха нүхэртэйгөө хахасаһан ушарые Гомертэл адли сэдьхэл хүдэлгэмэ хүсэтэйгөөр найруулһан уран зохёолшод тэрэ гэһэнһээ хойшо (2800 жэлэй хугасаада) үсөөн лэ ха даа.
Түүхын хүгжэлтын ёһо жамаар эхэ хүнэй нүлөөн ниигэм дотор һуладажа, эсэгын засаг тогтоһон байна. Дэлхэйн бүтэһэн, мүн хүн түрэлтэнэй бии болоһон тухай үльгэр домогууд арад бүхэндэ бии юм. Эхэнэр хүнэй нүгэл шэбэлһээ боложо, Бурханай оронһоо намнагдаһан тухай домог гансал Библидэ ушарна. Адамай нэгэ хабиргаһаа бүтэһэн Ева Прометейдэл адли удха шанартай хэрэг үйлэдэжэ, амидаралай гол удха бэедээ нюуһан хорюулта модоной (древо познания) жэмэс амталхые эрэ хүниие баадхана ха юм. Хэрбээ Евын иимэ үүсхэл гаргаагүй һаа, хүн түрэлтэн һайн, муу гээшые, ами наһан ба үхэл гээшые, инаг дуран, үри хүүгэд гээшыешье мэдэнгүй үлэшэхэ байгаа бшуу!
Талмуд соо хэлэгдэнхэй: «Урид могой эрэ хүндэ хандаха гэһэн аад, иигэжэ бодобо ха: «Адамтай хэлсэһэнэй хэрэггүй, тэрэшни шабар хадаал шабар, эхэнэртэйнь хөөрэлдэбэл дээрэ, тэрэ ехэ һонюуша, һүбэлгэн, бүхы юумэ мэдэхэеэ һанадаг...» Эхэнэр хүнэй һүбэлгэн, һонюуша шэнжэһээ боложо, хүн түрэлтэн инаг дуранай хүсэтэ мэдэрэлтэй танилсаһан болоно. Энээнэй түлөө Бурханай хараалда хүртэжэ, Газар дээрэ үлдүүлэгдэһэнээ баруунай соёлой хүнүүд ехэ шаналдаг хаш, аяар мүнөө хүрэтэр эхэнэр хүниие зэмэтэйдэ тооложо, нүгэлтэй, ада шүдхэртэй холбожол байдаг. Европын түүхэдэ һүрөөтэй үйлэ хэрэгүүд ушарһан гээд һануулая.
XV-XVII зуун жэлнүүдэй туршада Европодо элдэб олон дайн дажарһаа гадуур католик шажанай эмхидхэһэн һүрөөтэй үйлэ хэрэг — «шолмос эхэнэрнүүдые агналга» һүжэрһэн түүхэтэй. 250 жэлэй туршада Германида иимэ гэмнэлгээр 100 мянга гаран эхэнэр, Англида — 30 мянган эмэгтэйшүүл түүдэгтэ шатаагдаһан юм...
Баруунай соёлдо эхэнэр хүниие доромжолһон үе саг олон мянган жэлдэ үргэлжэлөө. Урда сагай иудейнүүдэй эгээн сэсэн гэжэ алдаршаһан хаан Соломон «Үхэлһөө доро юумэн — эхэнэр» гэжэ хэлэһэн гэлсэдэг. Теэд юундэ Соломон аяар 1000 һамгатай байгааб? Мянга дахин үхэхөө һанахадаа гү?
Амазонконууд тухай домог дурдая. Сэрэгшэ эхэнэрнүүдэй гүрэн тухай домог эртын грегүүдэй зохёолнууд соо үлэнхэй. Хүн түрэлтэнэй түүхын үүр сайха үеын үльгэр онтохон бэшэ, харин үнэхөөрөө иимэ гүрэн байһан гэжэ археологуудай Хара далайн хойто эрьеэр малтажа гаргаһан булашанууд гэршэлээ. Эрэ хүнэй дарлалтада эсэргүүсэһэн тэрэ холын сагай зоригтой эхэнэрнүүдэй гартаа һурша номо, жада барижа, эрхэеэ хамгаалһан ушарые эрдэмтэд гэршэлбэ гээшэ.
Мүнөө үедэшье «амазонконууд» гэхээр сэрэгшэ-эхэнэрнүүд үсөөн бэшэ, жэл ошохо бүри олошорно. Дэлхэйн олохон гүрэнүүдтэ, эрэшүүлэй дуталдаһан ушарһаа, эхэнэрнүүд Зэбсэгтэ Хүсэнүүдтэ алба хэдэг болонхой. Жэшээнь, Америкын Холбоото Штадуудай сэрэгэй алба хаагшадай гурбанай нэгэ хубинь шахуу эхэнэрнүүд болонхой. Сэрэгэй табадахи летчик бүхэн эндэ — эхэнэр юм. Норвегидэ эхэнэр хүниие далайн онгосо дээрэ абахагүй гэһэн хэр угһаа нангинаар сахигдажа байһан ёһо заншал эбдэгдэхэһээ гадна, уһан доро тамардаг онгосын командираар эхэнэрнүүд томилогдоно. Голландиин армида бүһэгүйшүүл тон олон. Германидашье олошоржо байнхай. Францида Дотоодын хэрэгүүдэй яаманда, полициин дээдэ тушаалнуудта эхэнэрнүүд томилогдодог болонхой. Россиин Зэбсэгтэ Хүсэнүүдтэ контрактын гуримаар алба гарадаг эхэнэрнүүд ехэ олон. Һонирхолтой юумэн гэхэдэ, агаарай-десантна сэрэгүүдтэ бүһэгүйшүүл олошорно.
Испанида тореадор хэр угһаа эрэ хүн байгаа, энэ мэргэжэл хадаа эрэ хүнэй эрэлхэг зоригой һүлдэ тэмдэг гэжэ тоологдодог юм. Харин һүүлэй хэдэн арбаад жэлэй туршада галзуурһан бухатай тэмсэхэеэ испан эхэнэрнүүд гарадаг болонхой. Шэнэ сагай шэнжэ гээшэ гү?
Хүндэтэ эжынэрые Эхын үдэрөөр амаршалаад, гансал энэ үдэр бэшэ, харин бурханай үршөөһэн бүхы наһан соогоо гэр бүлынгөө, аха дүүнэрэйнгээ дулаахан дүхэриг соо аша буянтай ажаһуухыень хүсэнэб.
Эрэ хүнэй зүрхые
Эзэлэг лэ мүнхэдөө
Дара эхын энхэрэл,
Джокондын жэгтэй миһэрэл!