Айлшаниие угталга, хүндэлэлгэ

Буряад арадай заншал баян гэдэг ааб даа. Гэхэ зуура олон заншалнай монгол арадуудтай нэгэ үндэһэтэй байдаг гэжэ мэдээжэ юм. 

Буряад арад хадаа хүниие хүлеэн хүндэлхэ һайхан ёһо болон заншалаараа алдаршанхай байдаг. Дээдэ үбгэдэй үеһөө ахамад хүниие дээшээ харан хүндэлжэ, дүү хүниие хойшоо харан хайрлажа, эхэнэрые эхэ гэжэ энхэржэ, үеын нүхэдые андын ёһоор анхаржа ерэһэн юм. 

Монгол газар руу Баруун Европоһоо ерэһэн эгээ түрүүшын түлөөлэгшэ, эмшэн Плано Карпини "Монгол туургатанай түүхэ" гэжэ аянай тэмдэглэл соо иигэжэ бэшэһэн байдаг: "Монгол угсаатан бэе бэеэ нилээн дорюунаар хүндэлхэ болоод, өөһэд хоорондоо эбтэй найртай, хоол хүнэһөөр дутамагшье байбал, байһан юумэеэ харамнангүйгөөр хубаан эдидэг байна. Тэдэнэр һүрхэй тэсэбэритэй, нэгэ хоёр хоногто юушье эдин уунгүй, гэдэһээ үлдэжэ байһанаа хүндэ огто мэдүүлдэггүй, харин баян, садхалан зон шэнги дуу шуутай нарьялдажа байдаг байна. Тэнсэлгүй хүйтэнэй, ааяма халуунай үедэ мори унахадаа, тон тэсэбэритэй зон. Юрэнь тэдэ эрхэ, балбарай улад бэшэ. Бэе бэедээ атаархаха, жүтөөрхэхэ ябадал тэдээндэ байхагүй мэтээр һанагдажа байгаа һэн. Бэе бэеэ үзэн ядажа үсэрхэн муудалсаха ябадал тэдээндэ үгы. Тиигээд шадал шэнээнэйнгээ зэргээр нэгэ нэгэеэ зүйл бүреэр дэмжэнэ". Энээнһээ улам бодоходо, манай арад уужам сэдьхэлтэй, хатуужал тэсэбэритэй, харамнажа хориглахые мэдэхэгүй, туһаша абаритай, үгөөмэр зантай, эбтэй эетэй, нүхэрлэлдэ үнэншэ, холые харадаг, аладые бододог байһаниинь мэдэгдэнэ. 

Олон зуун жэлэй туршада зоной ажамидаралай хэм болоһон хүндэмүүшэ зан, хүниие хүлеэн хүндэлхэ ёһо болон гурим, айлшанаа угтаха заншал арьбан, баян юм. 

Айлда ерэһэн бүхы хүн, айлшад, хүршэнэр, танилнууд, аянай гү, али ябуул хүн, хэншье байг, айлай мориной сэргэдэ ерээд: "Нохойгоо хориит",— гэжэ нохойтой нохойшьегүй һаань, эзэдэй гэрһээ гаража ерэтэр, моринһоо буунгүй хүлеэдэг байгаа. Айлшанай ерэхэдэ, шагаажа хараад, гэрһээ гарангүй байлга, нэмһэгээр, үһэ гэзэгэеэ арбайлгаад гарахые сээрлэхэ ёһотой. 

Гэрһээ хүн гаража, морииень абахадаа, баруун хүлөө халта урагшань гэшхээд, хоёр гарайнгаа альга дээшэнь харуулан, дуугай байжа дэлгэн, ерэһэн хүнэй моринойнь жолоое гуйдаг, моринһоо бууһан айлшан мүн лэ хоёр гарайнгаа альга дэлгэжэ, жолоогоо үгэдэг байгаа. Хэрбээ хоёр-гурбан айлшадай ерэбэл, түрүүн аха хүнэйнь мори абадаг һэн. Сэргэдэ мори уяхадаа, аха хүнэйнь мориной жолоое дээдэ таладань уядаг байгаа. Сагаалган болоод, түрэ найрай үедэ олон зоной бууха болоходо, хоёр-гурбан сэргэеэ холбожо, бүдүүн мушхамал татадаг һэн. Энэнь "зэлэ" гэжэ нэрэтэй. Түрэ дээрэ залуушье урагуудай моридые абажа, ахаһаань эхилээд, доошо доошонь һубарюулан уядаг заншалтай байгаа юм. Сагаалжа, найрлажа ябаһан зоной аха захашуулай мориие эгээ түрүүн абажа, сэргэдэ уяхадань, бусадынь өөһэдөө зэлэдэ моридоо уядаг байгаа. Багтахаар бэшэ байхадань, хорёоһоошье мориёо уядаг һэн. Энэ ушарта аха хүнэй моридые дээгүүр, түрүүн уяха гэжэ балай сахидаггүй байһан юм. 


Бүһэтэй айлшан бүһэеэ заһажа, хутагаяа буулгажа, тобшо болон дэгэл хубсаһаяа заһажа янзалдаг байгаа. 

Айлда ороходоо, абажа ябаһан хэрэгсэл юумээ, буу һомоёо гэрэйнь зүүн урда табижа, малгайгаа тэгшэлдэг байгаа. Хэрбээ дэгэлэй туруун шамаатай гү, али хамсыгаа һугалдаргалһан, дэгэлээ нэмһэглэһэн, энгэр задагай юумэ гэртэнь ороо һаа — энэ айлые хүндэлөөгүй, гуримгүй ябадал гэжэ үзэгдэхэ зэргэтэй байгаа юм. 

Гэрэй эзэн: "Гэртэ орогты!" — гэжэ уриха. Айлшан: "Та орогты" — гэхэ. Эзэн дахяад: "Орожо хайрлагты! Орогты, орогты!" — гэжэ хоёр гараа дэлгэн урижал байна ааб даа. 

Гэрһээ гаража ябаһан хүн үүдэнэй хажууда орожо ябаһан хүнтэй золгошоо һаа, түргэн гэдэргээ сухарижа, орохо юумэн һайн, гараха юумэн өөрын гэһэн үгэ баримталан, орожо ябагша хүнэй оло дахин дүүшье байгаа һаань, эхэнэршье хүн һаань оруулха ёһотой. 

Үлдэжэ дааража ябаһан холын аянша хүн байжа болохо. Яаралтай шухала мэдээсэл дуулгажа ерэһэн хүн байжа болохо. Худа ураг болохоёо һайн һайхан зорилготой ерэһэн зон гү, али нагасындаа түрүүшынхеэ ерэһэн зээшье байжа болохо бшуу. 

Айлда ороходоо, баруун хүлөөрөө богоһо алхажа орохо ёһотой. Хүндын эхин мэндэ гэдэг тула, гэр соо байһан хүнүүдые: "Мэндэ! Амар мэндэ! Сайн байна гүт? Танай амар мэндые мэдэе! Та сайн байна гүт?" — гэжэ мэндэшэлэлсэдэг. Гэр соо олон хүнэй байгаа һаань, аха захашуулые: "Мэндэ! Та мэндэ", — гээд, бэшэ зонииень: "Бүгэдөөрөө мэндэ", — гэхэ болоно. Мэндэшэлэлсэхэ үедөө хүнэй бэе сэхэ, нюдэнэй хараса зөөлэн, нам тэнюун дуугаар хандалсаха ёһотой юм. 

Айлда ороод, малгайгаа зүүн һугадаа хабшуулаад, галай баруун хажуугаар дээшээ гаража, бурханда мүргэхэ, бурханһаа адис абаха, хүрдыень эрьюулхэ ёһотой. Гэрэй эзэн галай баруун талада һуури заажа: "Та дээшээ гаража һуугты! Өөдөө морилогты!" — гэжэ олбог шэрдэг табин һуулгадаг. 

Айлда ороһон хүн хоймор талын эхиндэ, аха ехын дээдэ тээ гаража һуухые сээрлэдэг юм. Хэрбээ иимэ ёһо заншал дүүргээгүй хүниие аха захые хүндэлхэеэ мэдэхэгүй, сээр сэбэрээ алдаһан һургаалгүй хүн гэлсэдэг байгаа. 

Ахамад айлшан үрхын хойморто, дундуур наһанай һаа, баруун талада, дүүмэр хүн һаа, галай баруун урда тээ һууха зэргэтэй. Эмэгтэй айлшан гэрэй эзэнһээ эгэшэ һаа, галай зүүн хажуугай дээдэ талада, дүүмэр һаа гэрэй эзэнэй доодо талада һуудаг ёһотой. Айлда олоороо оробол, наһанай зэргээр эрэгтэйшүүл баруун талада, эмэгтэйшүүл мүн лэ наһа наһаараа һубаряад галай зүүн талада һуудаг байгаа. Хүндэлүүлжэ гү, али хэрэгээ бүтээжэ дүүргэтэрээ, һуудалаа солихо ёһогүй. Айлай басагад бэреэд хэдышье эгэшэ һаа, ахайнгаа һамганай дээдэ талада һууха ёһогүй. 

Баруун талада гараа һаа, баруун үбдэгөө сомсойлгожо, зүүн талада гараа һаа, зүүн үбдэгөө сомсойлгожо, баруун хүлөө бохиилгожо һууха ёһотой. Ондоогоор хэлэбэл, үүдэн талынгаа үбдэгые сомсойлгон, хоймор талынгаа хүлые нугалан һууха ёһотой болоно. Энэ ямар удхатайб гэбэл, үүдээр ороһон элдэб мууһаа намайе хамгаалан, хүлөөрөө хамаг аюулые хаажа һууһан журамтай хүн гэжэ үндэр наһатан һанаха болоно.