Ирагуу найруулагшын домог мэтэ наһан

95 жэлэй саана Буряад-Монголой АССР байгуулагдахада, мүнөө үедэ Эрхүү можын мэдэлэй Алайрай, Боохоной, Эхирэд-Булагадай аймагууд, мүн тиихэдэ Үбэр-Байгалай хизаарай Агын тойрогой аймагууд Буряад-Монгол Уласай бүридэлдэ оролсодог һэн. Холын 1920-1930 онуудта үнэн хурса үгэеэ арадтаа зорюулһан буряад уран зохёолшон тухай дурсан дурдая.

Тэрэ үедэ буряад айл аймагуудай ажабайдалда гүнзэгы хубилалтанууд боложо, шэнэ зүблэлтэ засаг хаа хаанагүй эрхэ хуулияа тогтоожо байгаа. Эрдэм бэшэгтэ, соёл болбосоролдо юрын буряад хүнэй сэдьхэл тэгүүлжэ байһан гайхамшагта саг. Тэрэ үеэр Боохоной аймагай Тараса нютагта тодорһон ехэ уран бэлигтэй Сорон Михаханов тухай уншагшадта хөөрэхэ хүсэлтэйб.

Сорон Михаханов 1908 ондо, 110 жэлэй саана түрэһэн юм. Приходой училищиин һүүлээр багшанарай курсануудые дүүргээд, нютагтаа багшалдаг һэн. Боохоной багшанарай училищиин литературна бүлгэмдэ түрүүшын шүлэгүүдээ бэшэһэн байна. 1927 ондо Тарасада өөрынгөө үетэн болохо Александр Бардамовтай хамта уран һайханай бүлгэм байгуулба. Нютагай уран бэлигтэй хүбүүд, басагадые суглуулаад, дуу дуулажа, үльгэр домог түүрээжэ һургадаг һэн. Урданай түүхэ домогуудые, дуунуудые, оньһон хошоо үгэнүүдые, таабаринуудые суглуулжа, зугаа наадандаа хэрэглэдэг һэн.

Багахан хүгжэм дуута зүжэгүүдые харуулдаг байгаа. Текстыень С. Михаханов, хүгжэмыень А. Бардамов зохёодог бэлэй. Тарасын хүгжэмэй-уран зохёолой бүлгэмэй бүжэг нааданда ехээр дурлаһан харагшад Боохоной, Эхирэд-Булагадай, Алайрай аймагуудай нютагуудта хүлеэжэ ядан угтадаг байгаа.

1931 ондо С. Михаханов «Мориной ухаан» гэжэ шүлэглэмэл пьесэ бэшэнэ. Түмэр хүлэгүүдэй түрин ерэжэ байһан сагта морин эрдэниеэ хайрлаха, гамнаха гэһэн гол удхатай энэ пьесэнь уран арга шадабариин талаар үшөөл олон дутуу дундануудтайшье һаа, уян баян хэлэтэй ирагуу найруулагшын ургажа байһые харуулаа. Поэтическэ ехэ хэмжээнэй зохёолнууд соо гэбэл, Лопсон Тапхаев «Морин тухай баллада» соо, мүн эгээн һүүлэй үедэ Даша-Дондоб Очиров «Архидааша, һамгадые намнааша Надмит ба тэрэнэй морин Үндэр Боро хоёр тухай» гэһэн шүлэглэмэл үгүүлэл соогоо морин эрдэниие түүрээһэн түүхэтэй.

Сорон Михаханов 1934 ондо Дольен Мадасон Сергей Балдаев хоёртой хамта Буряад-Монголой уран зохёолшодой түрүүшын съезддэ хабаадалсажа, уласай Уран зохёолшодой холбооной гэшүүндэ кандидадаар абтаа бэлэй. 1935 ондо Сорон Михаханов эгээн ехэ захата бүтээлээ — «Бадлын Гарма» гэжэ поэмэеэ хэблүүлээ. Тэрэл жэлдэ С. Михаханов СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн болоһон юм.

Поэт «Бадлын Гарма» гэжэ поэмэ соогоо хаанта засагай үеын буряад зоной ажабайдал үргэнөөр харуулха гэжэ оролдоо. Дунда шадалтай Бадлын гэртэ сэбэр урихан Гарма үндыжэ, зоригтой, шуран бэрхэ аад, үгытэй Шубуухай хүбүүндэ дурлана. Тарасын залуушуул ёохор наадандаа сугларна. Нааданда ерэһэн зоной дүрэ поэт иигэжэ зураглана:

Намарай һүни, нэгэтэ,
«Наадан болохо» — гэһэн абяан
Дээгүүр, доогуур дуулдана...
Хаа хаанаһаа бушуугаар
Хамтаран улад ерэнэ.
Алта шүрэдөө зүүжэ,
Алаг эреэнээр хубсалаад,
Басагад, бэреэд, хүбүүд —
Баран, шанга барилсан,
Бахархажа хатарна...

Эдир залуугай түрүүшын мэдэрэлдэ абтаһан Гарма Шубуухай хоёр, олоной нюдэнһөө хоргодонгүй, һайхан хоолой нэгэдүүлэн, олоной дундаһаа илгаран дуулана:

Хойрго байһан Шубуухай
Бэеэ барижа ядана.
Гүлгэ наһатай Гармада
Гунхаг-ганхаг ошожо,
Нааданда урижа оробо.
Шубуухай Гарма хоёр
Шандааһан дээрээ намхалзан,
Хоолойн һайнаар зугаалжа,
Хуур мэтэ татана.
Хойгуур байһан зон
Шэбир-һабир гэлсэнэ.
— Хуур мэтэ хоолойтон
Хэн гээшэб? — гэлсэнэ.
Энэ наадан дээрэ ерээд байһан хариин айлшан баян бардам Шалсамаа сэбэр урихан Гарма тухай нютагай Обог гэжэ хүнһээ һурагшална:
Хариин айлшан Шалсамаа
— Хэнэй басаган бэ? — гэжэ
Ойрохон хажуудань ошожо,
Обог гэгшэһээ асууба.
Шэхэндэнь шэбэнэн, Обог,
Шалсамаада хэлэнэ:
— Бадлын басаган гээшэ,
Бэри хэхэеэ яанабши.
Шалсамаа толгойгоо хүдэлгэжэ,
Шагнад гэжэ байгаад:
— Һайн хүнэй үри, — гэжэ
Бадлые хэлэжэ асархые
Обогоо эльгээн ябуулба.

Баян Шалсамаатай худа ураг болохо гэжэ шиидэһэн Бадла басаганайнгаа «Шубуухайда дуратайб» гэхэдэ, нэгэшье һанаандаа абабагүй. Дурагүй хүндэ хүсөөр хадамда үгтэһэн хайрата Гармын, ямаршье эрхэгүй үгытэй Шубуухайн гашуудалта хуби заяан тэрэ үеын уншагшадай зүрхэ сэдьхэл доһолгоо бэлэй.

Поэт буряад арадай аман зохёолой арга дүрэнүүдые, баян уран хэлыень хэрэглэһэн юм. Хуримай болзор хэлсэхэ ёһо, худа урагуудые угталгын ёһо, хуримай үнгэрхэ ёһо, айлшадые үдэшэлгын ёһо гэхэ мэтын урданай баруун буряадуудай ёһо заншал поэмэ соо тодоор харуулаа. ХХ зуун жэлэй эхиндэ буряад айл аймагай һуудал байдал ямар байгааб гэжэ поэмэ сооһоо мэдэжэ абамаар. Зохёолой геройнуудай сэдьхэлэй байдал үнэншэмэ тодоор харуулжа шадаа. Тэрэ үеын буряад поэзиин оршомдо энэ зохёол өөрын хүндэтэ һуури эзэлнэ.

1937 ондо «Дуранай дайн» гэжэ хоёрдохи поэмэеэ бэшэжэ дүүргээгүй байхадань, һургуулида хэшээлһээнь барижа абаад, түрмэдэ хааһан байна. С. Михаханов хардалгада орожо, хэһээлтын газарта, 30 наһандаа алтан дэлхэйһээ халиһан юм. 1957 ондо хэрэгынь сагааруулагдаа һэн. Тарасын ансамблиин дуулажа байһан дуунуудай, С. Михахановай зохёоһон шүлэгүүдэй, пьесэнүүдэй гар бэшэмэл текстнүүд баран үгы болошоо бэлэй.

Һаял хүдэр үргэн дали ургаад, тэнгэриин уудамда элижэ байһан залуу бүргэдые харбажа унагааһан тухай домог мэтэ наһан... Сорон Михахановай уран зохёол тухай эрдэмтэд Михаил Хомонов, Цырен-Анчик Дугарнимаев 1988 ондо «Буряад үнэндэ» «Бэлигтэнэй нэгэн» гэжэ статья хэблэһэн юм. 1993 ондо Вениамин Хензыхенов «Усть-Ордын үнэндэ» поэдэй 85 жэлэй ойдо зорюулһан статья гаргаа һэн.

Уян буряад хэлэтэй ирагуу найруулагшын түрэл арадайнгаа урда аша габьяань, алдар нэрэ солонь түүхэдэ мартагдахагүй гээд найдая.