Ирагуу найруулагша эсэгэ хүбүүн хоёр

Эрхүү хотоһоо 110 модо хойшоо нэмжыһэн Боохоной аймаг Идын голой газар уһан дээрэ оршодог. Буха Ноён баабайн хүбүүн Булагадһаа угайнгаа һарбаалжа тоолодог Готол эсэгэ Годон эхэ хоёрһоо тараһан үрэ һадаһад


Идын голой зүүн һалаа болохо Тараса голой эрьеэр эртэ сагһаа һуурижаһан түүхэтэй. 

Тарасаһаа холо бэшэ ехэ үргэл мүргэлэй газар — Эсэгэ Малаан Тэнгэриин, Үлгэн Эхэ дэлхэйн буудал болоһон Хушууни хада оршодог. Готол угай урда үеын ехэ бөөнэртэ — Тарасын аханадта үргэл эндэ заншалта ёһоор үнгэрдэг. Хари холын газарта наһаараа ажаһууһан Тарасын ирагуу найруулагша хүбүүн Геннадий Дагуров тоонто нютагайнгаа нангин шүтөөнэй газарнуудые зүүдэндээ хаража, Эхэ дайдынгаа зөөлэн хүрьһэ, тунга ногооной, ая-гангын, үнгын сэсэгүүдэй хангал үгылһэн зүрхөөрөө уяран мэдэржэ, шүлэгүүдтээ дурсан найруулжа ябаа.

1909 ондо эндэ түрэһэн Геннадий Дагуров бага наһанһаа эрдэмтэй болохые эрмэлзэжэ, нютагтаа, мүн Боохондо һураад, 1925 ондо Дээдэ-Үдэ ерээд, багшанарай техникумдэ ороно. Түрүүшын шүлэгүүдынь 1926-1927 оноор нара хараа. Соёлой хубисхалай халуун амисхал, шэнэ байдал байгуулгын эршэ хүсэ бэедээ шэнгээһэн залуу поэдэй шүлэгүүдые аха үеын зохёолшод, тэрэ тоодо Солбонэ Туяа, анхаралтай уншаһан, тодорхой зүбшэл заабари үгэжэ, уран мэргэжэлгын талаар туһалһан юм. Солбонэ Туяа (П.Н.Дамбинов) зохёохы талаар багшань боложо, мэдээжэ зохёолшод А.Новиков-Прибой, В.Казин болон бусадтай мэргэжэлтэ харилсаан тухай, шэнэ соет уран зохёолой хүгжэлтын хараа шэглэлнүүд тухай бэлигтэй шабитаяа хөөрэлдэдэг байгаа. Багшадаа зорюулһан шүлэгыень буряадшалбабди:

Солбонэ Туяа

Туг намилзуулһаар, үгэ хэлэхэеэ гараа,
Туг үгыгөөр гараха аргатайшье һаа.
Урагшаа нэгэ алхаад, үргэбэ гараа,
Үгэ бүхэниинь һүр һүлдымнай дуудаа:
- Урагшаа, минии буряад арад, урагшаа!
Буряад зоноо шүлэгтөө түүрээн магтаһан
Багшаяа досоогоо баясан шагнанабди.
Шүтэн, шэбшэн, анжаран һуухадаа,
Шүлэгэйнь урманда жэгүүр олонобди.
Үүлэн соогуур сарюун гэрэл сасараад,
Үүрэй толоноор түрэл таладаа туяараа.
Уладай түүхэдэ үнэн сэхэ дурасхаалаа
Үлээгээ бэлэй домог суута Солбонэ Туяа.

Тэрэ үеэр Геннадий Дагуровтай хамта уран зохёолой үүдэ сэлижэ ороһон уран гуурһатан гэбэл, буряадаар шүлэг, прозо, зүжэгүүдые бэшэдэг, дуу хүгжэм зохёодог Тараса нютагайнь бэлигтэй хүбүүд Сорон Михаханов, Александр Бардамов, мүн ородоор бэшэдэг Мунко Саридак (Будажап Найдаков), Данри Хилтухин, Алексей Уланов, Елена Хоринская, Семен Метелица болон бусад. Дээдэ-Үдэдэ ерэһэн Сибириин уран зохёолшодой холбооной түрүүлэгшэ В.Я.Зазубрин багшанарай техникумэй оюутадтай уулзалгын үедэ Г.Дагуровай уншаһан «Эдир наһан» шүлэгыень магтаа һэн. «16-тай буряад хүбүүн һайн ород хэлээр, иимэ уян хурсаар сэдьхэлэй сэбэр мэдэрэл дамжуулжа шадаа» гэжэ тэмдэглээ бэлэй. Г.Дагуровай «Дуран» гэжэ шүлэгыень «Сибирские огни» сэтгүүлдэ 1930 ондо хэблүүлһэн байна. 

1928 ондо һуралсалаа дүүргэһэн Геннадий Дагуров БМАССР-эй уран зохёолшодой таһагай гэшүүндэ абтаа, 1930 ондо РАПП-ай Буряадай эблэл байгуулагшын эрхэ түлөөлэлгөөр Зүүн-Сибириин уран зохёолшодой түрүүшын хуралдаанда хабаадана. Уласай болон Сибириин литературна байгуулалтын ажалда эдэбхитэй хабаадаһыень тэмдэглэһэн «Литературная газета» сонин 1931 оной майн 30-най дугаарта Геннадий Дагуровай гэрэл зураг толилоо бэлэй. Г.Дагуров Москвада хоёр дахин А.М.Горькитой уулзаһан юм. Дэлхэйдэ суурхаһан уран зохёолшо классигуудай номуудые уншажа, һуралсал гараха, саг үргэлжэ өөрыгөө хүмүүжүүлхэ хэрэгтэй гэжэ захиһан байна. Энэ захяаень бэелүүлжэ, Геннадий Дагуров 1936 ондо Москвагай областной пединститудай литфак дүүргэнэ. Боохоной педтехникумдэ, Улаан-Үдын багшанарай дээдэ һургуулида заана. Б.Пастернагай, И.Сельвинскиин, Н.Тихоновэй шүлэгүүдые оюутадта программаһаа гадуур зааһанай түлөө хэһээлтэдэ орохо туйлдаа хүрөөд, «зүрхэнэй үбшэнэй» шалтагаанаар дары түргэн ажалһаа болижо, Алданай алтанай уурхайнуудта хүрэжэ, хороһон юм. Нюкжада багшалаа, һургуулиин директорэй тушаалда хүдэлөө. Амаралтадаа Москва ошоод, путевкоор урда зүгэй санаторидо амарба. Кабардино-Балкариин наркомпрос тэрэниие Нальчигта багшанарай училищида хүдэлхыень эльгээгээ һэн. Эндэ гэр бүлөөрөө түбхинэжэ, 1940 оной сентябриин 25-да Владимир хүбүүниинь түрэһэн байна.


1942 оной март соо Г.В.Дагуров сэрэгэй албанда татагдажа, дайнда оробо. Танкнуудые усадхадаг артиллериин рядовой Геннадий Дагуров Харьков шадар дайлалдажа эхилээд, Сталинградай асари ехэ тулалдаанда хабаадаһан юм. Курска галта дүхэригтэ тулалдаад, Белоруссиин, Польшын газар уһа, Варшавые сүлөөлһэнэй удаа дайсанай эшээн Берлиндэ хүрөөд, эндээ дайгаа дүүргэһэн байна. Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай I ба II шатын, Улаан Одоной орденууд, «Дайшалхы габьяагай түлөө», «Сталинградые хамгаалһанай түлөө», «Варшавые сүлөөлһэнэй түлөө» медальнууд эрэлхэг буряад сэрэгшын дайшалхы алдар солые гэршэлнэ.

Дайнай үедэ үсөөн шүлэг бэшэгдээ, гол түлэб дайнай һүүлээр өөрынгөө бодомжонуудые шүлэгэй мүрнүүдтэ найруулаа һэн: «Родине» (1959), «У рейхстага» (1960), «Баллада о фронтовике с обезображенным лицом», «8 мая — День памяти» (1988), «Правдивый рассказ солдата, участника первого периода Великой Отечественной войны» (1989). 1997 ондо бэшэгдэһэн «Илалтын үдэр» гэжэ шүлэгыень буряадшалбабди:

Илалтын үдэр, Илалтын үдэр,
Баярнай гашуудалтай зэргэлээ.
Байлдаанда үхэл, гэртэ гасалан,
Полиһоо хооломсо түүгдээ.
Гурбан шэгшэгтэй бэшэгүүд,
Гашуудал асарһан мэдээнүүд.
Дайнда алуулһан түрэлнүүдээ
Дурдан үгылэгшэдэй уйлаан.
Анзаһа шэрээ эхэнэрнүүд,
Заводто хүдэлөө эдиршүүл.
Арадай һүлдэ дарагдаагүй —
Аймшагтай дайсанаа илажа гараа.
Гай гасалан дууһахал даа,
Гарахал трактор таряаландаа.
Илалтын үдэр, Илалтын үдэр —
Баярнай гашуудалтай зэргэлээ.

Курск шадар байлдаанай үедэ контузи абаһан Г.В.Дагуров политшэглэлэй албанда ябуулагдаа һэн. Немец хэлэ һайн мэдэдэг Г.Дагуровта дайнай һүүлээр Лейпциг хотодо совет һургуули байгуулха даабари үгэбэ. 1949 он болотор энэ һургуулида завучаар алба гараад, Свердловскын суворовско училищида эльгээгдэбэ. 1960 ондо албанһаа табигдажа, Геннадий Дагуров хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-докторой нэрэ зэргэ хамгаалаад, Ураалай гүрэнэй университедтэ багшалаа. 1965 ондо Коломенскын багшанарай институдта ажалда ороод, эндээ 30 жэл хүдэлөө. 1995 ондо докторой диссертаци хамгаалжа, профессорэй нэрэ зэргэтэй наһанайнгаа амаралтада гараа бэлэй.

Иимэ үндэр наһатай болотороо эрдэмэй, зохёохы ажалаа ябуулха, эсэгын, үбгэ эсэгын жаргал эдлэхэ гайхалтай хуби заяан тэрээндэ тудалдаа. Түрэл тоонтоёо, буряад газар дайдаяа ходо һанажа, сэдьхэлдээ тахижа ябаһан эрдэмтэ багша, эрэлхэг сэрэгшэ, поэт Геннадий Владимирович Дагуров 1963 ондо «Тараса» гэһэн поэмэ болон уянгата шүлэгүүдэй суглуулбари номоо Буряадай номой хэблэлээр гаргаа бэлэй. Уран зохёолшод А.Бальбуров, Д.Мадасон, номой редактор Т.Ковалева, сэтгүүлшэ А.Субботин энэ номыень үндэрөөр сэгнэһэн юм.

1967 ондо «Павел Балтахинов» гэжэ ехэ поэмэ бэшээд, Буряадай номой хэблэлээр гаргаха гэхэдэнь, болобогүй. 1991 ондо Москвада мэдээжэ поэт Павел Антокольскиин дэмжэлгын оролто үгэтэй энэ номынь нара хараа һэн. Авторай хуби заяан түрэл арадайнь хуби заяантай ямар бэхи холбоотой байһые, зохёолойнь уран ульгам хэлэ П.Антокольский һайшаан тэмдэглээ һэн. Ородоор бэшэдэгшье һаа, зохёолнуудайнгаа удха унги, сэдьхэлэйнгээ нарин утаһые буряад гэжэ, тоонтотоёо хүйһөөрөө холбоотой, улад зонойнгоо, түрэл түтимэйнгээ түүхэһээ һабагшатай байһые поэт бүхы наһаараа мэдэржэ ябаа. Шүлэг соогоо найман ханатай гэрэй дүрын ашаар буряад хүнэй элинсэг хулинсагуудтайгаа, урда үенүүдтэй таһаршагүй холбоо зураглана:

Что за подворье без юрты, без места святого,
Где непременно висели заяан и онгон,
Оберегавшие будто от духа нас злого,
И охранявшие ночью наш благостный сон....

Жэнхэни буряад һуудал байдалай үгы боложо, тоонтынгоо түхэл шарайн эрид хубилжа байһые, залуу үетэнэй түрэл хэлэеэ алдажа байһые нютагтаа ерэхэдээ адаглаһан поэт һанаагаа зобожо бэшэдэг һэн. Эхэ дэлхэйнгээ үри байһанаа мартангүй, амитадые, ургамалые хайрлан хэшээжэ ажабайхые хүсэһэн олон шүлэгүүдтэй юм: хун шубуун, эхэ баабгай, шандаган тухай г.м. Орон дэлхэйнгээ шэмэг болохо сэсэгүүд тухай сонедүүдэй гүрлөө бэшэһэн байна. Байгал далайда поэмэ болон олон шүлэгүүдые зорюулаа. «Байгалай уһан» гэжэ шүлэгһөөнь хэһэг буряадшалаабди:

Болор эрдэнидэл тунгалаг арюун,
Булагтал уһаниинь хүйтэн юм.
Сая жэлдэ уһаниинь мэлмэрээ,
Сахюур шулуун энээниие гэршэлээ.
Энээнһээ тунгалаг уһан олдохо аал?
Эгүүридэ, дэлхэйдэ — хаанаш үгыл.
Ангарын аман руу шудхан ороно,
Арьяатан мэтэ жүдхэн шуухирна.
Далайда орохо гэжэ мэндэнэ,
Дабһатай болохоб гээд мэгдэнэ.
Алишье зүгтэ байхагүй иимэ хэшэг.
Ангарын домог эндэл мүндэлнэ.

Поэт, сэрэгшэ, эрдэмтэн Г.В.Дагуровай үринэр сооһоо Владимир хүбүүниин эсэгэеэ дагажа, шүлэгшэн болоһон юм. Харин эхинһээ эмшэнэй мэргэжэл шэлээд, Свердловскын мединститудта аспирантура дүүргэһэн байна. 1968 ондо Москва зөөгөөд, дээдэ һургуулида ерээдүй эмшэнэртэ багшалаа. Тиибэ яабашье, бэшэхэ хүсэлынь диилэжэ, 1985 ондо М.Горькиин нэрэмжэтэ Литинститудай дэргэдэ Дээдэ литературна курсануудые дүүргэбэ. Энэл жэлдэ СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн болоо. 

Владимир Дагуров «Литературная газета», «Литературная Россия», «Федерация» болон бусад түбэй сонинуудай соёлой таһагта хүдэлөө. Шүлэгэй болон прозын хорёод номой автор В.Г.Дагуров Андрей Платоновой нэрэмжэтэ Уласхоорондын литературна шангай лауреат болоһон байна.

Тэрэнэй шүлэгүүдтэ хүгжэм зохёогдоод, мэдээжэ дуушад гүйсэдхэдэг болоо һэн. Жэшээлбэл, Вахтанг Кикабидзе «Романтика» гэжэ дуу, Валерий Леонтьев «Сеньорита Грация» гэжэ дуу, «Сивка-бурка» гэжэ дуу Филипп Киркоров, Михаил Шуфутинский «Зачем Вам это знать» гэжэ дууень суурхуулаа. 2018 оной октябриин 22-то, 78 наһан дээрээ Владимир Дагуровай нүгшэхэдэ, «Газета.ru» сонин «Умер автор хитов Шуфутинского и Киркорова» гэһэн гаршагтай мэдээсэл толилоо бэлэй.

... Эсэгынгээ тоонто Тарасада ерээд, Владимир Дагуров хүдөөлэлгын газарта ошожо, нүгшэһэн түрэлхидөө бэдэрһэн тухай нэгэ шүлэг соогоо найруулаа һэн. Поэт В.Петоновой оршуулһан энэ шүлэг уншая:

Тарасын хүдөөлэлгын газар
Болдог дээрэ 
сагаан хуһад сайранхай.
Боохолдойто болдог — 
мүнхэрөөшэдые хүдөөлдэг эндэ.
Эсэһэн сусаһан таряашад 
амаржа байрланхай,
эндэ, 
дэлхэй дээр, 
хэрэг хэшэгээ дүүргэнхэй.
- Маша төөдэйемни
хаана хадалгаа һэмта? —
мүшхэн шахуу 
зобооноб 
буряад түрэлхидөө.
Үбгэн таабай 
харуулна: 
— Эндэл һэн ха, тухайлнам...
Хуһанһаа зүүн тээ... 
Мартажархёоб, харла үйлөө...
Дүшэн хоёрой намар 
Никита хүбүүниинь 
танк соо амидыгаар дүрөө.
Хаанаш хүдөөлэгдэһыень 
мэдэхын аргагүй.
Буурал буряад эмгэй 
Маша төөдэй 
баатар гурбан хүбүүдээ 
дайнда үдэшөөд, 
ногоон болдог дор 
нойрсон унтаа,
наһаа баран, 
нармайгаа сайран, 
мордоо.
Дээрэнь — 
үүлэн нүүнэ, 
хуһад шууяна.
Газарай гэдэхэдэ, 
зэдэгэнын 
хангал тарана.
Төөдэй тоонто хоёр — 
минии изагуур,
тэдээнгүйгөөр — хомхоолби, -
нелбоһоо барижа ядан,
шэбшэнэб.

Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнда Тарасаһаа 340 хүн мордоо һэн. 212 хүн гэдэргээ бусаагүй. Дайнда унаһан баатар сэрэгшэдэй, ара талада хүлеэн үлэһэн хайрата эхэнүүдэй нангин дурасхаалда Дагуровтанай угай үндэр бэлигтэ поэдүүд, эсэгэ хүбүүн хоёр зүрхэ хүлгөөмэ мүрнүүдээ мүнхэ зула болгон бадаруулаа.