Уран зохёолшод тухай
Түбшэн амгалан байдалтай нютагаа түүрээгшэ
2 июля 2020
4587
Владимир Тулаевай номууд соо Түнхэнэй Таһархай нютагаархид түрэл дайдынгаа түхэл шарайе, ябаган зугаа болоһон зарим зоной уршагта ябадалнуудые танижа, хүхижэ, ташаганаса энеэлдэжэ байдаг.
1973 ондо хэблэгдэһэн залуу зохёолшо Владимир Тулаевай «Долоон үбгэд» гэжэ түрүүшын ном соо арадай аман зохёолһоо һабагшатай найруулганууд ороһон юм. Хайрата эжынгээ эсэгэ, нагаса таабай Шожойн Шалдуунайһаа багадаа дуулаһан домог болон онтохонуудта уран зохёолой удха шанар, уянгын ами оруулаа һэн.
Владимир Тулаев
«Хабартаа дулаан оронһоо хараасгай шубуудай бусахада, сэнхир уужам огторгойгоор тэдэнэй аляархалдан ниидэжэ ябахые харахадаа, үхибүүн наһандамни тохёолдоһон нэгэ ушар ходо һанаандам ородог.
...мартагдашагүй тэрэ үзэгдэл хожомоо амидын оршолонгые аршалжа ябаарай гэжэ заагаа һэн гү, али арад зоноо магтан дуулаха үльгэршэн болоорой гэжэ уряалаа һэн гү...» Иимэ мүрнүүдээр Владимир Тулаевай «Алтан хараасгай» гэһэн туужа эхилдэг. 1979 ондо хэблэгдэһэн энэ ном соо туужаһаа гадна шог ёгто үгүүлэлнүүд ороо һэн. «Алтан хараасгай» туужаяа нагаса таабай Шалдуунай Шагдарович Шожоевто зорюулһан байна.
Владимир Тулаевай үүри болохо Лопсон Тапхаев «Алтан хараасгай» гэжэ номойнь нээлтэ дээрэ «Нүхэр тухай үгэ» соо иигэжэ хэлэһэн юм: «Владимир Тулаевтай „Алтан хараасгай“ гэжэ туужын гол герой болохо Дашаадайһаа үшөө бага ябахадань, үндэр мундаргата Саяан уулын хормойдо оршодог түрэл нютаг Таһархайдань танилсаһан хүм. Харабтар шарайтай, нюргаар набтар, аргагүй шуран габшагай хүбүүн бүмбэгөөр наадажа ябаһанаа намда дүтэлэн ерээд танилсахадаа: „Баабаймни герой юм“, — гэжэ һайрхаһанайшье, омогорхоһонойшье янзагүйгөөр, аргааханаар нэмэн хэлээ бэлэй. Энэ хүбүүнэймнай баабай Жамбал Ешеевич Тулаев Советскэ Союзай Герой гэһэн үндэр нэрэ зэргэтэй, Буряад һайхан ороноо холуур суурхуулһан хүн юм гэжэ би тиигэхэдэ һайса мэдэхэшьегүй ябаа һэн хаб.
Добуун дээрэ сабшалан
Хожомынь багшанарай дээдэ һургуулида ...шэнээр танилсабаб. Тэрэ гэһээр лэ шамбай түргэн хүдэлсэтэй аад, номгон даруу зантай, сэхэ һанаатай, юумэ хэхэ барихадаа нарин нягта энэ хүнтэй нэгэ таһагта һураха, хамта нэгэ байрада байха, сугтаа хүдэлхэ хубитай байгааб. „Герой эсэгэтэйб!“ — гээд, хүнгэн харгы бэдэрдэггүй, огто нэгэтэшье һаймһардаггүй, харин ажал хэрэгээрээ эсэгэтэеэ адли болохые оролдодог хадаа Владимир Тулаев хани нүхэдэйнгөө болон танилнуудайнгаа дунда аргагүй хүндэтэй ябадаг. Тэрэ эсэгэдээл адли шог нааданда, дуу хүгжэмдэ дуратай хүн юм.
Владимир Тулаев эсэгэдээл, таабайдаал адли агнуурида абьяастай, нуур намаг, хүбшэ тайгаар ябаха дуратай, ан гүрөөлэй, шубуу шонхорой, загаһадай амидарал һайн мэдэхэ, тэдэниие гамнаха, хайрлаха нимгэн сэдьхэлтэй хүн бшуу».
Нуур дээрэ онгосоор тамарна
Түрүүшын номыень уншаад, Таһархайн хүнүүд нютагайнгаа түхэл шарайе, ябаган зугаа болоһон зарим зоной уршагта ябадалнуудые танижа, хүхижэ, ташаганаса энеэлдэжэ байгша һэн. Таһархайн баруун тээ оршодог Амар-Гол, Хойморой намагта нуурнууд, Бугата, Толто, Хандагайта голнууд, мүн бусад олон газар тухай эдэ зохёолнууд соо хэлэгдэнэ. Жэшээнь, Жалсарай таабайе дахажа, түрүүшынхиеэ үбһэндэ гараһан Дашаадайн нюдөөр түрэл газар уһанай үзэсхэлэн мэдэрэгдэнэ: «Үдхэн хара шэбэр барагдажа, тоо томшогүй олон нуур болон уһа голнуудтай, добуун болон болдогуудтай, намагтай Хойморой үргэн сэлюун тала дээрэ гарабабди. Хүлдэ гэшхэгдээгүй ногоониинь сабшагдаха хэмдээ хүрэнхэй. Гэнтэ үлеэһэн хээрын зайгуул һэбшээндэ үлэ мэдэг долгилоод абана. Бүтүү ой соо ябатараа, талада гарашахада, гансашье оршон тойрон бэшэ, мүн хүнэй досоошье уужам шэнги болошоно. Нуга дээгүүр сасагдан һалбарһан үнгэ бүриин сэсэгүүдэй хоншууханаар хангалтаха гээшэнь!»
Байгаалиин түхэл шарай ямар анхаралтайгаар шэртэжэ, уран хурса үгэнүүдые оложо, зураглана гээшэб: «Баруун мундаргануудай оройгоор тооһо татаһаар, түргэн хура бороо орожо ерэбэ. Дүтын нуурнууд шарайгаа барылган хашарһатажа, захынь хулһан ожорһон найган шууяхадал гээд, хүйтөөр һэб-һаб һалхилаад абана. Хорбоо юртэмсэ хахаршаба гү гэжэ һанахаар гэнтэ гал сахилаад, тэнгэри лужаганаһаар, һүүл тээшээ дууниинь улам шангадажа, газар дорьбообо».
Олон үдэр газар гэшхэжэ ороһон хура бороогой һүүлээр арай гэжэ наран харагдажа, хии бараанай сэлмэһые автор ямар тодо уран үгэнүүдээр зурагланаб: «Тэнгэриин бүрхэгһөө боложо, хэдэн үдэр соо шагаагаагүй байһан наран үүлэнэй сайран шэнгэрхэдэ, шиигтэй нойтон дайдада халдажа ядаһан мэтэ ялагашан булталзана. Хойто зүгэй сэбдэг хүйтэн дайдаһаа халхалһан үндэр ехэ һарьдагууд хүлһэеэ сэлмэжэ байһандал уурал һабһана. Үерлэжэ дошхорһон Бугата, Толто, Хандагайта голнуудай һүрөөтэй хүүеэн Хойморой үргэн тала дайдаар таража, аяар урда үзүүрэй Доодо-Бадарай адагта һүнэнэ. Доро һужаа газарта сабшагдаад, тармагдангүй үлэшэһэн үбһэмнай үерэй уһанда дарагдашанхай».
Нютаг зоной барилга
Жалсарай үбгэн эдирхэн Дашаадайда Таһархай, Амар-Голой урданай түүхэ, элинсэгүүдэй ерэжэ һуурижаһан тухай домог хөөрэнэ. Эндэ һууһан зон холо ойроор зайгаагүй, газар таряалан ехээр эрхилдэггүй, адуу малаа хаража, ан гүрөөһэ агнажа, загаһа барижа, ажамидаржа һууһан тухай домоглоно. Түбшэн амгалан байдалтай, булагай сэбэр уһатай, арюун тунгалаг агаартай, нюдэ баярлуулма аятай зохид газарта уулын зоной уг гарбалтай хонгоодорнуудай нэгэ һалаа түбхинэһэн түүхэ автор туужын герой Жалсарай таабайн үгөөр дамжуулна.
Режиссер Олег Юмов «Хроника исчезающих деревень» гэжэ гаршагтай үлхөө фильмнүүдые найруулаад, тэрэ тоодо Таһархай тухай буулгабари харуулаа һэн. Тэрэ фильм соо уран зохёолшо Владимир Тулаев өөрынгөө уг гарбал тухай, шэн зоригто мэргэн баатар эсэгэ тухайгаа хөөрэнэ. Таһархайн зоной угай бэшэг бүридхэжэ, дурасхаалта бэлэг болгон удаадахи үенүүдтэ дамжуулһан Лопсон-Доржо Аюшеевич Гунсенов тухай дурдаа һэн. Гунсенов таабай залуудаа Хандагайтын дасанда нэгэ үбэл байжа, эхэ монгол, түбэд бэшэгтэ һураад, бурханай номуудые уншадаг болоо һэн. Ламын һахил абаагүйшье һаа, бүхы наһаараа буян үйлэдэлгын, үнэн зүб ёһоор ажаһууһан юм. Тэрэ үдэр бүри даяан бисалгал хэдэг, хүлөө забилаад, наманшалжа һууһан бэеэрээ газарһаа агаарта хөөрэшэдэг эди шэдитэй, ёһотой йогин байһан юм. Түбэдһөө ерэһэн сангасваа мэргэн Гунсеновые «Сагаан Шүхэртын хубилгаан» гэжэ хэлэһэн тухай Таһархайн зон домоглон хөөрэдэг.
Гунсенов таабайн угай бэшэгэй ёһоор, Жамбал Тулаев Хонгоодорһоо тараһан 12-дохи үе болоно: Хонгоодор — Ашхай — Хитад — Муу Сагаан — Моёотой — Баасаан — Андараан — Боохолой — Туулай — Даша — Ешэ — Жамбал. Жамбал Ешеевичэй элинсэг Баасаан юһэн наһандаа абарга томо баабгайе яагаад унагааһан тухай домог В.Тулаев «Подвиг героя — прицел снайпера» гэжэ ном соогоо оруулаа бэлэй.
1990 оной зун Таһархайн зон нютагай һургуулиин стадион дээрэ уг гарбалай ехэ найр наада үнгэргөө бэлэй. Олон айлшад, нютагай хүндэтэ хүнүүд, уран зохёолшод, артистнар, эрдэмтэд уригдажа, баярай оршон байдалда ехэ һонин һайндэр болоо һэн.
Таһархайда һайндэр
Таһархайн зон урагшаа һанаатай, эбтэй байһанаа дахин гэршэлһэн юм. Улад зоной өөрын эдэбхеэр, өөһэдын гараар соёлой болон тамирай танхим бариһан байна. Хүршэ һууринуудай залуушуул эндэ ерэжэ, бэе махабадаа һоридог болонхой.
Бэлигтэй уран зохёолшо Владимир Тулаевай нютагта угай түүдэгүүд унтархагүй, гал гуламтанууд залиршагүй носохонь болтогой!
Владимир Тулаев
«Хабартаа дулаан оронһоо хараасгай шубуудай бусахада, сэнхир уужам огторгойгоор тэдэнэй аляархалдан ниидэжэ ябахые харахадаа, үхибүүн наһандамни тохёолдоһон нэгэ ушар ходо һанаандам ородог.
...мартагдашагүй тэрэ үзэгдэл хожомоо амидын оршолонгые аршалжа ябаарай гэжэ заагаа һэн гү, али арад зоноо магтан дуулаха үльгэршэн болоорой гэжэ уряалаа һэн гү...» Иимэ мүрнүүдээр Владимир Тулаевай «Алтан хараасгай» гэһэн туужа эхилдэг. 1979 ондо хэблэгдэһэн энэ ном соо туужаһаа гадна шог ёгто үгүүлэлнүүд ороо һэн. «Алтан хараасгай» туужаяа нагаса таабай Шалдуунай Шагдарович Шожоевто зорюулһан байна.
Владимир Тулаевай үүри болохо Лопсон Тапхаев «Алтан хараасгай» гэжэ номойнь нээлтэ дээрэ «Нүхэр тухай үгэ» соо иигэжэ хэлэһэн юм: «Владимир Тулаевтай „Алтан хараасгай“ гэжэ туужын гол герой болохо Дашаадайһаа үшөө бага ябахадань, үндэр мундаргата Саяан уулын хормойдо оршодог түрэл нютаг Таһархайдань танилсаһан хүм. Харабтар шарайтай, нюргаар набтар, аргагүй шуран габшагай хүбүүн бүмбэгөөр наадажа ябаһанаа намда дүтэлэн ерээд танилсахадаа: „Баабаймни герой юм“, — гэжэ һайрхаһанайшье, омогорхоһонойшье янзагүйгөөр, аргааханаар нэмэн хэлээ бэлэй. Энэ хүбүүнэймнай баабай Жамбал Ешеевич Тулаев Советскэ Союзай Герой гэһэн үндэр нэрэ зэргэтэй, Буряад һайхан ороноо холуур суурхуулһан хүн юм гэжэ би тиигэхэдэ һайса мэдэхэшьегүй ябаа һэн хаб.
Добуун дээрэ сабшалан
Хожомынь багшанарай дээдэ һургуулида ...шэнээр танилсабаб. Тэрэ гэһээр лэ шамбай түргэн хүдэлсэтэй аад, номгон даруу зантай, сэхэ һанаатай, юумэ хэхэ барихадаа нарин нягта энэ хүнтэй нэгэ таһагта һураха, хамта нэгэ байрада байха, сугтаа хүдэлхэ хубитай байгааб. „Герой эсэгэтэйб!“ — гээд, хүнгэн харгы бэдэрдэггүй, огто нэгэтэшье һаймһардаггүй, харин ажал хэрэгээрээ эсэгэтэеэ адли болохые оролдодог хадаа Владимир Тулаев хани нүхэдэйнгөө болон танилнуудайнгаа дунда аргагүй хүндэтэй ябадаг. Тэрэ эсэгэдээл адли шог нааданда, дуу хүгжэмдэ дуратай хүн юм.
Владимир Тулаев эсэгэдээл, таабайдаал адли агнуурида абьяастай, нуур намаг, хүбшэ тайгаар ябаха дуратай, ан гүрөөлэй, шубуу шонхорой, загаһадай амидарал һайн мэдэхэ, тэдэниие гамнаха, хайрлаха нимгэн сэдьхэлтэй хүн бшуу».
Нуур дээрэ онгосоор тамарна
Түрүүшын номыень уншаад, Таһархайн хүнүүд нютагайнгаа түхэл шарайе, ябаган зугаа болоһон зарим зоной уршагта ябадалнуудые танижа, хүхижэ, ташаганаса энеэлдэжэ байгша һэн. Таһархайн баруун тээ оршодог Амар-Гол, Хойморой намагта нуурнууд, Бугата, Толто, Хандагайта голнууд, мүн бусад олон газар тухай эдэ зохёолнууд соо хэлэгдэнэ. Жэшээнь, Жалсарай таабайе дахажа, түрүүшынхиеэ үбһэндэ гараһан Дашаадайн нюдөөр түрэл газар уһанай үзэсхэлэн мэдэрэгдэнэ: «Үдхэн хара шэбэр барагдажа, тоо томшогүй олон нуур болон уһа голнуудтай, добуун болон болдогуудтай, намагтай Хойморой үргэн сэлюун тала дээрэ гарабабди. Хүлдэ гэшхэгдээгүй ногоониинь сабшагдаха хэмдээ хүрэнхэй. Гэнтэ үлеэһэн хээрын зайгуул һэбшээндэ үлэ мэдэг долгилоод абана. Бүтүү ой соо ябатараа, талада гарашахада, гансашье оршон тойрон бэшэ, мүн хүнэй досоошье уужам шэнги болошоно. Нуга дээгүүр сасагдан һалбарһан үнгэ бүриин сэсэгүүдэй хоншууханаар хангалтаха гээшэнь!»
Байгаалиин түхэл шарай ямар анхаралтайгаар шэртэжэ, уран хурса үгэнүүдые оложо, зураглана гээшэб: «Баруун мундаргануудай оройгоор тооһо татаһаар, түргэн хура бороо орожо ерэбэ. Дүтын нуурнууд шарайгаа барылган хашарһатажа, захынь хулһан ожорһон найган шууяхадал гээд, хүйтөөр һэб-һаб һалхилаад абана. Хорбоо юртэмсэ хахаршаба гү гэжэ һанахаар гэнтэ гал сахилаад, тэнгэри лужаганаһаар, һүүл тээшээ дууниинь улам шангадажа, газар дорьбообо».
Олон үдэр газар гэшхэжэ ороһон хура бороогой һүүлээр арай гэжэ наран харагдажа, хии бараанай сэлмэһые автор ямар тодо уран үгэнүүдээр зурагланаб: «Тэнгэриин бүрхэгһөө боложо, хэдэн үдэр соо шагаагаагүй байһан наран үүлэнэй сайран шэнгэрхэдэ, шиигтэй нойтон дайдада халдажа ядаһан мэтэ ялагашан булталзана. Хойто зүгэй сэбдэг хүйтэн дайдаһаа халхалһан үндэр ехэ һарьдагууд хүлһэеэ сэлмэжэ байһандал уурал һабһана. Үерлэжэ дошхорһон Бугата, Толто, Хандагайта голнуудай һүрөөтэй хүүеэн Хойморой үргэн тала дайдаар таража, аяар урда үзүүрэй Доодо-Бадарай адагта һүнэнэ. Доро һужаа газарта сабшагдаад, тармагдангүй үлэшэһэн үбһэмнай үерэй уһанда дарагдашанхай».
Нютаг зоной барилга
Жалсарай үбгэн эдирхэн Дашаадайда Таһархай, Амар-Голой урданай түүхэ, элинсэгүүдэй ерэжэ һуурижаһан тухай домог хөөрэнэ. Эндэ һууһан зон холо ойроор зайгаагүй, газар таряалан ехээр эрхилдэггүй, адуу малаа хаража, ан гүрөөһэ агнажа, загаһа барижа, ажамидаржа һууһан тухай домоглоно. Түбшэн амгалан байдалтай, булагай сэбэр уһатай, арюун тунгалаг агаартай, нюдэ баярлуулма аятай зохид газарта уулын зоной уг гарбалтай хонгоодорнуудай нэгэ һалаа түбхинэһэн түүхэ автор туужын герой Жалсарай таабайн үгөөр дамжуулна.
Режиссер Олег Юмов «Хроника исчезающих деревень» гэжэ гаршагтай үлхөө фильмнүүдые найруулаад, тэрэ тоодо Таһархай тухай буулгабари харуулаа һэн. Тэрэ фильм соо уран зохёолшо Владимир Тулаев өөрынгөө уг гарбал тухай, шэн зоригто мэргэн баатар эсэгэ тухайгаа хөөрэнэ. Таһархайн зоной угай бэшэг бүридхэжэ, дурасхаалта бэлэг болгон удаадахи үенүүдтэ дамжуулһан Лопсон-Доржо Аюшеевич Гунсенов тухай дурдаа һэн. Гунсенов таабай залуудаа Хандагайтын дасанда нэгэ үбэл байжа, эхэ монгол, түбэд бэшэгтэ һураад, бурханай номуудые уншадаг болоо һэн. Ламын һахил абаагүйшье һаа, бүхы наһаараа буян үйлэдэлгын, үнэн зүб ёһоор ажаһууһан юм. Тэрэ үдэр бүри даяан бисалгал хэдэг, хүлөө забилаад, наманшалжа һууһан бэеэрээ газарһаа агаарта хөөрэшэдэг эди шэдитэй, ёһотой йогин байһан юм. Түбэдһөө ерэһэн сангасваа мэргэн Гунсеновые «Сагаан Шүхэртын хубилгаан» гэжэ хэлэһэн тухай Таһархайн зон домоглон хөөрэдэг.
Гунсенов таабайн угай бэшэгэй ёһоор, Жамбал Тулаев Хонгоодорһоо тараһан 12-дохи үе болоно: Хонгоодор — Ашхай — Хитад — Муу Сагаан — Моёотой — Баасаан — Андараан — Боохолой — Туулай — Даша — Ешэ — Жамбал. Жамбал Ешеевичэй элинсэг Баасаан юһэн наһандаа абарга томо баабгайе яагаад унагааһан тухай домог В.Тулаев «Подвиг героя — прицел снайпера» гэжэ ном соогоо оруулаа бэлэй.
1990 оной зун Таһархайн зон нютагай һургуулиин стадион дээрэ уг гарбалай ехэ найр наада үнгэргөө бэлэй. Олон айлшад, нютагай хүндэтэ хүнүүд, уран зохёолшод, артистнар, эрдэмтэд уригдажа, баярай оршон байдалда ехэ һонин һайндэр болоо һэн.
Таһархайда һайндэр
Таһархайн зон урагшаа һанаатай, эбтэй байһанаа дахин гэршэлһэн юм. Улад зоной өөрын эдэбхеэр, өөһэдын гараар соёлой болон тамирай танхим бариһан байна. Хүршэ һууринуудай залуушуул эндэ ерэжэ, бэе махабадаа һоридог болонхой.
Бэлигтэй уран зохёолшо Владимир Тулаевай нютагта угай түүдэгүүд унтархагүй, гал гуламтанууд залиршагүй носохонь болтогой!