Гунгарбаа соохи бэшэгүүд

17 наһан дээрэнь «Дуунууд» гэһэн гаршагтай түрүүшын номынь нара хараа бэлэй. «Алдарта Байгал, арюухан далай», «Трактористын дуун», «Жаргалайнгаа ехэдэ», «Алтан гургалдай», «Залуу наһан» болон бусад дуунуудыень улад зомнай дуратай угтан абажа, мүнөө үедэ арадай дуун гэжэ һанагдадаг болонхой. 21-тэй байхадаа, буряад поэзиин түүхэдэ ороһон томо бүтээлээ — «Дүрбэн үдэр, гурбан һүни» поэмэеэ хэблүүлээ. 23 наһатай, мэдээжэ болоһон поэт шэлэгдэмэл зохёолнуудайнгаа нэгэ боти ном гаргаһан байна. 24-тэй залуу поэт, сэтгүүлшэ Цэдэн Галсанов Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эхилһээр хоёрдохи үдэртэ «Буряад үнэн» сониной редакторай орлогшоор, уданшьегүй редактораар томилогдоһон намтартай. 


Шэрүүн тэрэ саг, шэмэрүүн байдал тухай дурсаһан «Һананам» (1980) гэжэ шүлэг соогоо поэт иигэжэ түүрээнэ:

Дайнай аянгын гэнтэ дэлдээшэ
Дабхар шэрүүн тэрэ түрүүшын үдэр
Илалтын ерэхые шэбшэһэнээ
Эли тодоор энэ мүнөө һананам.
Намжаа һайхан — майн үдэрэй
Наратай, найдамтай байхыень зүгнөө һэм,
Аяар тэрэ гушаад жэлэй саана 
Агаарта илалтын одо үзөө һэм.
Эрэлхэг дорюун Илалтымнай баяр
Эрьегүй үерөөр салгидаһынь харааб;
Эртэ үглөө Майн юһэнэй тэнгэридэ
Эб найрамдалай һолонго татан гараал...

Поэт, сэтгүүлшэ Ц.Галсанов дархан солото Улаан Армида, баатар хото Москвада, илагдашагүй хэрэм хото Ленинградта ехэ олон шүлэгүүдые зорюулаа. 1942 ондо бэшэһэн «Илалтын дуун» гэжэ шүлэгынь һүүлдэ дуун боложо һүрөөтэйгөөр зэдэлээ. Дуунай үгэнүүд булад шэнги хатуу, эритэ мэсын үзүүр дээрэһээ ялалзана, сэхэ татаһан номоной хүбшэргэй шэнгеэр жэрылдэнэ, сэрэгэй жагсаал мэтэ жэгдэ һубарина:

Алтан зүрхэтэ Кремлиин курантнууд
Арбан хоёр сохибо:
Шэрүүн хүсэтэ шэнэ илалтанууд
Шэнэ жэлээр ерэбэ.
Түүхын ошото мэсэ далайжа,
Түрэл Москва бодоно.
Шунахай бузгай дайсан хялайжа,
Шуһаар саһа будана.
Сэсэн совет үеын баатарнууд
Сэхэ мэргээр шэртэнэ, -
Шэмэ ехэтэ улаан илалтанууд
Шэнэ долгёор ерэнэ.
Шэнэ илалтаар Кремлиин курантнууд
Солгёон дуугаа дуулана.
Хоро үһөөтэ хурса илалтанууд
Хойно хойноһоон нэрьенэ.

Дайнда ами наһаяа гамнангүй дайлалдажа байһан эрэлхэг сэрэгшэдтэ зорюулһан шүлэгүүд, домог поэмэнүүдынь газаа талын шэмэг гоёолто багатай аад, доторой сохисотой, олон дабталгатай, голһоо һабагшалһан эршэ хүсэтэй гээд һанагдана. Жэшээнь, 1943 ондо суута мэргэн буудагша Цырендаша Доржиевта зорюулжа бэшэһэн «Түгнэһөө гараһан снайпер» гэжэ шүлэгһөө хэһэг уншая:

...Уужам, уужам Түгнынгөө
Угтаал хүндынь хүлеэбэш.
Уудам Байгал эсэгынгээ
Магтаал юрөөл хүртэбэш.
Үбдэг дээрээ һэхэржэ,
Үгэһэн шинии тангариг
Буряад орон нютагайм
Бодолой шэмэг болонхой!
Дайнай шэрүүн үедэнь,
Доржиев, ши танюулнаш:
Үһөөн хиһаан сэдьхэлдээ
Үнэн сэхээр захюулнаш.
Мэргэн түргэн һомондош
Фрицэй толгойд мухарина.
Уран шуран нюдэндэш
Илалтын туг далбана.

Дайнай халуун бурма соогуур гараһан, Кенигсберг, Берлин дайлан абалсаһан, дайшалхы олон шагналнуудтай эрэлхэг сэрэгшэ, хайрата нүхэр Жамсо Тумуновта зорюулһан «Ханда — Катюша» гэһэн шүлэгынь шогтой дорюун удхатай юм. «Гвардиин минометчигой хөөрөөн» гэжэ тодорхойлолтотой энэ шүлэг 1945 ондо, Илалтын жабхаланта жэл бэшэгдэһэн. Шүлэгэй герой — минометчик дайнай һүүлээр түрэл нютагтаа бусаад, ханилһан ганса Хандаяа һүрөөтэй зэбсэг «Катюшын» нэрээр өөгшөөн нэрлэжэ, бата амгалан байдал зохёожо байһаар зураглагданхай.


1980 ондо Буряадай арадай поэт Ц.Галсанов «Гурбалжан шэгшэгтэй бэшэгүүд» гэһэн үгүүлэл хэблүүлээ һэн. Түрэл Элхи нютагайнгаа хүндэтэ зоной нэгэн, үндэр наһатай Дарма-абгында дайнда унаһан ганса хүбүүнэйнь бэшэгүүдые уншаха хүсэлтэй ерэһэн тухай хөөрөөгөөр үгүүлэл эхилнэ. Энэ үбгэнэй нэрэ обог, хүбүүнэйньшье хүсэд нэрэ үгүүлэл соо дурдагданагүй, тиимэһээ тэдэнэр авторай зохёоһон, суглуулагдамал түхэл дүрэтэй геройнууд гэжэ тухайлмаар. Дарма үбгэн гэрэйнгээ хойморто гунгарбаа соо хадагалжа байһан аюуша хадагаар «жаншалаатай» адха зузаан боодолго гаргажа, авторта барюулхадаа, иигэжэ хэлэнэ: 

— Дайнда мордохынгоо урда үдэр Үдэ гол дээгүүр шэнэ хүүргэ барижа дүүргэбэб гэжэ ерээ һэл даа. Хори, Загарайгаар олон дардам харгынуудые, олон дарагар хүүргэнүүдые түхеэрһэн юм. Гарагай хоёрой үдэр үүр сайжа байхада, Загарайһаа нүхэрынь машинаар ерээд, газаа тогтобо. 

— Зай, баабай, битнай мордохомни. Фронтдо. Баруулжаа, — гэжэ хэлэһыень лэ мүнөө һанагшаб, ондоо юушье һананагүйб, ухаа мэдээгээ алдажархёо һэн гээби даа, зайлуул.

...Түрүүшын бэшэг намар оройшог Пермьһээ ерэһэн байгаа. «Хэрэгтэйгээ буулгаад аба, би хэндэшье энээнээ үгэхэгүйб» гэжэ үбгэн авторта һануулна. Хоёрдохи бэшэгтээ сэрэгэй һургуули гаража байһан тухай хүбүүн мэдээсэнэ. Гурбадахи бэшэг Москвагай Белорусска вокзал дээрэһээ ябуулаа. Тэрээн соо Москвагай зон байлдаанда ошохо сэрэгшэдые яажа үдэшэһэн тухай, Улаан Армиин ансамблиин «Арюун нангин дайн» гэжэ шэнэ дуу түрүүшынхиеэ гүйсэдхэһэн тухай Дарма-абгын хүбүүн бэшэнэ: «Ямар тиимэ хүсэтэй шэдитэй дуун байдаг юм гээшэб! Гайхалтай! Ородһоо удхыень оршуулан гаргаад үзэхэдэ, уран гоёшье, ордоһотой дорюуншье...

«Бодыш, агуу уужам оромнай,
Бодыш үхэлэй байлдаанда,
Бута сохииш фашис хүсые,
Бузар муухай нохосые!
Аймшагтай һүр жабхаламнай,
Адар долгиндли, бусалаг лэ!
Арюун нангин даймнай
Арадай хүсөөр бадараг лэ!..»

Автор саашань иигэжэ үргэлжэлүүлнэ: «Бэшэхэдээ бэлигтэй хүбүүн байгаа байна. Заа зуухан ушарнуудые хэдэн үгөөр бэетэй, һонирхолтой болгоод табижархихадаа ехэл онобшотой бэрхэ байба. Дарма-абгын хүбүүнэй гурбалжан шэгшэгтэй 33 бэшэгүүд сооһоо гараһан зарим ушаралнуудые, тэдээн дээрэһээ эшэ үндэһэ татаһан иимэ үгүүлэлнүүдые бэшээ хүм».


Сибириин дивизиин бүридэлдэ Москва хамгаалгын асари ехэ тулалдаанда ороһон Дарма-абгын хүбүүн түрүүшын байлдаан тухайгаа бэшэнэ: «...Дайсанай танкнууд хажуу хабһаяа бидэн тээшэ харуулаад, пушканууд тээшэмнай шуумайшаба. Энэ һамбаанда бидэнэр ПТР буугаараа шабадажал мэдэбэбди. Зүүн хажууһаань манай пулемедууд таршаганалдаад, добтолгодо ороһон немецүүдые хяргана. ...Немец танкнууд баглаа утаа бааюулан халхабша хээд, сухарижа эхилбэ ха юм. Дүлии болошоһон шэхээрмни үбшэнтэйгөөр харбажа, амаа ангайгаагүй һаа, юушье дуулахаяа болишоноб. Үндын гэһээмни, хажуудамни хүнэй нэгэ хүл, нэгэ гар хэбтэбэ. Манайхинайл юм бэзэ. Нюдэм харанхалаад, досоом бөөгнэрэн түглыжэ, бүүлжэһэ худхуулна... Энэ гурбан час ото үргэлжэлһэн шэрүүн тулалдаанда немецүүд юһэн танкаяа галдуулаа, гурбан зуугаад сэрэгүүдээ алдаа. Иигэжэ бидэнэр дайнай „халуун шулуу долёогоо“ һэмди».

Нүгөө нэгэ бэшэгтээ тагнуулшанай һургуули һара соо гаража, сержант болгогдоод, тагнуулай отделени дааһан тухайгаа бэшэнэ. Дайсанай ара талада гараад, амиды «хэлэ», шадаал һаа, офицерые барижа асарха гэһэн шанга захиралта абаһан саб сагаан хубсаһатай манай сэрэгшэд саһан соогуур мүлхижэ, ойн захада хүрэбэ. Гайхан харахадань, һүри үбһэн урдань түглынэ. Һэжэг түрэмэ һүриин хойноһоо гэтэжэ хонобо. Хойто үдэшэнь, һүриин хажуугаар нэгэ эреэгшэ үнеэн эрьелдээд һалабагүй. Энэ мал бэшэ гэжэ тухайлһан тагнуулшад миномедой нэрьеэн доро автомадаар хойто хүл руунь буудахадань, мүнөөхи үнеэн хойто хүл дээрээ һуушаба. Хоёр эбэртэнь аһаад, үнеэнэй тайлбариие олобол даа: хоёр фашистнарые «үхэрэй арһан» сооһоо татажа гаргаба. Аргамжаар хүлижэ, арһан тулам шэнгеэр саһан дээгүүр шэрэжэ асархадань, нэгэниинь хүлөө хуха буудуулһан, нүгөөдэ бүтэниинь офицер зэргэтэй байба.

Дайнда шог зугаа баһал хэрэгтэй гэһэн бодол нэгэ бэшэг соо автор олоно. Зураашые дуудажа, абаха танаггүй муухай, шараа нюсэгэн Гитлерэй дүрсые бүтээлгээд, тагнуулшад фанерэ дээрэ һайса бүрижэ бүхэлбэ. Нейтралка дээрэ тэрэлжын саана абаашажа тодхоод, ара таладань һайтар нюугаатай нууга түхеэрһэн байгаа. Тэндээ хороод, дайсадые хүлеэжэ һууба. Салдаган Гитлерые буудахаяа нэгэшье дайсан зүрхэлбэгүй. Харанхы болоходо, нэгэ офицерые солдадтайгаар эльгээбэ. «Манай бата бадлюун хүбүүд тэдэ хоёрые шиидшье гүүлэнгүй барижа бажуужа абаад, мэшээг соо шэхэжэ, траншей худараа шэрэжэ абаашаа һэн. 

— Теэд тэрэ муухай зураг хаража байгаад, юундэ буудаагүй бузарнуудбта? — гэхэдэмнай, бидэнэй нэрьемэ энеэлдээн доро тэрэ офицер: 

— Салдаганшье һаа, фюрернай ха юм!» —гэжэ харюусаһан тухай буряад сэрэгшэ бэшэнэ.

Зохёолойнгоо түгэсхэлдэ автор бэлэн болгоһон үгүүлэлээ Дарма үбгэндэ харуулхаяа асарна. Үбгэжөөл холын харгыда гарахаяа түхеэржэ байба: — Бишни Москва ошохомни, үглөөдэртөө ниидэхэм. Хүбүүнэймни шарил хүдөөлүүлһэн тэрэ Москва шадархи тосхонойхин Илалтын үдэртэ намайе уряа! ...Харин мүнөө жэл нютаг дээрэмнай дайнда унаашадта шэнэ хүшөө нээхэнь, тэрээн дээрэ намайе үгэ хэлэхэш гэһэн юм. Теэд, халаг, байхагүймни...


Авторай бэшэһэн үгүүлэлые шагнаад, үбгэн үни соо дуугай һууба: «Гэнтэ, үндэр наһан хүрэтэрөө үлөөжэ, даража ерэһэн үсөөхэн дуһал нулимсаниинь улхархай сооһоонь нэбтэ һайлаад, зубхиһаань тараһан уршалаа соогуурнь һабиршаба. Бишье нюдөө халтируулбаб. Бэрхэ даа иимэ дурасхаал!».

Загарайн аймагһаа Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда 7612 хүн мордоһон байна. Тэдэнэй 2700 гэдэргээ бусаагүй. Эдэ сэрэгшэдэй, мүн тэдэниие гэртээ хүлеэн үлэһэн хайрата эхэ эсэгэнэрэй арюун дурасхаалда Буряадай арадай поэт Цэдэн Галсанов өөрын мүнхэ хүшөө бодхоогоо.