Чимит Дарибазароной зохёолнууд тухай



«...Шүүдэртэ сэгээн агаарһааш,
шүлэгэй һубһа суглуулааб...»

Эсэгэнь эртүүр нүгшэжэ, Даша эжынь 5 үринэрөө гансааран үргэһэн. Гунгаа, Дэмбэрэл, Дашанима аханартай, Мэдэгма эгэшэтэй байжа, айлай одхон энэ наһандаа түшэг тулгатай ябаа. Хэжэнгын дунда һургуулида һуралсаха үедөө мэдээжэ багша Надмит Намсараевич Намсараев ба элитэ поэд Бато Базарон хоёрой ударидаһан «Зүрхэнэй дуунууд» гэһэн эдир шүлэгшэдэй дугуйланда Георгий Дашибылов, Дансаран Доржогутабай гэгшэдээр хамта түрүүшынгээ мүрнүүдые зохёожо туршаа. Багшанарай дээдэ һургуули дүүргэһэнэй удаа «Буряад Үнэн» сониндоо хүдэлхэ үедөө буряадай урдаа хараха зохёолшод, сэтгүүлшэдтэйгээ «хамтын тогоон» соо мэргэжэлэй талаар нилээд эдеэшэһэн, болбосорһон юм. Загаһатынгаа дунда һургуулида буряад хэлэ бэшэг заажа ябахадаа, гуурһанай мэргые туршажал ябаа. Түрэлхи хэлэнэй эрхим багша хэдэн үе хүүгэдые эхэ хэлэнэйнгээ дундаршагүй баялигтай танилсуулжа, унаган буряадаараа бэшэхэ-ташахашье һэдэб олгоһон. Хожомынь «Хэжэнгын гол» һониндошье үрэ ехэтэйгээр хүдэлһэн байха. Чимитдоржо Ринчинович нютаг нугадаа, улад зондоо эльгэ халуунтай, халбагар уужам хайрын сэдьхэлтэй, хараа бодолоор үндэрлиг хүн һэн. 


Угсаата уран зохёолой далайда шэнэ долги эбхэрүүлһэн «Эхин аялга» гэжэ нэрэтэй Чимит Дарибазароной шүлэгүүдэй согсолбори 85-дугаар ойнь баяраар дашарамдуулагдан, гэр бүлынь, хүбүүдэйнь хүсөөр хэблэгдэн гараа. Хатуу гадартай, 250 хуудаһатай, дундуур хэмжээнэй энэ ном авторай уянгата шүлэгүүд, баснинууд, хүүгэдэй шүлэгүүд, баримтата поэмэ, шог зүжэг, ойн баярай найруулганууд, багшын үнэтэ дүршэлэй тобшо тэмдэглэлнүүд болон зон нүхэд, түрэл гаралайнь, үхибүүдэйнь дурсалгануудһаа бүридэнхэй.


Тус согсолбори найруулгануудайнгаа түхэл шэнжэ, удхаар 7 хубида хубаагдана: 
1-дугаарта ороһон уянгата шүлэгүүдынь «түрэл арад, түрэһэн дайда», инаг дуран, хани нүхэсэл, хүнэй наһан, түби дэлхэйн амидарал гэхэ мэтые магтан түүрээнэ, мүн омогорхол баясалай хажуугаар оршолонгой эреэндэ сэдьхэл зобоохошье ушаралнууд олдоод лэ байһан бэзэ. Зүгөөр, юунэйш болобол, орон нютагаа оторо һайхашаажа, нангин шүтөөндэл һанажа, «хүлгөөтэ улаан зүрхэнһөө,» халташье буруушааха арга үгэнгүй, хонгёо шангаар батална:
...Уйтан гээ гүш нютагыем,
Уняарта нэмжээ талыем?
Оёоргүй сэнхир далай
Уйтадаха хэбэртэй дэлисэдэш.
Үгы! Бэеэ барииш даа,
Үлгы ногоон нютагһаам
Үреэ жороо моридһоом
Үлүү юугээ олохобши?... («Залуу наһанайм тангариг»)


Алишье зохёолнуудынь ульгам жороо хэлэтэй, саанаһаа баян удхатай. Ирагуу найруулагша «үгэнүүдээ хармаан сооһоо һуулинагүй», тэдэнь шэлжэрхэй торгон утаһандал юрэ һубигдан байһаншуу. Тэрэ гараха түрэхэһөө эжынгээ аялгата хөөрөөе, тойроод ажаһуугшадай, үбгэд хүгшэдэй — арадай амиды хэлые — шагнан, соносон, шэнгээн ябаа. Заншалта буряад яруу найрагай ёһо гурим баримталһан шүлэгүүдынь аман үгын абдарһаа энжэлэгдэһэн уран гоё зэргэсүүлгэ, сасуулга, хурса мэргэн оньһон үгэ, таабари, оншотой сэсэн үльгэр домог, үреэлнүүдэй эрдэни субадаар яларна, толорно. Тоонто нютагайнь шарай ба түрэһэн эжынь шарай эльгэ нимгэтэй энхэргэн буряад хүбүүндэ адли дүтөөр һанагдан, үрэ зүрхэнэй жэрэгэнэмэ шүлэгэй мүрнүүдээр бурьялаа.
 
Уян налгай сэдьхэлтэй
Урин зулгы харасатай
Эжыдэм яаһан адлибши,
Эльдин хонгор нютагни!
Энгэр дээрэш хүльбэрэн,
Эрын тамир эршэдхээб.
Шүүдэртэ сэгээн агаарһааш
Шүлэгэй һубһа суглуулааб... («Элдин хонгор нютагни»)


Унайн утаата, адуунай үүрһээтэ жэнхэни талада үдэһэн хүбүүн түрэһэн аба эжынгээ, элинсэг хулинсагайнгаа ёһо гурим, заабари заршамые дотороо хадагалжал ябаһаниинь элитэ. Зүблэлтэ хуулиин үедэ урданай заншалта сагаалган-ногоолгон, обоо мүргэл, буряад хубсаһан гэхэ мэтын хойшоо гаранхайшье һаань, уран найруулганууд соогоо омогорхон дурдахаяа алдаагүй.

Найман мүнгэн тобшотой

Намалма буряад дэгэлтэйб.
Эрхим уран дүршэлтэй
Эхэдээ ехэл урматайб.
Һэгсэхэн халюунай арһаар
Һэхэмэл захыень уралаа.
Хитад дурдам торгоор
Хирхагынь зубшан гоёогоо.
Үмдөөд ябахадам хүнгэхэн лэ
Үбэлэй хүйтэн дабадаггүй.
Хамар дором хоншуухан лэ,
Хониной үнэр таһардаггүй.
Найман мүнгэн тобшотой 
Намалма буряад дэгэлтэйб.
Ашата буурал эжынгээ
Ажалыень юугээр сэгнэлтэйб? («Буряад дэгэл»)

Энэ дэлхэйн эгээл нангин инаг дуранай мэдэрэл тухай дуулан дурдангүй яажа байлтайб? Өөрөө поэд эдир наһандаа суг һурадаг сэбэрхэн, хурсахан Цырен-Долгор Чимитдоржиева гэжэ басаганда үнэн зүрхэнһөө дурлаһаниинь бүхы наһанайнь ори ганса дуран байшоо. Олон һайхан мүрнүүдые инаг гансадаа зорюулаа: «Жэмэс шэнгихэн басаган ябахадаш, жэгтэй ехээр дурлаа һэм даа»; «харалсаад шамтаяа хахасахын түлөө хахад наһаяа үгэхыем мэдэһэйш»; «инагай зулгы ирагуу аялга илагдангүй дабаха ямарш дабаа» г.м.


15 союзна республиката зүблэлтэ гүрэнэймнай арад түмэн эб хамта ажалаашье хэжэ, дайгаашье даража, дархан солоёо дэлхэйдэ дуудуулжа ябаа. Тиимэһээ «эб найрамдал» гэһэн ойлгосо тэрэ үеын зоной шуһан соо шэнгэнхэй һэн. Октябрёнок, пионер, комсомол болоһоор, коммунис намай гэшүүн болотороо ургадаг саг байгаа. Тэдэ үзэл хараагаараа нэгэ шэглэлтэй хамаг дэлхэйн хүдэлмэришэ арадуудай түлөө нюдаргаа зангидаха сагтань зангидан, үйлөөрөө болодог һэм шуу. Тиимэһээ түби дээрэ ямар үйлэ, юун болоноб, поэд урид һанаан, халуун сэдьхэлээрээ оросолдоод лэ ябаа. «Ханданаб шамдаа, Африка!» шүлэг сооһоонь жэшээ:

Сагаан арһатай, хара дотортой,
Сагаан байшанһаа уг гарбалтай
Дээрмэшэд юундэ Африка дээгүүр
Дэлихэ болооб хара далияа?

2-дугаар хубидань «Үхибүүдэй шүлэгүүд» гэһэн гаршагтай. Чимит Ринчинович нэн түрүүн багша, мүн зургаан хүүгэдэй эсэгэ ба хүнэй өөрынгүй бүхы хүүгэдтэ тон дуратай хүн хадаа, эдир бага үетэндэ анхаралаа хандуулангүй гараха аал? «Сономой сэсэг» гэжэ шүлэг жэшээ болгоё.
Үбэлэй янгяа үглөөгүүр
Үндыжэ хүнжэлһөө бодомсоороо,
Сонхынгоо шэлэй угалзые
Соном гайхан хараба.
Юрэдөө ямар зураашан
Юрын бэшэ сэсэгүүды
Унтаад бодохо һамбаанда
Уралан сонходом бүтээгээб?... 


3-дугаартань «баснинууд» оробо. И.А. Крыловай баснинуудай оршуулга һургуулида үзэгдэһэн, зүгөөр тон буряад гэхээр найруулганууд хомор. Тиимэһээ Чимит Дарибазароной хэдыхэн баснинууд буряад поэзиин тус жанрта тодо хурса шанараараа нэмэри хүсэ оруулаад, мүнөөшье үеын элдэб эреэн үзэгдэлнүүдые балшыса харуулжа байна ха юм. Бюрократ, волокита хэгшэдые иигэжэ шүүмжэлээ:
Баабгай судья тушаалтай,
Бараг дээгүүр дүүлинхэй.
Зандан модон кресло соо
Зайлан бэеэ һууба ха. 
Зэмэлэгшын үүргэ дүүргэдэг
Зэртэгэр, жуунагар шоно
Дабхагар зузаан хэрэг 
Даргын урда табиба... («Эдилгэдэ шунаһан баабгай»)

Уншагшадай һанамжа тухай хэлэбэл, Яруунын «Коммунизм» (СПК «Үльдэргэ») колхозой дарга ябаһан, республика соогоо суутай түрүүлэгшэ Лидия Даржаевна Цыбикжапова поэдэй баснинуудта үндэр сэгнэлтэ үгэжэ, шог ёгтынь шүбгэдэл хурса удхатай байһыень онсолоо. Хамтын ажалаар оролдожо ябахадаа, энэ мэтын «урагшаа улайхагүй» ноёдоор һайса ушарһан бэзэ.


4-дугаартань үе сагай үзэгдэлнүүдые харуулһан зураглалнуудтай ушарнабди. Лев Толстойн «уран зохёол гээшэ түүхын толи гэрэл гээшэ» гэһэн үгэнь үнэн, ямаршье үйлэ хэрэг уран үгөөр таблагдан мүнхэрдэг бшуу. Шэнээр хахалагдаһан газар, хэмэл одон, совед сэрэгшэ, эрдэмтэд, һурагшад, хүдэлмэришэ таряаша арадай һунгамалнуудай дүрэнүүд поэдэй шүлэгүүд, сонедүүд соо жабхалан түгэс жагсаалаар һубарилдана, холо ойро боложо байһан үйлэ хэрэгүүд тэрэ дороо домоглогдоно.

Баглаа сонед бэшэжэ туршааб 
Багшатнай хадаа тандаа, балшар наһатан,
Коммунизмын тугые үргэхэ хаһатан
Хуби золтнай хэды гоё байгша ааб? («Һурагшадни»)


1965 ондо бэшэгдэһэн «Загаһатын хонишод» гэһэн документальна поэмэ ном соо онсо һуури эзэлээ. Мүнөө болоходо, үни үнгэрһэн сагые гэрэл зурагта буулган абаһаншуу саарһан дээрэ мүнхэлһэниинь яаха аргагүй сэнтэйл! Гуурһа, блокнодоор зэбсэгжэһэн поэд колхозой намай суглаанда бэеэрээ һуужа, нютагайнгаа малшад, таряашад, трактористнуудай дүрэнүүдые зураашанһаа өөрэгүй хёрхо нюдөөр шэнжэн, тодо мэргээр бэелүүлээ, бодото нэрэ солыень зандань үлээжэ, хүн бүхэнэйнь абари ааша уран үгын ашаар тобойсо харуулжа шадаа. «Партийна суглаанда» гэһэн репортаж-поэмынь хэһэг соо иигэжэ хэлэгдэнэ:
Чисаанын совхозой нэгэдэхи отделени,
Шэмэрүүн хүйтэнэй түлэг хаһа...
Үдэшын долоондо партийна суглаан
Үсэгэлдэрэй зарлагданхай һэн.
Хоёр дахин олошорхоо байһан
Хонин һүрэгөөр тусхай элидхэл
Отделениин ветеринар Балдуев
Олоной зүбшэлдэ табяа юм ха...


Поэмын дүүргэлтэ соо «амжалта тээшэ алхалжа һураһан» нютагаархиндаа иигэжэ хандана:
Таанарайм хүсэтэ шуһан
Тангаршаанал һудал соом.
Уужам байнаш, нютагни, 
Унаашал борыем заадуулаад,
Урихан байнат, зонуудни,
Урагшамни намайгаа уряалаад!

5-дугаар бүлэгтэ зүжэгүүд, элдэб ушарнуудаар зохёогдоһон шүлэглэмэл композици, сценаринууд, багшын бодолнууд, һанамжанууд оронхой. Ажалайнгаа дүршэлһөө хубаалдаһан зузаахан дэбтэрэйнь хуудаһанууд зөөдэлөөр дутуу болоһониинь харамтай. «Буряад Үнэн» сониндо 1968 ондо гараһан статья соонь хэлэгдэнэ: «Би арбаад жэлдэ буряад хэлэ ба литература дунда һургуулида заагааб. Һурагшадай түрэл хэлэндээ хэр шуналтайгаар хандалга түбхын түрүүндэ багшанарһаа дулдыдадаг гэжэ хэлэхэдэ алдуугүй». Гансахан энэ мэдүүлэлынь тэрэнэй шэлэһэн ажалдаа ямар хандасатай, хэр багша ябаһыень гэршэлнэ.

«Шүдхэртэй гэр» гэһэн шог ёгтото зүжэгөө Чимит Ринчинович бэшэхэһээ гадна өөрөө найруулан табигшань, гол геройн роль гүйсэдхэгшэнь боложо, нютагай зон, багшанарһаа бүридэһэн бүлгэмтэеэ холо ойгуур зүжэгөө харуулжа, харагшадаа энеэлгэжэ, хүхеэжэ, зоной магтаалда хүртэһэн юм. Буряад театртаа табимаар зүжэгүүдые бэшэжэ шадахал байгаа бэшэ гү?


6-дугаар бүлэгтэнь дунда хүбүүнэйнь, тус ном бүридхүүлэн гаргаха хэрэгтэ гол үүргэ дүүргэһэн Энхэ Дарибазароной 10 гаран шүлэг үгтэнхэй. Энэ ушар тон гүнзэгы удхатай гэжэ һанагдана. Абынгаа дуулаһан дуунай аялга тодожо абаад, шүлэгүүдэйнь урасхалда шэнэхэн долгиной «эхин аялга» нэмэрлюулбэ ха юм. Бага ябахадань, абань хүбүүдтээ «толгой холбуулга» заажа, «сарай дээрэ сагаан тахяа, хашаа дээрэ хара тахяа, хуряатниг дээрэ хүрин тахяа» гэхэ мэтээр һургадаг байһаниинь дэмы ошоогүй. Энхын зохёоһон «Холын мүшэндэ», «Инагни» гэһэн шүлэгүүдынь Баяр Батодоржиев ба Митуб Шагдаров хоёрой хүсөөр дуун болонхой.

...Сагай ерэхэдэ, дальбараа бэеэ зэһэдэг,
Сэнхир алас даллан, дуудан уряалдаг.
Хүүгэд үндын, уулын оройгоор харадаг,
Хөөтэ гуламтаһаа зориг дүүрэн тэгүүлдэг...(«Эжыдээ»)

Чимитдоржо Ринчинович Цырен-Долгор Бодиевнатаяа 6 үринэрые далижуулан табиһан. Ууган хүбүүн Эрдэмдээ зорюулһан шүлэгтөө «наукын нангин харгыгаар нааршаан, юрөөн үдэшэхэл» гэһэн үгэнүүдынь эсэгын үреэл болоо гэхээр. Эрдэм — физикэ-математикын эрдэмэй кандидат, Энхэ — философиин эрдэмэй доктор, Эрхэтэ хүбүүниинь, аша басаган Даримань (Эрдэмэй басаган, эжынь Светлана Балдановна — математикын эрдэмэй к-т) түүхын эрдэмэй кандидадууд, мүн дунда, дээдэ һургуулинуудаа алта, мүнгэн медаль, улаан диплом абажа дүүргэһэн аша зээнэрынь олон.


7-дугаар түгэсхэлэй бүлэгтэ буряадай мэдээжэ уран зохёолшод Цырен-Дулма Дондогой, Булат Жанчипов, Цырен Галанов, Цыдып Цырендоржиев, Дансаран Доржогутабай, элитэ эрдэмтэн, түүхын эрдэмэй доктор Шираб Бодиевич Чимитдоржиев, хэлэ бэшэг шэнжэлэгшэ, филологиин эрдэмэй кандидат Сэсэгма Осорова удха түгэс, һонирхолтой дурсалгануудые, зохёохы замайнь шэнжэлгэ, һанамжануудые бэшээ. Чимит Дарибазароной «Эхин аялга» номынь буряад уран зохёолой алтан жасада орохо ёһоороо ороол даа. 

Поэдэй боди сэдьхэл (бодхичитта) баримталһан нэгэ шүлэгөөр дүүргэе. Хамба Лама Этигиловэй зальбарһан захяа һануулна, тэрэ сагта бурханай ном мэдэхэгүй шахуу ябаа ха юм даа. Уран зохёолшоднай сагһаа урид алхалдагынь гайхалгүй.


ХҮНЭЙ НАҺАН

Түүхын ехэ архив худар
Түргэдэн ябашадаг үдэрнүүд
Түби дэлхэйн шэмэгшье һаа, 
Түргэхэн ошодог хүнэй наһан.
Хэмжүүрээр анхан үгтөөшьегүй һаа,
Хэмһээл үнгэрдэггүй энэл наһан.
Дала хүрэнэ гүш, гуша гү?
Далай мэтэ уужам ябабал,
Эхэ, эсэгын юрөөһэн наһанда
Эгээл эрхим бэлэг барихаш. 
Хамагһаа үлүү баяжахм гээд,
Хайран наһаяа зөөриин түлөө
Халтуура, мэхын — элдэб замаар
Хадууран ошодог зариманай түлөө
Талада ябаад, нюурш улайхал.
Таагүй шуналыень элишэлэн сэхэ:
«Үлүү бү гара, бэеэ бари,
Үнэн худалай илгаа оло», — гэн
Шадалаараа һэргылхэ дуранш хүрэхэ,
Хабаараа туһалха сэдьхэл түрэхэ. 
Теэд зариман ойлгохогүй огто,
Тэнэгые үзэһэндэл шамай гэтэхэ.
Үгытэйшье бай, миллионершье бай,
Үхэлэй ерэхэдэ хаана ошохобши?
Газарта шэнгэн орохо бэедэш
Гансаш мүнгэн хэрэгтэй бэшэл.
Юрьеэ ехэтэ энэ юртэмсэдэ
Юумэн бэшэ, Хүн ха юмши.
Үндэһөөрнь дэлхэйе хубилгажа шадаха
Үндэр һаналтай, хурса ухаатай
Урса гэрхэниие уралан бариһан
Уг узуурнай энэ хүргөөд,
Гэрээд үгэеэ бидэндэ хэлэн,
Гэдэргээ гараа түүхын хуудаһанда.
Арюухан тэрэ гэрээд үгыень
Сарюухан сахижа ябаал һаа, 
Агуу дэлхэйн арад түмэн
Амгалан түбхинөөд һуухал һэнта.