Чойдак гэбшын тайлбари толи тухай (1898-1972)

Түбэд ороной нютаг бүриин аялгуу бүридхэһэн, соёл түүхэ, эрдэм ухаан гээд элдэб һалбариин үгэнүүдые гүйсэд шэнгээһэн толи. Тус толи 15 жэлэй туршада бэшэгдэн, үргэн дэлисэтэй, дүүрэн удхатай, тодо мэргэн байһаараа дэлхэйе гайхуулжа, зургаа дахин шэнээр хэблэгдээ. 

Үндэр заяатай, холын харгытай



Тус энциклопеди (дэлгэмэл нэбтэрхэй толи) зохёон байгуулһан гэбшэ лама Чойдак (Чойжал-Дагва гэжэ нэрэеэ нэгэн болгон ниилүүлээ гэхэ) Бадмажапов 1898 ондо шорой нохой жэлдэ Хяагтын аймагай Баян-Булаг нютагай Салхита (Обооной Үбэр) гэжэ газарта баатад угай Мухор Бадмажаповтанай гэр бүлэдэ ууган үринь боложо түрэһэн. Ухаансар өөдэргэн хүбүүн холын харгытай, үндэр заяатай хүн болохо байһанаа эртэнһээ харуулаа. Тэрэ Намсарай (1903-1960), Норжомо (МНР 1906-1991), мүн айлда үгтэһэн Бэтүхэй дүүнэртэй һэн. 7-8 наһанһаа Чойдак Хилгантын («Балдан Брэйбун») дасанда хубарагаар үгтэжэ, буддын шажанай ном бэшэг шудалаа. 1923 ондо 25 наһа гүйсэхэдээ, Түбэд ошохо гэжэ шиидэбэ. Хилэ дабажа, Монголой дайдаар дабхихадаа, барилдаанда дүрэлхэг, хүдэр шамбай Чойдак эндэ-тэндэ барилдаад, эдихэ хоолоо оложо ябаһан. Жэл гурба һарын туршада холын хүшэр зам дабажа гараад, бүхы һанаагаараа жүдхэһэн Саһата орондоо хүрэжэ ерээ. Жуу Һасаар мүргэһөөр саашалжа, буряад-монгол хубарагуудай һуралсажа байһан Сэра Дже хүрээн Самло дасанда эрдэмээ дээшэлүүлхэеэ үлэбэ. 


Чойдак гэбшэ олон ехэ ламанар, эрдэмтэдтэй танил, ажал хэрэгэй харилсаатай байһан. Арбан жэл Түбэдтэ һуралсаад байтараа, 1933 ондо уһан тахяа жэлдэ Энэдхэгэй суута санаартан, бандида Рахул Санкритьянтай Лхасада танилсаа. Тэрэ эрдэмтэ лама Чойдак гэбшын хэлэ бэшэгэй талаар тусгаар бэлигтэй, эрдэм ном ехэтэй байһыень ойлгожо, дүтынгөө нүхэр Гендун Чоймпол ламатай суг Энэдхэг айлшалхыень уриба. Зүгөөр Чойдак гэбшэ гансата ошожо шадаагүй, хэдэн жэлэй үнгэрһэн хойно Шэгэмуни бурхантай холбоотой Энэдхэг, Балбын оронуудаар аяншалаа. 

Нэгэтэ мүргэлөөр ябатараа бүд туулмаг соо хээд абажа ябадаг үгэнүүдэйнгээ суглуулбариие гээжэрхибэ. Тиигэбэшье энэ урагшагүй ушарал сэдьхэлдээ тэбшэжэ, зүрхэ алдангүй, хэрэгээ саашань үргэлжэлүүлээ. Энэдхэг ороноор ябахадаа, Тарчин Бабу гэжэ эрдэмтэй хүнтэй танилсаа. Тэрэ Калимпонг хотын «Түбэд ниигэм ба Можын үдэр бүриин һонинууд (Освещающие зерцала)» гэһэн газеэд байгуулһан эдэбхитэн һэн. 1936 оной гал могой хулгана жэлдэ Чойдак гэбшын Тарчин Бабутай дахин уулзахадань, тэрэнь Америкын эрдэмтэн Теос Казимирай Лхаса ерээд ябахада, туһамаршын ба оршуулагшын үүргэ дүүргэжэ ябаа. Тэдэнэр ямар түсэлөөр юу хэжэ ябааб гэбэл, Түбэдэй можо нютагуудаар Ганжур, Данжур ба бусад номуудай эхэ бэшэгүүдые бэдэржэ, суглуулжа ябаа. Чойдак гэбшэ энэ хэрэгтэ хам оролсожо, саарһа гуурһа дансалха ехэ дадалтай байжа, олдоһон бүхы текстнүүдыень гуримтай болголсоо.

Түбэдтэ һуралсаха сагтаа Чойдак лама бэе сэдьхэлэй үнэнтэ хатуужал баримталжа, алибаа зүйлдэ һаналаа табингүй, гол анхаралаа эрдэм номдоо, толидоо хандуулжа ябаа. Сэра дасанай үмэнэ бурхан багшын суртаал гүнзэгы шудалжа, түхэреэн жэлэй туршада хамаг дасангуудаар нара зүб гороолон, дагсал ном хаялсаһаар, дадал мэдэсын багажаар зэбсэгжээ. Тиихэ зуураа багахан үхибүүдтэ ном заадаг, багшалдаг байһан. Тиин 1941 ондо түмэр могой жэлдэ хатуу шалгалта дабажа, Һаарамба-Парма зиндаада хүртэбэ. Хожомынь Сэра дасанда бүлэг ламанар буһалгаа үүсхэжэ, үймөөн болоһон. Тэрэ үеэр Чойдак һаарамбын гол багша, дасанай шэрээтэ Тендар ламхай таалал түгсэбэ. Тиихэдэнь шабинь багшаяа үгылжэ, абаяа алдаһан мэтээр шаналжа, «эндэ минии байха хэрэг үгы болобо» гээд, дасанһаа гаража ябашоо бэлэй.

Чойдак гэбшэ саг үргэлжэ түбэд хэлэнэй сан шударгы шудалжа, можо нютагуудай хэлэнүүдэй үгэ холбооной удхые нарибшалан тайлбарилжа, ниитэлэн бэшэжэ ябаа. Тэрэ хёрхо һонор, хурса ухаатай, алибаа зүйлые алишье тээһээнь шэнжэлэн харадаг эсэшэ сусашагүй ёһотой эрдэмтэн шанартай хүн байһан юм. 

«Монгол Чойдагай толи» (Чойдак гэбшын толи)



Дасанһаа гаража ошоһоор Чойдаг гэбшэ Хоркан Сонам Пэльбар гэжэ хүнэйдэ байрлаба. Тэрэнь Сэра дасанда байхадаа зааһан анханайнь шаби байжа, багшаяа хүндэтэй дээрэ хүлеэн абаһан. Чойдак гэбшэ эндэ байрлаһан сагһаа хойшо түбэд хэлэнэй Тайлбари толи дээрээ сүлөөгүй хүдэлжэ эхилээ. Тэрэ Хорканайда байһаар зоной дунда Хоркан гэбшэ гэжэ алдаршаа. Шабиинь гэр бүлэ толи бүтээхэ хэрэгтэнь ехэ туһа үзүүлһэн байна. 

1946 ондо олон жэлдэ хэмжүүргүй ехэ хүсэеэ элсүүлһэн толинь хэблэгдэжэ гараһаар, нэн түрүүн түбэд, монгол ламанарта, буддын шажан ба түбэд орониие шэнжэлэгшэдтэ туйлай ехэ аша туһа асарһаар зандаа. Һүйдхэлтэ «соёлой хубисхалай» үнгэрһэнэй удаа Хитад гүрэнэй засаг түрэ буддын шажан дэлгэрүүлхэ гэжэ шиидхэбэри абаһан. Тиин энэ хэрэгтэ түбэд хэлэнэй толи яаха аргагүй хэрэгтэй байһыень ойлгоо. Дары ехэ суглаа татажа, түбэд хэлэнэй толинуудые суглуулжа шэнжэлжэ үзэхэдөө, Чойдак гэбшын толиие тон үндэрөөр сэгнэжэ, 1950-аад онуудта хитад хэлэн дээрэ оршуулга хабсаргаад, шэнээр хэблэн гаргаа юм.

1949 ондо тодорхой толиин хэблэлдэ хэрэглэгдэхэ модон хэбүүд һиилэгдэжэ, ксилографууд бэлдэгдээ. Чойдак гэбшэ Гендун Чойпал гэжэ түбэд ламатай нүхэсэдэг, хоюулан хэлэ бэшэг, түүхэ ба эрдэм ухаанай талаар гүнзэгы мэдэсэтэй байжа, шажанай номууд, уран зохёол, түбэд ба монгол хэлэ бэшэгэй сэдэбүүдээр ходо зүбшэн хөөрэлдэдэг һэн. Гендун Чойпалынь «Сэнхир сударнууд (Сагаан дэбтэрнүүд)» гэжэ номоо тухандань хүргэхэ байһан туладаа, модон хэбүүдые мүн һиилэлсээ. Чойдак гэбшэ урид һанаатай үнэншэ хүн байжа, нүхэрэйнгээшье өөрынгөөшье номуудые сугтань хинадаг, мүн хэбүүдые бүтээлгын түлөө харюусадаг байһан. 1966-76 онуудаар Хитадта болоһон «соёлой хубисхалай» үеэр «Брда даг мин тшиг гсал ба» толиинь модон хабтаһадые янзалан бэлдэһэн хэбүүдынь үгы болошоо һэн. Гендун Чойпалай гэмнэгдэжэ, түрмэдэ баригдаад байхада, Чойдак гэбшэ нүхэрөө сагааруулха арга бэдэржэ, засаг зургаанай газар руу мэдүүлгэ оруулжа байһан.

Соёлой хубисхалай үеэр Чойдак гэбшэ Хоркан хоёр ангиин дайсад гэгдэжэ, хэлмэлтэдэ ороһон. Тэдэнэр гэрһээ гараха, хүнүүдээр уулзаха эрхэеэ хаһагдаа. Чойдак гэбшэ Хоркантанай гэрэй хоёрдохи дабхарта байрлажа, нэгэ таһалга соо модон хэбүүдээ хадагалжа шадаа. Номоо хэблэжэ эхилхэдээ Чойдак гэбшэ хамаг ажалыень өөрөө хэһэн: шэрэ будаг худхаха, хэблэһэн хуудаһануудаа наранда хатааха, тэдэнээ ном болгон залган оёхо гэхэ мэтэ. Тиин мүнгэ олохын тула номуудаа наймаандаашье табиха. 

1951 онһоо Чойдаг гэбшэ Һасын зохёолшодой хороондо, мүн «Түбэдэй үдэр үдэрэй һонинууд» газетын офисто хүдэлдэг болобо. Тэрэ үедөө тайлбари толиёо хэблэжэ, дэлгүүртэ табидаг байһан. Нэгэтэ хэб шахаһан саарһануудаа нара һалхинда хатаажа байтарнь, айхабтар шанга һалхин буужа, хамаг саарһануудыень хиидхүүлжэрхео. Бумпа уулын орой туласа сасагдаһан хуудаһануудаа харахадаа, Чойдаг гэбшэ туйлай ехээр гэмшэбэ. Гүрэнэй алба хаагша Дамба нүхэртөө: «Энэ һалхин бүхы хэһэн ажалыемни хиидхүүлжэрхибэ» — гэжэ гутаран хэлэбэ. Тэрэнь харюудань: «Та сэдьхэлээ бү зобоогты, энэтнай муу бэшэ, һайн бэлгэ, толиинтнай холуур таража, олондо суурхахын тэмдэг бэшэ аал» — гэбэ.


1957 ондо тус толи Арадай хэблэлэй байшанда («Nationalities Publishing House» Китай) гэһэн хэблэлээр хэблэгдэн гараһанай удаа даяар дэлхэйгээр суурхаа бэлэй. Тэрэ гэһэнһээ хойшо Чойдаг амбайн «Тайлбари толи» ямаршье толинуудһаа жэшээгүй үндэр шанартай, удха түгэлдэр байһанайхи, хэлэ бэшэгээр һонирходог зоной, эрдэмтэд-шэнжэлэгшэдэй урдаа хараха ном боложо тодороо юм.

Чойдак гэбшын гэр бүлэ

1947 ондо Чойдак гэбшэ Хоркантанай гэр харууһалдаг, тэндэ ажалладаг хүнүүдээр суг амидаржа байхадаа, Меток гэжэ залуу түбэд эхэнэртэй танилсаа һэн. Тэрэ Ванду гэжэ ювелирэй һамган байһанаа һалаад ерэһэн байгаа. Байтараа тэдэ хоёр дүтөөр танилсажа, гэрлэхэеэ шиидэбэ. Чойдак гэбшэ һахилаа орхихонь, эгэл иргэн болохонь гэжэ дуулаад, Түбэдэй түшэмэлнүүдэй нэгэн Дамба шабинь багшадаа хандажа, һахилаа бусаажа хайрлыт, хара хүнэй замда бү орыт гэжэ аргадан гуйба. Тиихэдэнь Чойдак гэбшэ дары харюу үгэн шүүмжэлбэ: «Таанар дээдэ изагууртан, булта адлит. Агууехэ хубилгаан ламанар, ёгоозоринуудай эхэнэртэй ниилэбэл, „тарниин хани“, „дагина“, „дээдын убсанса хатан“ гэхэ мэтээр һамгадынь нэрлэдэгта, харин үгытэй лама хубарагуудай гэрлэбэл, баркхог, доройтон унагша гэхэ мэтээр шоо үзэдэг байнат» — гэбэ. Чойдак гэбшын гэр бүлэ болоһон ушар тэрэнэй нэгэтэ хүсэһэнһөө сухаридаггүй, һанаһанаа заатагүй бэелүүлдэг байһыень гэршэлээ. 

Тэрэ үедэ Гедун Чойпалай Һасын түрмэдэ хаагдаад байхада, Чойдак гэбшэ ошожо уулзадаг һэн. Хоркантанай бүлын Һасаяа бусахада, Чойдак гэбшэ һамгатай болоод байгаа. Зүгөөр гэр бүлэтэй болобошье, шажан номоо орхёогүй, тэрээн тушаа һонирхолтой хөөрөө дэлгэжэ, ном сударай асуудалнуудаар зүбшэлдэжэ ябаа. Тэрэ эдеэ хоол шанахадаа шадамар бэрхэ, хүндэмүүшэ хүн һэн. Түбэдэй изагууртанай жэжэхэн момо бууза бэшэ, харин мантан томо буряад буузануудые мушхаад, гэртээ уриха, нэгэн гэбэл табаг соо обойтор баряад ерэхэ. Нэгэтэ Хорканайда орожо ерээд, Меток эхир хоёр хүбүү түрөө гэжэ туйлай баяртайгаар дуулгаба. Тэдэ эхир хүбүүдтээ Дава Церинг ба Ванду гэжэ нэрэнүүдые үгөө һэн. Харин тэрэ хоёрынь 1980-1990 онуудаар залуугаар наһа барашоо. 1966 ондо Пенпа Цамчо (Бямбасанджу) гэжэ басагатай болоо, тэрэнь мүнөөшье мэндэ зандаа. 1957 ондо Меток велосипед заһадаг мастерскойдо ажаллажа байгаа. Үхибүүд «Меток хээтэй дугуйн засварчин» гэжэ дуулалдадаг һэн ха. 1985 ондо 38 жэлэй туршада Чойдак гэбшэтэй суг хамта ажаһууһан Меток ханинь Хоркантанай гэртэ наһа бараа бэлэй.


Чойдак гэбшэ «Түбэдэй үдэр үдэрэй һонинууд» сониндо хүдэлхэ сагтаа толиёо улам үргэдхэхэ хүсэлтэй ябаа. Шэнэ статьянуудые хойно хойноһоонь олоор бэшэжэ, һанаһандаа хүрэхэеэ оролдоо. Тоо томшогүй индекс-карточканууд — 10-аад мянган жаа хэмжээнэй саарһанууд дээрэ үгэнүүд бэшэгдээ. Хитадай «соёлой хубисхалай» үеэр Чойдак гэбшые ревизионист, ород-монголой тагнуулшан гэжэ хардаад, мүн толи соонь хубисхалда харша үгэнүүд байжа болохо гэжэ һэжэглээ. Меток һамганиинь нүхэрэйнгээ түлөө һанаагаа зобоһондоо хамаг номуудыень сагаан торгон дээрэ бэшэгдэһэн индекс карточкануудтайнь суг галдажархиба. Чойдак гэбшэ бүхы наһанайнгаа ажалай хосороод байхада, нулимса дуһалуулан, аймшагтай ехээр хара бууба: «Меток минии номуудые ба толидо хэрэгтэй тэмдэглэлнүүдые ойлгохо бэшэ хадаа дууһыень галда хаяба. Юумэнэй сэнтэй сэнгүйе илгахагүй тэнэгүүд. Гашуудалтайл байн даа!» — гэжэ бэшээ. 



Түбэдэй мэдээжэ гүрэн түрын ажаябуулагша, үнэн нүхэр Хоркангайнь хүбүүн Джампа Тендар гэгшэ Чойдак ламын намтар зохёоһон габьяатай. Тэрэ 1971 ондо Һаса ерэжэ, абынгаа багша ламатай нюусаар уулзаа. «Чойдак гэбшэ лүн сагаан үһэтэй, шүрбэгэр ута һахалтай, хүндэ үбшэндэ баригдажа, хэбтэри болонхой байгаа һэн. Шэхэниинь дүлии болоһон байжа, Меток һамганиинь шангаар хэлэбэ: Хоркангай хүбүүн ерээ» гэжэ. Минии нюдэн эжэлүүдгүй уһатаба. Чойдак гэбшэ мүн лэ нёлбоһо дуһалуулан уяржа, соёлой хубисхалай шэрүүн байһан тухай, абатаймни суг тэрэ үеэр зүдэрһэн тухайгаа дурсаа һэн«. 1972 ондо 75 наһаяа гүйсэһэн Чойдак гэбшэ 3 үхибүүдтээ гэрээд үгэеэ хэлэхэдээ, «Сибирьтэ байдаг минии ошожо хүшхэрөөгүй тоонто нютагыем эрьежэ ерээрэйт» гэжэ захяад, таалал түгсэһэн. 

Буряад арадай сэдьхэлдэ мүнхэрбэ

Арьяабаалын бэшэгтэй, Отцон хаанай ордонтой баян түүхэтэй Хяагтын аймаг буддын шажанай үлгы, түрүүшын Хамба Заяагийн ба бусад ехэ ламанарай унаган тоонто. Энэ һайхан дайдада бэлигтэй, хэшэгтэй зоной саг бүри мүндэлдэг байһаниинь гайхалгүй.

Дэлхэйдэ хомор түбэд хэлэнэй дэлгэмэл тодорхой толи зохёогшо, һаарамба лама Чойдак Бадмажапов гэбшэ мүн лэ эндэ хүлөө шоройдожо үндыгөө, холо ойгуур нэрээ нэрлүүлээ. Тоонто нютагай татаса шанга, хаанаһаашье дуудажа асарха шадалтай, бэе махабодыншье бэшэ һаа, нэрэ солыень бусаажа мандуулдаг байна ха юм.

Бэлиг түгэс агууехэ эрдэмтэ лама Чойдак Бадмажаповай нангин дурасхаал буряад арадай сэдьхэлдэ мүнхэ байха:

Аюшеев Дамба Бадмаевич, XXIV-дүгээр Бандида Хамба Лама, Ород Уласай Буддын шажанай Сангхын толгойлогшо. Буряад ФМ радиодо хэлэһэн элидхэлһээнь хэсэг: 

«Балдан Брэйбун дасанда шэрээтээр байха сагтаа Чойдак габжа тухай мэдэхэ болобошье, түбэд хэлэнэй тайлбари толи бэшэһэн тухайнь дуулаагүйб. Тиигээд хэн хэдыдээ тэрээн тушаа намда хэлээ гээшэб гэбэл:
2005 ондо Ивалгын дасанда залуу ламанарай гэбшын зиндаа бариха сагта номой ян заахаяа Шэнэхээнһээ морилһон Гэлэг Балбар лама Чойдак гэбшын толи тухай дуулгаа юм. Тэрэ Хитадай иргэн тоотой хадаа Гүмбүм Лавранаар ябаһан, Чойдак гэбшын толи хараһан, үзэһэн байгаа. Хитад гүрэндэ „соёлой хубисхалай“ дараа 1980-аад онуудаар хитадууд буддын шажан һэргээхэ хэрэгтэй гэжэ мэдэрээд, тус үйлэдэ түбэд хэлэнэй тайлбари толиин хэрэгтэй байһые ойлгоо. Олон тиимэ тайлбари толинуудые суглуулаад, хурал (конференци) дары татажа, шалгалтын комисси байгуулба. Нэрэтэй түрэтэй эрдэмтэд толинуудые шэнжэжэ шалгажа үзэхэдээ, бүхы толинуудһаа Чойдак гэбшын тодорхой толиие шэлэжэ, тэрэнэй бусадһаа үлүү һайн шанартай, жэшээлшэгүй гүнзэгы удхатай, тон ехэ аша туһатай байхыень тодоруулаа. 15 жэлэй туршада тус толиие зохёон байгуулхадаа, Чойдак гэбшэ ёһотой баатаршалга гаргаа гэжэ онсолмоор. 

„Уггүй хүн байхагүй, эхигүй гол байхагүй“ гэдэг хадань, тэрэнэй уг унгииень хаража үзэбэл, Буряадта буддын шажан дэлгэрүүлһэн гурба-дүрбэн шадалтай угуудай удам болоно: 1) Заяа Хамбын гараһан абгад уг. 2) Түүхэдэ шалгарһан шарнууд уг. 3) Баатарлиг шанартай баатад уг. 4) мүн лэ дутуугүй габьяатай ашабагад уг. Эртэ сагһаа угайнгаа тугуудые гарһаа алдаагүй эдэ угуудай баатад угһаа гаралтай Чойдак лама хүсэ шадал ехэтэй, тодо мэргэн ухаатай байһаниинь гайхалгүй...».

2018-2020 онуудаар “Буряад ФМ” радиодо “Эдир репортернууд” гэһэн түсэлөөр радиогой захирал Жанна Дымчиковагай эдэбхеэр Чойдак гэбшэ тухай хэдэн дамжуулганууд хэгдэһэн байна. Энэ дамжуулгануудта Хяагтын аймагай Баян-Булаг тосхондо ажаһуудаг Раднатаров Сергей Дулмажапович ба Очирова Марина Сосоржаповна хоёр хабаадаабди. Тэдэнтэй Захааминай аймагай эдир репортер Цыденова Виктория хөөрэлдөө ябуулаа юм.

Раднатаров Сергей Дулмажапович, Чойдак гэбшын үеэлын хүбүүн. Буряад ФМ радиодо үгтэһэн хөөрэлдөөнһөө: 

«Чойдак абгынгаа нэрэ солые бусаахын тулада шадал соогоо шармайгдаа. Би өөрөө 1957 ондо түрэһэн хадаа үеэлэ абгаяа хаража үзөөшьегүйб, багадаа гэртэхинэйнгээ хөөрэлдэхыел шагнажа мэдэхэ болоһомби. Манай аба Лубсан амбай Чойдак гэбшын үеэлэнь байһан, тэрээн тухай иигэжэ дурсадаг бэлэй: «Чойдак багаһаа зүрхэтэй, түбһэн юумэнһээ далтирхагүй, барилдаанда дүрэтэй, үер соогууршье Сүхэ голые хүндэлэн һамаржа гарадаг хүбүүн байһан» — гэжэ. Бурханаймнай гунгарбаа соо Чойдак абгын гэрэл зураг тахигдажа байгаа. Манай аба сугтаа ургаһан үеэлэ ахаяа ходол хүлеэхэ, дурсаха: «Ахамни үүр хираалжа байхада нютагһаа гаража ошоо һэн даа», — гээд, үеэлэ ахынгаа хэзээ нэгэтэ бусаха байһанда бүхы наһаараа этигэжэ ябаа.



«Соёлой хубисхалай» Хитадта болоодүй байхада, гоё-гоё хитад маркатай бэшэгүүд манайда ерэдэг һэн. Тиихэдэнь хүршэ хүбөөнэр олоороо сугларжа, бэшэгүүдыень һонирхохон шагнаха. Бэшэгүүдэй зариманайнь худам монголоор бэшээтэй байхада, монголшо үбгэд тэдэнииень уншаха, харин түбэд бэшэгтэйень Гармаев лама уншадаг байгаа. «Огонёк» сэтгүүлшүү ээлжэтэ дугаарай ерэхэдэ, аба намайе Түбэд орон, Далай лама тухай һонинуудые бэдэрэ гэжэ, һанаандаа Чойдак абга тухай мэдээсэл байхагүй ха гү гэжэ һэмээхэн хүлеэхэ. Зүгөөр тэрээн тухай юуншье хэлэгдэхэгүй, гансал Сталин ба «соведэй ревизионистнуудые» шүүмжэлһэн статьянууд лэ байха. Абамнай Түбэдтэ хүдэлөөнэй болоһон тухай дуулахадаа: «Зай даа, энэ наһандаа ахатаяа уулзажа шадахаа болибо хаб», — гэжэ сүхэрэн хэлээ һэн.



1953-1964 онуудаар уласхоорондын байдалай «ури унаһан» сагаар ямаршьеб танигдаагүй хүнүүд манайда ерэжэ, абгын Хитаддахи хаягынь эрибэ. Харин хардалга гүрдэлгые бэе дээрээ үзэһэн абамнай һэжэг түрэжэ, үгэдэнь ороод орхёогүй. «Иишэ ерэжэ хосоронхаар тэндээ амиды ябаа һаань дээрэ» гэжэ хэлээ бэлэй. Мүнөө тухайлхадамни, тэдэ зон БНЦ-һээ ерэжэ болоо, тэрэ үеэр зүүн зүгэй хэлэ бэшэгэй гар бэшэмэлнүүдэй яар ябта данса оршуулха зон хомордоод, түрмэ сүлэлгэһөө бусаһан лама хубарагуудые ажалда хамжуулжа захалһан. Зүблэлтын үеэр Чойдак абгын дүү басаган Норжомо абгалжин Улаан-Баатарта ажаһуудаг байһанай ашаар Чойдак абгаһаа бэшэгүүдые абадаг байгаа. Тиимэһээ Чойдак абгын амиды мэндэ байһые, «Түбэдэй үдэр үдэрэй һонинууд» гэһэн газеэдтэ хүдэлжэ байһан тухайнь дуулаабди. Би тэрэ үедэ бага байжа, юумэ һайнаар һуража үрдеэгүйм харамтай.

2018-2020 онуудта Буряад ФМ радиодо БГУ-гай доцент, педагогикын эрдэмэй дид-доктор, багшын ажалай ветеран Донид Батуевна Базарова бидэ хоёр үгэ хэлэһэн байнабди. Донид Батуевна Чойдак абга тухай үни дуулаһан, намтартайнь танилсаһан хүн байна. Тэрэ багшын ажалаар Хитадта ород хэлэ зааха үедөө Үбэр-Монголой Эрдэни-Баяр гэжэ эрдэмэй доктортой танилсаһыень, тон һонирхолтой мэдээсэл дуулгаа. Түбэд ошохо үедөө тэрэ хүн Чойдак гэбшэ ба тэрэнэй тайлбари толи тухай һайн мэдэхэ болоһоноо буряад багшада хөөрэбэ. Донид Батуевна иимэ ехэ эрдэмтэй буряад хүн тухай дуулахадаа, омогорхожо, 2003 ондо «Буряад Үнэн» һониндо статья бэшэжэ толилуулһан байна...»

Урда Энэдхэгэй Гоман дасанай архивта Хоркан Сонам Пэльбарай багшадаа зорюулан бэшэһэн Чойдак гэбшын намтар бии гэжэ түрэлхидынь мэдээд, эрдэмтэн Владимир Дулмажапович Түбэдтэ байһан ламанартай холболдоод, Наван Джорчог гэбшэ ламада хандажа, оложо үгэхыень гуйба. Байтараа намтар олдожо, Нава Шейраб ба Жигжит Ирдынеев (Тэнгон лама) гэбшэ ламанар ород хэлэн дээрэ оршуулаа. Улаан-Баатарта Чойдак гэбшын Норжомо дүү басаганай үхибүүд нагасынгаа бэшэгүүдтэй заахан абдарые нарин нягтаар хадагалжа байһан байгаа. Норжомын бага хүбүүн Гомбын Цыренжаб Чойдак нагасынгаа нэрые заабол нютагтань мүнхэлэе гэбэ. 

Мүн нэгэ һонирхолтой ушар тудалдажа, Чойдак амбайн дурасхаалта тэмдэгүүд һанаанда орошогүй ушаралаар олдоһон юм. Сергей Дулмажаповичай эжы Ханда Раднаевна 1994 ондо Улаан-Үдын нэгэ ламада сэржэм дээжэ үргүүлхэеэ ошобо. Өөрөө лама нүхэртэй хүн хадаа ламатай хөөрэлдэһөөр байтараа, нүхэрэйнгээ үеэлэ абга Чойдак лама тухай хэлэбэ. Түнхэнһөө гарбалтай тэрэ лама бодожо, шкаф сооһоо хэдэн гэрэл зурагуудые гаргажа, эдээниие гэбшын түрэлхидтэнь дамжуулха хүсэлөө мэдүүлээ. Тэрэ ламань урда жэлдэ Түбэдөөр ябахадаа, Һасада Чойдак амбайн басагантай ба зээ басагантайнь уулзаа ха. 

Владимир Дулмажапович Чойдак абгынгаа Тайлбари толиин уг бэшэг (оригинал) оложо асарха зорилго урдаа табижа, тон ехэ ябуулга эмхидхээ. Тииһээр олдохо сагынь тудалдажа, тус толиин хуулбар 100 шэрхэгээр хэблүүлэн гаргагдаад, амяарлан хэблэгдэһэн номынь (репринтное издание) Ород уласай буддистнуудай Сангхада, Хамба Ламада үргэл болгон баригдаа һэн. Одоо сагай ламанар, Ивалгын «Даша Чойнхорлин» гэһэн Буддын шажанай ехэ һургуулиин, мүн бусадшье һургуулинуудай шабинар Чойдак гэбшын тайлбари толи хэрэглэн хүгжэхэ аргатай байһандань баясамаар.

Чойдак абгынгаа дурасхаалые нютагтань мүнхэлхэ гэһэн бодолоо Сергей Дулмажапович 15 жэлдэ бөөмэйлэн ябаһанаа 24-дугаар Хамба Лама Дамба Аюшеевтэ элирхэйлжэ, энээн тушаа зүбшэлдэбэд. 90-ээд онуудай һүүл багаар Сергей Дулмажаповичай нагасань болохо Гомбожапов Пурбо Раднаевич дурасхаалай хослол бодхоохо ехэ ажал ябуулаа. Бумхан, музей, хүшөө гэхэ мэтын барилгын проект архитекторнуудтай бүтээгдэжэ, барилга эхилээ һэн. Олон зоной оролдолго хүсөөр 2004 ондо субарга бодхоогдоод, мүнөөшье тэрэ тойрон ажал хэгдэһэн зандаа.

Хамба Лама тус түсэлые һайшаан дэмжэжэ, хоёр ехэ обоотой хадануудай хоорондо Чойдак Дагва гэбшын нэрэтэ бумхан бүтээхэ тухай дурадхаа. Нютагай зоной, түрэлхидэй, илангаяа шүтээнэй проект зохёогшодой аша туһаар Бумхан баригдаба, бодхоохо газартань Хамба Ламын түрүүн хэлэһэн урданай бүмбэ олдобо. 2015 ондо уран гарта Цыбиков Дугар амбай Чойдак гэбшын 80 см үндэртэй сэргэ дүрсэ бүтээгээд, Балдан Брэйбун дасандаа 2018 оной декабриин 1-нэй үдэр равнайлжа, тэндээ тахижа байнхай. Хамба Лама Дамба Аюшеевай захилаар Чойдак гэбшын нэрэмжэтэ дурасхаалай самбар Сергей Дулмажапович бүтээжэ, Балдан Брэйбун дасандаа хадагалагдаа.

Иигэжэ үе сагуудай тохёолдодогые, юумэн бүхэнэй барилдалгатай байдагые хүнүүд эрхэбэшэ мэдэрээ. Дэлхэй түби дээрэ эрхим хүнүүдэй тоодо ороһон, элитэ ехэ эрдэмтэ лама Чойдак Дагва гэбшын дурасхаалда зорюулһан бумхан Обооны үбэрэй үмэнэ үндыжэ, нютаг ороной шарайда гэрэл түхээбэ. 2014 ондо Монголһоо равнайда ерэһэн түрэлхидынь нагасынгаа бэшэгүүдынь, номуудынь асаржа, Чойдак гэбшын өөрөө бусажа ерэһэн мэтээр зоной сэдьхэл уяруулжа, үндэр бодолнуудые түрүүлбэ. Бумхан соо Чойдак ламын портред, мянган бурхадай дүрэтэй 120 саса табигдаа. Ара Алцагат нютагай зоной ээлжэлэн носоохо Мүнхэ Зула табигдажа, үдэр бүри бадаржа байха болобо. Хэмжээгүй ехэ удхатай үйлэ хэрэг бүтэбэй.



Бумханай үмэнэ ойро тойронхи нютагуудаар һуудаг абгад, шарнууд, баатад, ашабагад, мандал угуудай тугууд хиисэжэ, үлзы хутаг, ерээдүйн илалтануудые хурылан, уряалан хиисэбэ. Гэбшэ һаарамба Чойдак Дагва Бадмажапов ламын наһанайнь намтар тэрэнэй хүсэһэндөө хүрэдэг тунхаришагүй шэн зоригынь, үнэншэ сэбэр сэдьхэлынь, холын хараа бодолынь залуу хүгшэнгүй хамаг зондо үльгэр жэшээ боложо байхань дамжаггүй!

“Буряад ФМ” радиодо үнгэрһэн агууехэ эрдэмтэн тухай хөөрэлдөөнһөө эшэ татаха боломжонууд:
Раднатаров Сергей Дулмажапович, Марина Сосоржаповна https://buryad.fm/broadcast/5653/
Раднатаров Сергей https://buryad.fm/broadcast/2452/
Дамба Аюшеев  https://buryad.fm/broadcast/10803/
Донит Батуева, Сергей Раднатаров https://buryad.fm/broadcast/1170/

Англи, түбэд ба монгол хэлэнүүдһээ оршуулһан тус нүхэдтэ баярые хүргэнэбди:
-         Гэбшэ Чойдак тухай статьянууд (Latse Library Newsletter сэтгүүл, 2005) – түбэдшэ  эрдэмтэн, түүхын эрдэмэй доктор Гарри Ирина Регбиевнада;
-        Чойдак гэбшын бэшэгүүд – монголшо эрдэмтэн хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат Бадагаров Жаргал Баяндалаевичта ба Цэбээнэй Долгоржабта;
-         Статья бэшэхэдэ сэгнэшэгүй ехэ туһа үзүүлһэн:
-         Чойдак гэбшын түрэлхид – Очирова Марина Сосоржаповнада, Раднатаров Сергей Дулмажаповичта;
-         «Буряад ФМ» радиогой захирал Дымчикова Жанна Чимитовнада.

Гэрэл зурагууд: Аранжапов Жамсо, Бельских Егор ба Чойдак Бадмажаповай түрэлхидэй гэр бүлын архивһаа