Алдасагүй мэргэн баатарнууд

Жамбал Тулаев

Буряад угсаатан сооһоо Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үедэ эгээн түрүүн Советскэ Союзай Геройн нэрэ солодо хүртэһэн Жамбал Ешеевич Тулаев мэргэн буудагша байһан юм. 188-дахи ябаган сэрэгэй дивизиин 580-дахи полкын сэрэгшэдэй зэргэдэ Баруун-Хойто фронтдо дайлалдаа һэн. Энэл фронт дээрэ летчик Тимур Фрунзе, сэрэгшэ Александр Матросов ами наһаяа гамнангүй, гайхамшаг баатаршалга гаргажа шалгарһан түүхэтэй.

Мэргэн буудагша Жамбал Тулаевай һураг суу дуулаһан мэдээжэ сэтгүүлшэ, уран зохёолшо Илья Эренбург дивизидэнь ерээд, снайпертай, нүхэдтэйнь хөөрэлдэһэн юм. Һүүлээрнь хэблэһэн статья соогоо «Байгалай эрье хүрэтэр ехэшье холо байна даа, гэбэшье Жамбал Тулаев эндэ, Старая Русса шадар, түрэл газар уһаяа дайсадһаа эрэлхэгээр хамгаална» гэжэ тодорхойлоо бэлэй.

1943 оной май һарада сэрэгэй албанһаа табигдаха үе болотор мэргэн буудагша Ж.Тулаев 313 дайсадые хороогоо. Командовани энэ дивизидэ мэргэн буудагшадай һуралсал эмхидхэхые тэрээндэ даалгаа бэлэй. 33 һурагшадынь, тэдэнэй дунда мэргэн баатар буряад хүбүүд — Доржи Ухинов (Хурамхаан), Дондок Будаев (Захаамин), Семен Дарханов (Усть-Орда) болон бусад, богонихон саг соо 1442 дайсадые үгы хэһэн байна. Солото мэргэн Ж.Тулаевта, тэрэнэй дайшалхы нүхэдтэ зорюулжа, поэт Ш.Байминов «Жамбал баатар» (1978) гэжэ поэмэ бэшэһэн юм. Баатар сэрэгшэдтэ соло дуудаһан мүрнүүдые уншая:

Элдин Сибириин хүбүүд,
Эрэлхэг дорюун баатарнууд,
Газар дороһоо гараһаншуу,
Гол аминдань хүрөө бшуу!..
Хүйтэндэ даарадаггүй,
Халуунда хүлэрдэггүй,
Гэнэдэжэ ябадаггүй,
Гэдэргээ сухаридаггүй —
Байгал шадарай хүбүүд гэлэй,
Байдал золой эзэд бэлэй!
...Гушан гурбан баатарай
Галта зүрхэн лугшана.
Гушан гурбан баатарай
Галта зориг бусална.
Олон яһатанай хүбүүд
Оносотой мэргэн...Хүдэр!..
Аха дүүнэртэл эбтэйнүүд,
Алдасагүй мэргэн...Хүдэр!..

Поэт үхэлөө олоһон дайсадые шэрүүн үгэнүүдээр үдэшэнэ:

Хүниие алажа, хүреэ тоножо,
Хүхэ шонодол дээрмэ хэжэ,
Орон ехэ нютагыемнай
Олзолхоёо һанаа хадаа,
Одон ехэ золыемнай
Дэбһэхэеэ ерээ хадаа,
Үхэлтэеэ тэбэрилдэһээр
Үлэг саашаа, яахамнайб!

Энэл Баруун-Хойто фронт дээрэ Үбэр-Байгалай суута мэргэн буудагшад Семен Номоконов Тогон Санжиев хоёр алба хээ һэн. Хамниган угтай Семен Номоконов 1945 оной август соо Зүүн фронтдо дайгаа дүүргэхэдээ, хамта дээрээ 360 дайсадые шумуулай хүнэһэн болгоһон байна. Ленинэй, Улаан Тугай, хоёр Улаан Одоной орденуудаар, олон медальнуудаар шагнагдаһан солото снайперта Геройн нэрэ зэргэ олгохоор лэ байгаа. Агын хүбүүн Тогон Санжиев 1942 оной июнь соо Старая Русса шадар унаган нүхэр Сементой хамта «агнуурида» гараад, хара мэхэтэй дайсанай һомонһоо амияа табиһан юм. 186 дайсаниие һүнөөжэ үрдиһэн шэн зоригто нүхэрэйнгээ түлөө хоротонһоо үһөөгөө абаһан тухайгаа С.Номоконов поэт С.Михалковто хөөрөө һэн. 1943 ондо С.Михалков суута снайпернуудта зорюулһан «Нүхэд» гэжэ поэмэеэ хэблүүлээ бэлэй.


Баруун-Хойто фронтын 202-дохи ябаган сэрэгэй дивизидэ буряад мэргэн буудагша Цырендаша Доржиев алба гараһан юм. 297 дайсадые, 1 самолет үгы хэһэнэй түлөө Ленинэй орденоор, «Шэн зоригой түлөө» медаляар шагнагдаһан суута мэргэн 13 снайперые һургаһан байна. 1942 оной декабриин 31-дэ болоһон хатуу байлдаанай үедэ Мухар-Шэбэрэй аймагай Хошуун-Үзүүр нютагай эрэлхэг сэрэгшэ Цырендаша Доржиев хүндөөр шархатаад, январиин 3-да наһа бараһан юм. Новгородой можын хүрьһэндэ баатар сэрэгшые хүдөөлүүлээ бэлэй. Буряадай арадай поэт Цэдэн Галсанов суута мэргэн буудагша Цырендаша Доржиевта соло дуудаһан шүлэг зорюулаа һэн.


1941-1943 онуудай туршада Волховско фронт дээрээ буряад мэргэн буудагша Арсений Етобаев тухай һураг тараад, нэрэ солото снайпер залуу сэрэгшэдые һургадаг болоо һэн. Өөрөө 356 дайсаниие һүнөөгөө, хоёр самолет оножо унагааһан юм. Харин 46 шабинарынь хамта дээрээ дайсанай 3 самолет, 2481 сэрэгшэдые үгы хэһэн байна. Ленинэй, Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай 1 шатын, Улаан Одоной орденуудай кавалер А.Етобаев хүндөөр шархатаһанай һүүлээр удаан сагта аргалуулаа һэн. Энэл шалтагаанаар тэрэниие Геройн нэрэ зэргэдэ зууршалгын данса саарһанууд саг соогоо бэлдэгдээгүй, саашадаа мартагдаһан байжа болоо гээд сэтгүүлшэ А.Субботин «Наказ маршала» (1984) гэжэ ном соогоо тухайлһан юм. Тиибэ яабашье, тэдэ бултадаа улад зонойнгоо түүхэдэ үльгэрэй баатарнуудтал адли, гайхалтай алдасагүй мэргэшүүлэй алдар солотой хэтэдээ мүнхэрөө.