Уран зохёолшод тухай
Зориг ехэтэй буряад эхэнэрэй соло
21 марта 2020
1665
Уран зохёолшо Барадий Мунгонов ажабайдалай ехэ зам гаталһан хүн. 1922 оной зун Үбэр Байгалай хизаарай Хелгын аймагай Хүсөөтэ нютагта түрэһэн хүбүүн эдирхэн наһандаа хамтын ажалай амта таниһан байха юм.
Хонин дээрэ, үбһэндэ, мори манаанда ябахаһаа гадна тракторай прицепщигэй хүнгэн бэшэ ажалда хүдэлһэн намтартай.
Барадий Мунгонов. Зурагууд интернет сүлжээнһээ абтаба.
17 наһандаа Улаан-Үдэ ерээд, мяханай комбинадай ФЗУ (фабрично-заводское училище) дүүргээд, комбинадта хэды соо хүдэлөө һэн. Газар эсхэбэрилэгшэдэй курсануудта һуража гараһанай һүүлээр Сэлэнгын аймагта эльгээгдээд, хамтын ажахынуудай элдүүриин газарай тодо топографическа буулгабари бүтээнэ.
Мэргэн буудагшын һуралсал гараһан сэрэгшэ Барадий Мунгонов Москва хамгаалгын хатуу тулалдаануудта ороһон юм. Ороной ниислэл хотодо баруун талаһаа эзэрхэг мундуугаар добтолһон хара хүсэтэй дайсаниие тогтоохын тула болоһон шуһата байлдаанай нэгэндэ, Дубровино тосхоной хажууда эрэлхэг буряад сэрэгшэ хүндөөр шархатаа бэлэй. Дайшалхы хэдэн медальтай, Улаан Одоной, Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай I шатын орденуудтай баатар сэрэгшэ Барадий Мунгонов сэрэгэй албанһаа табигдаһан юм.
Сретенск хотодо хүдөө ажахын мэргэжэлтэдэй һургуули дүүргээд, 1944 онһоо агрономой, саад болон огород ургуулха ажалда ябаа. Алишье сагта ехээр ном уншадаг, шүлэг болон прозо бэшэжэ туршадаг һэн. 1947 ондо «Буряад-Монголой үнэн» сониндо ажалда ороод, эндээ арба гаран жэл хүдэлөө. Эгээл энэ үедэ ехэ олон зохёолынь нара хараа. «Ангуушад» гэжэ түрүүшын поэмэнь 1948 ондо «Залуу наһан» гэжэ суглуулбари соо хэблэгдээ һэн. 1950 ондо «Ажалай баяр» гэһэн суглуулбари, «Түрэл нютаг» (1954), «Түрүүшын нугаһад» (1955), «Харьялан урдаа Хелгомнай» (1959) гэжэ ехэ роман хэблэгдэжэ, үргэн уншагшадай анхарал татаа бэлэй. Энэ роман Москвада хоёр удаа ород хэлэн дээрэ нара хараа, «Роман-газета» хэблэлдэ сая хэһэгээр барлагдаһан түүхэтэй.
1961-1963 онуудта Москвада М.Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институдта СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной эмхидхэһэн Дээдэ литературна курсануудта һуралсал гараһан байна. Эдэ жэлнүүдтэ «Сагаан һара» (1962) гэжэ туужа хэблүүлээ, «Үглөөнэй улаан наранаар» гэһэн зохёол дээрэ хүдэлжэ эхилээд, 1964 ондо барлуулаа һэн. «Байгал» сэтгүүлэй прозын таһагые даагшаар хүдэлхэ үедөө удаа дараалан хэдэн захата зохёолнуудаа хэблүүлээ: «Эдирхэг наһан» (1967), «Хара һалхин» (1971) туужанууд. 1974 ондо «Баян зүрхэн» гэжэ романай нэгэдэхи хуби, 1980 ондо хоёрдохи хубиие хэблүүлээд, Буряад Уласай гүрэнэй шанда хүртэһэн юм.
Олон зохёолнуудынь ород хэлэндэ оршуулагдаад, Москвада, Улаан-Үдэдэ хэблэгдээ: «Хилок наш бурливый» (1960), «Опасные встречи» (1963), «Не все тихо в тишине» (1970), «Черный ветер» (1971), «Щедрое сердце» (1988). Энээнһээ гадна монгол, киргиз, белорус, удмурт хэлэнүүдтэ оршуулагдаһан байна.
«Сэрэгэй доктор» гэһэн гайхамшаг хуби заяатай буряад эхэнэр тухай очеркдонь анхаралаа тогтоожо танилсая. 1980 ондо Буряадай номой хэблэлээр «Тэмсэл, ажалай дуунууд» гэһэн гаршагтай буряад зохёолшодой хамтын согсолбори гараһан юм. Совет арадай эб найрамдалай түлөө тэмсэлдэ, амгалан тайбан ажал хэрэгүүдтэ, дайнай, ажалай баатаршалгада зорюулагдаһан зохёолнуудай тоодо Барадий Мунгоновой энэ очерк хэблэгдээ бэлэй.
Полевой госпиталиин эмшэд. Зурагууд интернет сүлжээнһээ абтаба.
«Байгал» сэтгүүлэй редакцида болоһон хөөрэлдөөнһөө автор эхи абахадаа, очеркын геройтой иигэжэ танилсуулна: «Үбсүүндээ орден, медальнуудые яларуулһан, үһэеэ сайжа ябаһан толгойтой, дүүрэн сагаан шарайтай энэ буряад эжымнай хэн гээшэб гэжэ асуубалтнай, Бархан уулаараа суурхаһан Баргажан һайхан нютагтай, дайнай үедэ сэрэгэй доктор ябаһан намтартай, мүнөө Эхэ оронойнгоо түб хото Москвагай Фрунзенскэ райбольницада травматолог-хирургаар ажаллажа байһан доктор Долгор Арданеевна Цыденова мүн гээшэ, танилсажа хайрлагты гэжэ хэлэхэ байнабди». Очеркын герой амаралтаяа абаад, түрэл нютагаа, аха дүүнэртээ, түрэл түтимдөө айлшалан ошожо ябаа һэн гээд автор ажаглалта хэнэ.
1907 ондо Дэрээнэй сомоной Аяан нютагта юһэн үхибүүтэй, үгытэй малшанайда түрэһэн тухайгаа Долгор Арданеевна хөөрэнэ. Эхэ эсэгэнь олон үхибүүдэйнгээ хоолой тэжээжэ шадахаяа болиходоо, эхин һургуулиин Долгор басагаяа Мужаан Доржо гэжэ баян айлайда эльгээжэ, хүлһэнэй хүдэлмэри хүүлэдэг байгаа.
Долгор Аллын һургуулиин һүүлээр Хурамхаанай больницада, Баргажанай больницада санитараар ажаллахадаа, үбшэн үлбэр зондо туһалха гэһэн үүргэтэй эмшэнэй мэргэжэл шэлэхэ гэжэ шиидээ бэлэй. Тиимэһээ Дээдэ-Үдэ хотодо найма һарын курсада эльгээхэдэнь, аяар Баргажанһаа дайралдаа һаань, мори шаргаар, үгы һаань, ябагаар Татаурово станци хүрэтэр найгаргадаг байһанаа героиня дурсан хөөрэнэ. «Нэгэтэ паровозой тендер дээрэ һуужа, шулуун нүүрһэнэй эһэ тооһондо даруулжа, хүнэй танихаар бэшэ затагар юумэ городоо хүрэжэ ерэһэнээ оройдоо мартадаггүйб. Эрдэм һургуулида һуража, өөрынгөө хуби заяа олохын түлөө, зол жаргалаа зохёохын түлөө тиихэ үеын залуушуул али тухай ехээр оролдогшо, али тухай үсэд нэтэрүүгээр шармайгша гээшэ һэм!» гэжэ Долгор Цыденовагай хөөрэхэдэ, автор «оройдоо арбан найматайхан гүлмэр залуу буряад басаганай ямар ехэ зоригтойгоор, ямар ехэ нэтэрүүгээр эрдэм һургуули тээшэ эрмэлзэһыень гайхамааршье, бахархамааршье байгаа һэн» гэжэ хүндэлэн сэгнэнэ.
Долгор басаган хоёр жэл соо хотын эмнэлгын газарта хүдэлөөд, Красноярскын медтехникумдэ һурахаяа зорино. Пассажирска поезддо һууха биледэй мүнгэгүй байһан хадаа товарнягта һуугаад табилуулба. Красноярскда бэлэдхэлэй курс дүүргээд, хоёр жэл һураад байтараа, баруулжаа зорин ошобо. Калинин хотын медтехникумэй гурбадахи курсда абтаад, үдэшэндөө Вагжановай нэрэмжэтэ бүд нэхэлгын фабрикада мотальщицаар хүдэлдэг болобо. Комсомолой зууршалгаар буряад басаган Москвагай 1-дэхи мединститудай эмнэлгын таһагта табан жэл һуража гараһан юм. Институдта һураха үедөө, тэрэнэй дэргэдэхи парашютистнарай, мэргэн буудагшадай, агаарай онгосын врачнуудай курсануудые дүүргэһэн байгаа. Мэргэжэлтэ врач Долгор Цыденова институдай һүүлээр Буряад орондоо эльгээгдэбэ.
1938 ондо Буряадай сэрэгэй комиссариат тэрэниие сэрэгэй врачнуудые бэлдэхэ курсада Москва эльгээбэ. Клиническэ ординатура гаража байһанаа 1939 оной сентябрь һарада Улаан Армиин зэргэдэ һайн дураараа ороһон юм. Сагаан финнүүдтэй болоһон дайнда хабаадалсаа. Маннергеймын түмэр-бетон бүхэлэлтые совет сэрэгэй дайлан абаһанай һүүлээр Выборг хүрэтэр гурбадугаар рангын сэрэгэй врач Долгор Цыденова ошолсоо бэлэй. Полевой госпитальдо алба хэһэн нютагаймнай эрэлхэг басаганай иимэ дурсалгые автор дамжуулна: «Буряад сэрэгшэдэй дундаһаа Гармажаб Гармаев шархатаһанай һүүлдэ манай полевой госпитальдо эмшэлүүлжэ гараһан байха. Энэ нүхэрнай хожомоо дайшалхы габьяа баатаршалга харуулһанайнгаа түлөө Советскэ Союзай Геройн баатар нэрэдэ хүртэһэн юм...
Нэгэтэ госпитальдомнай гэнтэ добтолһон бүлэг дайсадтай хатуу шангаар тулалдажа, шархатаһан 130 сэрэгшэдээ манай 20 эмшэд абараа һэн. Дайсанай автоматчик-санашадай айхабтараар буудаха үедэ, би саһан траншей соо байһан „Максим“ пулемедто гүйжэ ошоод, залуухан хасууринууд соо шэбээлһэн дайсадые буудажа мэдэбэб. Буудалгыемнай тэсэнгүй, хоёроо алуулаад, шархатаһан хоёроо хасууринууд доро хаяад, дайсад зугадажа арилһан байба. Энэ байлдаанай һүүлээр „Дайшалхы габьяагай түлөө“ медаляар шагнагдаа һэм.
Алла нютагай хүшөө. Зурагууд интернет сүлжээнһээ абтаба.
...Түрүү линиһээ шархатаһан сэрэгшэдые гаргалсажа ябатараа, үбдэгөө шархатажа мэгдэһэн хүм. Аргалуулаад, Одесскэ сэрэгэй округ эльгээгдэжэ, 74-дүгээр Таманска дивизиин зэргэдэ алба хэхэ зуураа Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эхилтэр Кишинев хотын дэргэдэ байрлабабди.
... Дайсад ехээр бомбодожо байгаад добтолбо. Днепр мүрэн хүрэтэр, һүүлдэнь Дон гол ба Сальска губи хүрэтэр сухариха баатай болоо һэмди. Днепр дээрэ минын хэлтэрдэһээр уушхаяа шархатажа, хоёр һара аргалуулааб, мүн Нальчик шадар хүлөө шархатааб, Одессые хамгаалха үедэ нюрга хүл хоёроо шархатаһан байгааб». Энэ дурсалгыень шагнаһан автор өөрынгөө сэгнэлтэ үгэнэ: «Хүшэр хүндэ дайнуудай хүйтэн халууниие үзэһэн зоригтой буряад эжымнай наһанайнгаа нангин сэхэ замые намдуу зохидоор хөөрэнэ даа».
Долгор Цыденова Хойто Кавказдахи бүлэг сэрэгүүдэй зэргэдэ ябалсажа, Моздок, Минеральные Воды, Севастополь болон бусад олон хотонуудые, бүхы Крым ба Кавказые сүлөөлэлсэһэн, дахинаа сэнхир Дунай дээрэ ерэжэ, үнөөхи Кишинев хотые абалсаһан байна. 1944 оной нажар уушханайнь шарха һөөргөө һүжэрэн үбдэжэ, дайнай инвалид гэһэн үнэмшэлгэтэйгээр сэрэгэйнгээ албаниие орхиһон юм. Амгалан эрхэ байдалда эмшэнэйнгээ мэргэжэлээр хүдэлхэдөө, арбаад жэлдэ уушхаяа аргалжа абаһан байна.
Москвагай түмэр замшадай окружной больницын хирургаар 11 жэл ажаллаха зуураа «Ажалдаа шалгарһанай түлөө» медаляар шагнагдаа. Ажалай хажуугаар доторой түргэн үбшэнүүдые эмшэлхэ мэргэжэл шудалһан байна. Михаил хүбүүниинь Москвагай Ленинэй орденто мединститут дүүргээд, Эмшэлгын эрдэмэй академиин Тареевэй нэрэмжэтэ клиникэдэ «Мэргэжэлэй үбшэн» гэһэн шэглэлээр хүдэлмэрилжэ байһан тухай эхэнь омогорхон хөөрэбэ.
1960-аад онуудта Долгор Арданеевнатай Москвада түрүүшынхиеэ уулзаһанаа автор һанаандаа оруулба. Дээдэ литературна курсада һуража байхадаа, гараа гэмэлтээд, ойрохон байдаг Фрунзенскэ районной 112-дугаар поликлиникэдэ хирург-травматологто хандахадань, зүүн зүгэй зүһэтэй сагаан шарайтай эхэнэр угтажа абаһан байгаа. Барадий Мунгоновой ородоор хандахадань, тэрэ докторынь: — Буряадаар хэлэхэдэтнай болохо, битнай буряад хүн гээшэб, — гэжэ уринаар энеэбхилээ һэн. Тиигэжэ автор очеркын героиня хоёр танилсаһан юм.
Очеркын түгэсхэлдэ автор иигэжэ тобшолно: «...хариин хархис муухай дайсадһаа Эхэ ороноо шуһа мяхаараа хамгаалалсаһан, үгытэй ядуу ябаһанаа үни заяанда мартаһан, зол жаргалаа эдлэһэн зориг ехэтэй, буурал толгойтой буряад эжы урдатнай һууна, уладууд, танилсажа, хүндэлжэ ябагты...»
Долгор Арданеевна Цыденовагай саашанхи хуби заяан тухай мэдэхэ һанаатай, дайнда хабаадагшадай нэрэ согсолһон Дурасхаалай дэбтэр соо бэдэрээд, олобогүйб. Интернет сүлжээндэ дайнда хабаадаһан сэрэгэй врачнууд тухай мэдээнүүдые харахада, баһал үгы. Хурамхаанай аймагай Дэрээнэй дунда һургуулида хонходоходомнай, Д.А.Цыденова тухай мэдэхэ байба. Гэбэшье һургуулиин музейдэ баатар сэрэгшэ эхэнэр тухай суглуулагдаһан бүхы мэдээнүүд музейн хэдэн дахин байраяа һэлгэжэ нүүхэ үедэ үгы болошоһон байбал даа. Шэн зоригтой буряад эхэнэрэй дүрэ зураг хараха аргагүй байһандаа шаналмаар. Нютагайнь зон баатар басаганайнгаа нэрэ солые хүндэлжэ, Агууехэ Илалтын 75 жэлэй алдарта ойдо түрэл гаралыень оложо, дүрэ зурагыень һургуулиингаа музейдэ табиха, ургажа ябаа залуу үетэндэ гайхамшаг хуби заяаень үндэр жэшээ болгон хөөрэжэ үгэхэ гээд найдая.
Барадий Мунгонов. Зурагууд интернет сүлжээнһээ абтаба.
17 наһандаа Улаан-Үдэ ерээд, мяханай комбинадай ФЗУ (фабрично-заводское училище) дүүргээд, комбинадта хэды соо хүдэлөө һэн. Газар эсхэбэрилэгшэдэй курсануудта һуража гараһанай һүүлээр Сэлэнгын аймагта эльгээгдээд, хамтын ажахынуудай элдүүриин газарай тодо топографическа буулгабари бүтээнэ.
Дайнай эхилһээр 9 һара үнгэрөөд байхада, сэрэгтэ татагдаа һэн.
Мэргэн буудагшын һуралсал гараһан сэрэгшэ Барадий Мунгонов Москва хамгаалгын хатуу тулалдаануудта ороһон юм. Ороной ниислэл хотодо баруун талаһаа эзэрхэг мундуугаар добтолһон хара хүсэтэй дайсаниие тогтоохын тула болоһон шуһата байлдаанай нэгэндэ, Дубровино тосхоной хажууда эрэлхэг буряад сэрэгшэ хүндөөр шархатаа бэлэй. Дайшалхы хэдэн медальтай, Улаан Одоной, Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай I шатын орденуудтай баатар сэрэгшэ Барадий Мунгонов сэрэгэй албанһаа табигдаһан юм.
Сретенск хотодо хүдөө ажахын мэргэжэлтэдэй һургуули дүүргээд, 1944 онһоо агрономой, саад болон огород ургуулха ажалда ябаа. Алишье сагта ехээр ном уншадаг, шүлэг болон прозо бэшэжэ туршадаг һэн. 1947 ондо «Буряад-Монголой үнэн» сониндо ажалда ороод, эндээ арба гаран жэл хүдэлөө. Эгээл энэ үедэ ехэ олон зохёолынь нара хараа. «Ангуушад» гэжэ түрүүшын поэмэнь 1948 ондо «Залуу наһан» гэжэ суглуулбари соо хэблэгдээ һэн. 1950 ондо «Ажалай баяр» гэһэн суглуулбари, «Түрэл нютаг» (1954), «Түрүүшын нугаһад» (1955), «Харьялан урдаа Хелгомнай» (1959) гэжэ ехэ роман хэблэгдэжэ, үргэн уншагшадай анхарал татаа бэлэй. Энэ роман Москвада хоёр удаа ород хэлэн дээрэ нара хараа, «Роман-газета» хэблэлдэ сая хэһэгээр барлагдаһан түүхэтэй.
1961-1963 онуудта Москвада М.Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институдта СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной эмхидхэһэн Дээдэ литературна курсануудта һуралсал гараһан байна. Эдэ жэлнүүдтэ «Сагаан һара» (1962) гэжэ туужа хэблүүлээ, «Үглөөнэй улаан наранаар» гэһэн зохёол дээрэ хүдэлжэ эхилээд, 1964 ондо барлуулаа һэн. «Байгал» сэтгүүлэй прозын таһагые даагшаар хүдэлхэ үедөө удаа дараалан хэдэн захата зохёолнуудаа хэблүүлээ: «Эдирхэг наһан» (1967), «Хара һалхин» (1971) туужанууд. 1974 ондо «Баян зүрхэн» гэжэ романай нэгэдэхи хуби, 1980 ондо хоёрдохи хубиие хэблүүлээд, Буряад Уласай гүрэнэй шанда хүртэһэн юм.
Олон зохёолнуудынь ород хэлэндэ оршуулагдаад, Москвада, Улаан-Үдэдэ хэблэгдээ: «Хилок наш бурливый» (1960), «Опасные встречи» (1963), «Не все тихо в тишине» (1970), «Черный ветер» (1971), «Щедрое сердце» (1988). Энээнһээ гадна монгол, киргиз, белорус, удмурт хэлэнүүдтэ оршуулагдаһан байна.
«Сэрэгэй доктор» гэһэн гайхамшаг хуби заяатай буряад эхэнэр тухай очеркдонь анхаралаа тогтоожо танилсая. 1980 ондо Буряадай номой хэблэлээр «Тэмсэл, ажалай дуунууд» гэһэн гаршагтай буряад зохёолшодой хамтын согсолбори гараһан юм. Совет арадай эб найрамдалай түлөө тэмсэлдэ, амгалан тайбан ажал хэрэгүүдтэ, дайнай, ажалай баатаршалгада зорюулагдаһан зохёолнуудай тоодо Барадий Мунгоновой энэ очерк хэблэгдээ бэлэй.
Полевой госпиталиин эмшэд. Зурагууд интернет сүлжээнһээ абтаба.
«Байгал» сэтгүүлэй редакцида болоһон хөөрэлдөөнһөө автор эхи абахадаа, очеркын геройтой иигэжэ танилсуулна: «Үбсүүндээ орден, медальнуудые яларуулһан, үһэеэ сайжа ябаһан толгойтой, дүүрэн сагаан шарайтай энэ буряад эжымнай хэн гээшэб гэжэ асуубалтнай, Бархан уулаараа суурхаһан Баргажан һайхан нютагтай, дайнай үедэ сэрэгэй доктор ябаһан намтартай, мүнөө Эхэ оронойнгоо түб хото Москвагай Фрунзенскэ райбольницада травматолог-хирургаар ажаллажа байһан доктор Долгор Арданеевна Цыденова мүн гээшэ, танилсажа хайрлагты гэжэ хэлэхэ байнабди». Очеркын герой амаралтаяа абаад, түрэл нютагаа, аха дүүнэртээ, түрэл түтимдөө айлшалан ошожо ябаа һэн гээд автор ажаглалта хэнэ.
1907 ондо Дэрээнэй сомоной Аяан нютагта юһэн үхибүүтэй, үгытэй малшанайда түрэһэн тухайгаа Долгор Арданеевна хөөрэнэ. Эхэ эсэгэнь олон үхибүүдэйнгээ хоолой тэжээжэ шадахаяа болиходоо, эхин һургуулиин Долгор басагаяа Мужаан Доржо гэжэ баян айлайда эльгээжэ, хүлһэнэй хүдэлмэри хүүлэдэг байгаа.
Долгор Аллын һургуулиин һүүлээр Хурамхаанай больницада, Баргажанай больницада санитараар ажаллахадаа, үбшэн үлбэр зондо туһалха гэһэн үүргэтэй эмшэнэй мэргэжэл шэлэхэ гэжэ шиидээ бэлэй. Тиимэһээ Дээдэ-Үдэ хотодо найма һарын курсада эльгээхэдэнь, аяар Баргажанһаа дайралдаа һаань, мори шаргаар, үгы һаань, ябагаар Татаурово станци хүрэтэр найгаргадаг байһанаа героиня дурсан хөөрэнэ. «Нэгэтэ паровозой тендер дээрэ һуужа, шулуун нүүрһэнэй эһэ тооһондо даруулжа, хүнэй танихаар бэшэ затагар юумэ городоо хүрэжэ ерэһэнээ оройдоо мартадаггүйб. Эрдэм һургуулида һуража, өөрынгөө хуби заяа олохын түлөө, зол жаргалаа зохёохын түлөө тиихэ үеын залуушуул али тухай ехээр оролдогшо, али тухай үсэд нэтэрүүгээр шармайгша гээшэ һэм!» гэжэ Долгор Цыденовагай хөөрэхэдэ, автор «оройдоо арбан найматайхан гүлмэр залуу буряад басаганай ямар ехэ зоригтойгоор, ямар ехэ нэтэрүүгээр эрдэм һургуули тээшэ эрмэлзэһыень гайхамааршье, бахархамааршье байгаа һэн» гэжэ хүндэлэн сэгнэнэ.
Долгор басаган хоёр жэл соо хотын эмнэлгын газарта хүдэлөөд, Красноярскын медтехникумдэ һурахаяа зорино. Пассажирска поезддо һууха биледэй мүнгэгүй байһан хадаа товарнягта һуугаад табилуулба. Красноярскда бэлэдхэлэй курс дүүргээд, хоёр жэл һураад байтараа, баруулжаа зорин ошобо. Калинин хотын медтехникумэй гурбадахи курсда абтаад, үдэшэндөө Вагжановай нэрэмжэтэ бүд нэхэлгын фабрикада мотальщицаар хүдэлдэг болобо. Комсомолой зууршалгаар буряад басаган Москвагай 1-дэхи мединститудай эмнэлгын таһагта табан жэл һуража гараһан юм. Институдта һураха үедөө, тэрэнэй дэргэдэхи парашютистнарай, мэргэн буудагшадай, агаарай онгосын врачнуудай курсануудые дүүргэһэн байгаа. Мэргэжэлтэ врач Долгор Цыденова институдай һүүлээр Буряад орондоо эльгээгдэбэ.
1938 ондо Буряадай сэрэгэй комиссариат тэрэниие сэрэгэй врачнуудые бэлдэхэ курсада Москва эльгээбэ. Клиническэ ординатура гаража байһанаа 1939 оной сентябрь һарада Улаан Армиин зэргэдэ һайн дураараа ороһон юм. Сагаан финнүүдтэй болоһон дайнда хабаадалсаа. Маннергеймын түмэр-бетон бүхэлэлтые совет сэрэгэй дайлан абаһанай һүүлээр Выборг хүрэтэр гурбадугаар рангын сэрэгэй врач Долгор Цыденова ошолсоо бэлэй. Полевой госпитальдо алба хэһэн нютагаймнай эрэлхэг басаганай иимэ дурсалгые автор дамжуулна: «Буряад сэрэгшэдэй дундаһаа Гармажаб Гармаев шархатаһанай һүүлдэ манай полевой госпитальдо эмшэлүүлжэ гараһан байха. Энэ нүхэрнай хожомоо дайшалхы габьяа баатаршалга харуулһанайнгаа түлөө Советскэ Союзай Геройн баатар нэрэдэ хүртэһэн юм...
Нэгэтэ госпитальдомнай гэнтэ добтолһон бүлэг дайсадтай хатуу шангаар тулалдажа, шархатаһан 130 сэрэгшэдээ манай 20 эмшэд абараа һэн. Дайсанай автоматчик-санашадай айхабтараар буудаха үедэ, би саһан траншей соо байһан „Максим“ пулемедто гүйжэ ошоод, залуухан хасууринууд соо шэбээлһэн дайсадые буудажа мэдэбэб. Буудалгыемнай тэсэнгүй, хоёроо алуулаад, шархатаһан хоёроо хасууринууд доро хаяад, дайсад зугадажа арилһан байба. Энэ байлдаанай һүүлээр „Дайшалхы габьяагай түлөө“ медаляар шагнагдаа һэм.
Алла нютагай хүшөө. Зурагууд интернет сүлжээнһээ абтаба.
...Түрүү линиһээ шархатаһан сэрэгшэдые гаргалсажа ябатараа, үбдэгөө шархатажа мэгдэһэн хүм. Аргалуулаад, Одесскэ сэрэгэй округ эльгээгдэжэ, 74-дүгээр Таманска дивизиин зэргэдэ алба хэхэ зуураа Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эхилтэр Кишинев хотын дэргэдэ байрлабабди.
... Дайсад ехээр бомбодожо байгаад добтолбо. Днепр мүрэн хүрэтэр, һүүлдэнь Дон гол ба Сальска губи хүрэтэр сухариха баатай болоо һэмди. Днепр дээрэ минын хэлтэрдэһээр уушхаяа шархатажа, хоёр һара аргалуулааб, мүн Нальчик шадар хүлөө шархатааб, Одессые хамгаалха үедэ нюрга хүл хоёроо шархатаһан байгааб». Энэ дурсалгыень шагнаһан автор өөрынгөө сэгнэлтэ үгэнэ: «Хүшэр хүндэ дайнуудай хүйтэн халууниие үзэһэн зоригтой буряад эжымнай наһанайнгаа нангин сэхэ замые намдуу зохидоор хөөрэнэ даа».
Долгор Цыденова Хойто Кавказдахи бүлэг сэрэгүүдэй зэргэдэ ябалсажа, Моздок, Минеральные Воды, Севастополь болон бусад олон хотонуудые, бүхы Крым ба Кавказые сүлөөлэлсэһэн, дахинаа сэнхир Дунай дээрэ ерэжэ, үнөөхи Кишинев хотые абалсаһан байна. 1944 оной нажар уушханайнь шарха һөөргөө һүжэрэн үбдэжэ, дайнай инвалид гэһэн үнэмшэлгэтэйгээр сэрэгэйнгээ албаниие орхиһон юм. Амгалан эрхэ байдалда эмшэнэйнгээ мэргэжэлээр хүдэлхэдөө, арбаад жэлдэ уушхаяа аргалжа абаһан байна.
Москвагай түмэр замшадай окружной больницын хирургаар 11 жэл ажаллаха зуураа «Ажалдаа шалгарһанай түлөө» медаляар шагнагдаа. Ажалай хажуугаар доторой түргэн үбшэнүүдые эмшэлхэ мэргэжэл шудалһан байна. Михаил хүбүүниинь Москвагай Ленинэй орденто мединститут дүүргээд, Эмшэлгын эрдэмэй академиин Тареевэй нэрэмжэтэ клиникэдэ «Мэргэжэлэй үбшэн» гэһэн шэглэлээр хүдэлмэрилжэ байһан тухай эхэнь омогорхон хөөрэбэ.
1960-аад онуудта Долгор Арданеевнатай Москвада түрүүшынхиеэ уулзаһанаа автор һанаандаа оруулба. Дээдэ литературна курсада һуража байхадаа, гараа гэмэлтээд, ойрохон байдаг Фрунзенскэ районной 112-дугаар поликлиникэдэ хирург-травматологто хандахадань, зүүн зүгэй зүһэтэй сагаан шарайтай эхэнэр угтажа абаһан байгаа. Барадий Мунгоновой ородоор хандахадань, тэрэ докторынь: — Буряадаар хэлэхэдэтнай болохо, битнай буряад хүн гээшэб, — гэжэ уринаар энеэбхилээ һэн. Тиигэжэ автор очеркын героиня хоёр танилсаһан юм.
Очеркын түгэсхэлдэ автор иигэжэ тобшолно: «...хариин хархис муухай дайсадһаа Эхэ ороноо шуһа мяхаараа хамгаалалсаһан, үгытэй ядуу ябаһанаа үни заяанда мартаһан, зол жаргалаа эдлэһэн зориг ехэтэй, буурал толгойтой буряад эжы урдатнай һууна, уладууд, танилсажа, хүндэлжэ ябагты...»
Долгор Арданеевна Цыденовагай саашанхи хуби заяан тухай мэдэхэ һанаатай, дайнда хабаадагшадай нэрэ согсолһон Дурасхаалай дэбтэр соо бэдэрээд, олобогүйб. Интернет сүлжээндэ дайнда хабаадаһан сэрэгэй врачнууд тухай мэдээнүүдые харахада, баһал үгы. Хурамхаанай аймагай Дэрээнэй дунда һургуулида хонходоходомнай, Д.А.Цыденова тухай мэдэхэ байба. Гэбэшье һургуулиин музейдэ баатар сэрэгшэ эхэнэр тухай суглуулагдаһан бүхы мэдээнүүд музейн хэдэн дахин байраяа һэлгэжэ нүүхэ үедэ үгы болошоһон байбал даа. Шэн зоригтой буряад эхэнэрэй дүрэ зураг хараха аргагүй байһандаа шаналмаар. Нютагайнь зон баатар басаганайнгаа нэрэ солые хүндэлжэ, Агууехэ Илалтын 75 жэлэй алдарта ойдо түрэл гаралыень оложо, дүрэ зурагыень һургуулиингаа музейдэ табиха, ургажа ябаа залуу үетэндэ гайхамшаг хуби заяаень үндэр жэшээ болгон хөөрэжэ үгэхэ гээд найдая.