Уран зохёолшод тухай
Хүдэр зоригой алдар соло дуудалга
12 февраля 2020
1004
Буряадай арадай поэт Мэлс Самбуевай гэрэл зурагые Эрхүүгэй гүрэнэй университет дүүргэһэн бэлигтэй бэрхэ хүнүүдэй Хүндэлэлэй самбарта анха түрүүн хараа һэм.
Өөртэйнь уулзаха, танилсаха аза болоогүй. Захаамин Хангайн Санага нютаг тоонтыень бүри һүүлдэ, «Буряад үнэндэ» хүдэлхэ үедөө, албанай хэрэгээр аймагаар ябахадаа, ошожо хараха ушар тудалдаа һэн. Хангай тайга соо, нангин шүтэлгэтэй Уран Дүшын үбэртэ ехэ болоһон поэт «би — тайгын хүбүүнби» гэжэ хэлэхэ дүүрэн эрхэтэй байгаал даа. Жэнхэни буряад ёһо заншалаа наринаар сахидаг, уран дархан, ажалша бэрхэ зоноороо холуур суурхаһан иимэ нютагта 80 жэлэй саана хонгёо хоолойтой ирагуу найруулагшын тэнжэн үдэһэн ушар гайхалгүй.
Мэлс Самбуев
1963 ондо университет дүүргэһэнэй удаа Мэлс Самбуев Улаан-Үдэдэ Буряадай телевиденидэ ажалайнгаа намтар эхилээ һэн. Тележурналистын ажал хододоо хүн зоной дунда, шухала үйлэ хэрэгүүдэй гүн соо байхые баадхадаг гээшэ ааб даа. Анхаралтайгаар, һонор хурсаар үйлэ, үзэгдэл бүхэниие шүүжэ, шэнжэлжэ үзэхэ гэһэн мэргэжэлэй эрилтэнүүд залуу поэдэй зохёохы арга дүрэдэ, дүй дүршэлдэ яһала нүлөөлһэн юм.
«Тайгын саһан», «Таймыр» гэһэн хоёр номоо гаргуулһан Мэлс Самбуев 1969 ондо Москвада залуу уран зохёолшодой Бүхэсоюзна зүблөөндэ хабаадалсаа һэн. Мэдээжэ поэт Борис Ручьев тэрэнэй һуралсал гараһан семинар хүтэлхэдөө, буряад шүлэгшын өөрөө мүр мүрөөрнь оршуулһан «Доржо таабай» гэжэ поэмые үндэрөөр сэгнээ бэлэй. «Семинар хүтэлэгшэдэй нэгэн һанамжаар, энэ поэмые уран һайханаар оршуулбал, бүхэсоюзна литературын жасада орохо эрхим бүтээл болохонь дамжаггүй» гээд Б.Ручьев «Литературная газета» сониндо хөөрэһэн байна.
Энэ зүблөөнэй дүнгөөр Мэлс Самбуев СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүнээр абтаһан юм. Шүлэгүүдынь «Байгал»,«Сибирские огни», «Октябрь», «Нева», «Дружба народов», «Наш современник» сэтгүүлнүүдтэ, хамтын суглуулбари болон антологинуудта толилогдоо. Бүхы гүрэн соо мэдээжэ болоһон ирагуу найруулагшын зохёолнууд украин, казах, латыш, тыва, яхад, мүн монгол хэлэндэ оршуулагдаа һэн.
Аха үеын зохёолшодой нэгэн Чимит-Рыгзен Намжилов, мүн Лопсон Тапхаев, Михаил Шиханов гэгшэд Мэлс Самбуевай уран зохёолдо үндэр сэгнэлтэ үгэжэ, үдэ далииень үргэлсэһэн юм.
«Санага» (1971) гэһэн суглуулбаринь буряадаар, «Доржо таабай» (1973), «Тайгын шүүдэр» (1974) номуудынь ородоор гараа һэн. 1974 ондо поэт Мэлс Самбуев эгээн түрүүн Буряадай комсомолой шанда хүртэһэн габьяатай. Эгээл энэ үеэр баатар хото Волгоградта ошожо ерэһэнэйнь дүн «Мамайн добуун дээрэһээ дурдалга» гэжэ нэрэтэй поэмэ 1975 ондо нара хараа бэлэй. Дэлхэйн хоёрдохи дайнай түүхэдэ ороһон эгээн шуһата тулалдаануудай нэгэн — Сталинградай түлөө байлдаанай болоһон газараар ябажа, нангин хүшөөнүүдтэнь доро дохин зогсоо һэн.
Поэмын гол герой — Санага нютагайнь баатар сэрэгшэ, Алдар Солын орденоор гурба дахин шагнагдаһан Бато Микишкеевич Дамчеев, мүн ара талада Илалтые шэрээлсэһэн зон. Бато Дамчеев 1942 оной хабар сэрэгтэ татагдаад, мэргэн буудагша-тагнуулшанай арга дүрэдэ һураһанай һүүлээр Сталинградай асари ехэ тулалдаанда ороһон юм. Поэт дархан солото баатарые дайнай һүүлээр Мамайн добуун дээрэ ерээд, нүхэдэйнгээ унаһан хүүрэй дэргэдэ зогсоһоорнь зураглана:
Бато Микишкеевич Дамчеев
Унаһан баатар
нүхэдни! —Һүүдэрыетнай тааланаб даа! —
Уулзалгын баяр
мүнөө намдаа олгобот:
Мантан шулуун
хүшөө болоһон таанадаа
Мамайн добуун
дээрэ иигэжэ золгобоб.
Сталинград хотые дайсанай һабарһаа амин голоороо аршалжа байһан тэрэ үеын аймшагтай үзэгдэл сэрэгшын һанаанда дахин бии
болоно: шад улаан тэнгэри, лүнхыжэ харлаһан хотын гудамжа, мүшэдые долёожо байһандал харагдаһан түймэрэй дүлэн, шанга тэһэрэлгэһээ саг үргэлжэ доһолһон газар шархатаһан сэрэгшэ шэнги ёоложо, шатаһан хотоёо үргэн сээжэдээ тэбэринэ. Байшанууд дээгүүр бушхаһан утаае поэт «шунахай дайсанай задарһан хара гэзэгэтэй» сасуулха юм.
Мамайн добуун дээрэ тулалдаан
Газарта хэбтэнэб...
Шархатаа ёһотойб...Хүндөөр...
Гансата — яагаад? —
мүшэд харагдаба дээрэм..
Үхибүүн наһам
һанагдаба... Сэсэгтэ хүдөө...
Үлгымни болоһон
Санагын тала хээрэ...
Шуһаар лэбшэһэн Сталинградай газар тухай баатар сэрэгшэ иигэжэ шэбшэнэ:
Мамайн добуунда мүнөө
Түмэрэй бутардаһан гү,
али газар булюу ехэ гү?
Хэзээ нэгэтэ
үхэлэй халуун гал һүнөөн,
Хэнзэ ногоо
дэлгэхэ саг эндэ ерэхэ гү?
1943 оной эхиндэ урид оло дахин манайшье, дайсанайшье гарта ородог байһан Мамайн добуун одоошье манай болоо бэлэй. 135 үдэр, һүни эндэ дайлалдахадаа, мянгаад нүхэдөө алдаһанаа, Михаил
Паникахын баатарай үхэлөөр унаһые мүнхэрэлгэтэй жэшэн, «зүрхэндөө хадуужа абахаар поэмэдэл уншахые» шэнэ үеын зондо захина.
Мамайн добуун дээрэ тулалдаан
Эхэ нютагайнгаа
хуби — адха шоройе
Эльгэндээ няажа
ябаһандаа, магад, омогтой,
Анханай Мамайн добуунай
үндэр оройе
Абахадаа, үхэлэй
нүхэ руу унаагүй ёһотойб.
Поэмын гурбадахи бүлэг соо Мамайн добуун дээрэ оршодог дайнда хүбүүгээ гээһэн эхын хүшөөгэй дэргэдэ баатар сэрэгшэ нютагайнгаа хайрата нэгэ эхэ тухай дурсана. Дайнда нүхэрөө, гурбан хүбүүдээ алдаһан Бадма төөдэйн гашуудалта хуби заяан тухай гунигаар дүүрэн мүрнүүд уншагшын зүрхэ сэдьхэл доһолгоодог даа:
Хүгшэнэй гэртэ,
бурханайнь гунгарбаагай дэргэдэ,
Хүрилжэ шарлашаһан
гэрэл зураг үлгөөтэй —
Омог эсэгэеэ
тойроһон гурбаниие шэртэхэдэ,
Оо, Бадма төөдэйтэй
ямар адли түһөөтэйб?
Намарай ольбондо,
хабарай һалхинда хүгшэхэн
Наранай ородог
зүг руу хаймадана удаан.
Ямбалуулха, хүндэлүүлхэ
сагтаа гансааран үлэшэхэ
Ямар муухай
заяан, баарһанда, тудааб?!
Дайнай һүүлээр нютагаа бусаад, Илалтын ехэ һайндэрэй үедэ болоһон ушар тухай герой бодомжолно. Элидхэлшэ баатар сэрэгшэдтэ магтаалай үгэнүүдые аадар шэнгеэр адхаруулһан аад, ара талада үргэһэ нойргүй, үлэсхэлэн ябажа, эсэшэгүйгөөр хүдэлһэн эжынэр, эгэшэ дүүнэртэ хэдыхэн лэ мэдүүлэл зорюулһыень халаглан адаглана:
Мартамхай элидхэлшын
түлөө, хөөрхынэр, таанадта,
Магтаал бэшэ,
зүрхэнэй баярые хэлэһэйб.
Оо, агаар шэнги
хэрэгтэй үгэнүүд, хаанабта?
Одоол эгээл энхэргүү,
эгээл уриханииетнай шэлэһэйб.
Хүсэтэ Илалтымнай
хахадһаа ехэнхинь, энхэргэн
Хүндэтэ эжынэр,
эгэшэнэр, дүүнэр, — таанарайл.
Газар дэлхэйн
бүмбэрсэгые үргэжэ тэбэриһэн
Гарыетнай сэрэгшын
эрхээр барижа таалаһайб.
Поэмын гол герой хаяата Мамайн добуунай шанха оройдо бэшэ, харин заяата наһанайнгаа һүүлшын үндэртэ гараһан мэтээр өөрыгөө мэдэрнэ. Нангин энэ үндэрһөө бүхы наһаниинь альган дээрэһээ шэнги харагдаха юм. Эхэ орондоо, өөртөө үнэн сэхэ байгааб гэжэ, омог хүнүүдэй зэргэдэ жагсан, олоной түлөө баяртайгаар оролдожо ябааб гэжэ мэдэрнэ. Баатар сэрэгшын гүн бодолтой хахасалгын үгэнүүд шэнэ зуун жэлэй үенүүдтэ нангин захяа мэтэ соностоно:
Мамайн добуун дээрэ
Баяртай, хүнүүд!
Эрхэ сүлөөгөө сэгнэгты!
Баяртай, хүнүүд!
Энхэ жаргалаа гамнагты!
Баяртай, хүнүүд!
Уйтай бодолһоонь сэлмэгты!
Баяртай, хүнүүд!
Уудам замдаа гарагты!
Санагынхид баатар сэрэгшын дурасхаалда зорюулжа, жэл бүри тэрэнэй нэрэтэ волейболоор мүрысөө үнгэргэдэг юм. Хэлбэришэгүй зоригойнь хэтын һүлдэ хүшөө түрэл нютагтань оршодог.
Энэ захатын һүүлээр «Үглөөнэй шүүдэр» (1978), «Ара Хангай» (1981) гэжэ шүлэг, поэмэнүүдэй номуудынь хэблэгдээ. «Алтан одоной гэрэл» гэжэ баримтата поэмэеэ хэблүүлжэ үрдингүй, 1981 ондо сагһаа урид мордоһошон юм. Энэ номынь 1983 ондо, мүн «Зуун дуун. Сонедүүд» гэжэ суглуулбаринь 1990 ондо нара хараа бэлэй.
Мамайн добуун дээрэхи Гуниглалай талмай
Мэлс Самбуевай түрэһөөр 80 жэлэй ойн баярта, Агуу Илалтын 75 жэлэй ойдо, Санагын дунда һургуулиин байгуулагдаһаар 200 жэлэй ойдо зорюулагдажа, «Би — тайгын хүбүүнби» гэһэн урилдаан соносхогдоо. Захааминай зохёолшодой «Уран Дүшэ» нэгэдэл, Санагын сомон, һургуули, Соёлой ордон, Захааминай хүүгэдэй урлалай һургуулиин Санагын таһаг, «Нэгэдэл» жаса гээд энэ урилдаа эмхидхэнэ. Энэ һарын 15 болотор ямаршье сэдэбтэ зорюулжа, буряадаар бэшэһэн 5-6 зохёол хабаадагша хүн эльгээхэ юм. Шагналай жаса 50 000 түхэриг гээд мэдээсэгдэнэ. Шэнэ үеын уран гуурһатан тодорхонь болтогой!
Мэлс Самбуев
1963 ондо университет дүүргэһэнэй удаа Мэлс Самбуев Улаан-Үдэдэ Буряадай телевиденидэ ажалайнгаа намтар эхилээ һэн. Тележурналистын ажал хододоо хүн зоной дунда, шухала үйлэ хэрэгүүдэй гүн соо байхые баадхадаг гээшэ ааб даа. Анхаралтайгаар, һонор хурсаар үйлэ, үзэгдэл бүхэниие шүүжэ, шэнжэлжэ үзэхэ гэһэн мэргэжэлэй эрилтэнүүд залуу поэдэй зохёохы арга дүрэдэ, дүй дүршэлдэ яһала нүлөөлһэн юм.
«Тайгын саһан», «Таймыр» гэһэн хоёр номоо гаргуулһан Мэлс Самбуев 1969 ондо Москвада залуу уран зохёолшодой Бүхэсоюзна зүблөөндэ хабаадалсаа һэн. Мэдээжэ поэт Борис Ручьев тэрэнэй һуралсал гараһан семинар хүтэлхэдөө, буряад шүлэгшын өөрөө мүр мүрөөрнь оршуулһан «Доржо таабай» гэжэ поэмые үндэрөөр сэгнээ бэлэй. «Семинар хүтэлэгшэдэй нэгэн һанамжаар, энэ поэмые уран һайханаар оршуулбал, бүхэсоюзна литературын жасада орохо эрхим бүтээл болохонь дамжаггүй» гээд Б.Ручьев «Литературная газета» сониндо хөөрэһэн байна.
Энэ зүблөөнэй дүнгөөр Мэлс Самбуев СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүнээр абтаһан юм. Шүлэгүүдынь «Байгал»,«Сибирские огни», «Октябрь», «Нева», «Дружба народов», «Наш современник» сэтгүүлнүүдтэ, хамтын суглуулбари болон антологинуудта толилогдоо. Бүхы гүрэн соо мэдээжэ болоһон ирагуу найруулагшын зохёолнууд украин, казах, латыш, тыва, яхад, мүн монгол хэлэндэ оршуулагдаа һэн.
Аха үеын зохёолшодой нэгэн Чимит-Рыгзен Намжилов, мүн Лопсон Тапхаев, Михаил Шиханов гэгшэд Мэлс Самбуевай уран зохёолдо үндэр сэгнэлтэ үгэжэ, үдэ далииень үргэлсэһэн юм.
«Санага» (1971) гэһэн суглуулбаринь буряадаар, «Доржо таабай» (1973), «Тайгын шүүдэр» (1974) номуудынь ородоор гараа һэн. 1974 ондо поэт Мэлс Самбуев эгээн түрүүн Буряадай комсомолой шанда хүртэһэн габьяатай. Эгээл энэ үеэр баатар хото Волгоградта ошожо ерэһэнэйнь дүн «Мамайн добуун дээрэһээ дурдалга» гэжэ нэрэтэй поэмэ 1975 ондо нара хараа бэлэй. Дэлхэйн хоёрдохи дайнай түүхэдэ ороһон эгээн шуһата тулалдаануудай нэгэн — Сталинградай түлөө байлдаанай болоһон газараар ябажа, нангин хүшөөнүүдтэнь доро дохин зогсоо һэн.
Поэмын гол герой — Санага нютагайнь баатар сэрэгшэ, Алдар Солын орденоор гурба дахин шагнагдаһан Бато Микишкеевич Дамчеев, мүн ара талада Илалтые шэрээлсэһэн зон. Бато Дамчеев 1942 оной хабар сэрэгтэ татагдаад, мэргэн буудагша-тагнуулшанай арга дүрэдэ һураһанай һүүлээр Сталинградай асари ехэ тулалдаанда ороһон юм. Поэт дархан солото баатарые дайнай һүүлээр Мамайн добуун дээрэ ерээд, нүхэдэйнгээ унаһан хүүрэй дэргэдэ зогсоһоорнь зураглана:
Бато Микишкеевич Дамчеев
Унаһан баатар
нүхэдни! —Һүүдэрыетнай тааланаб даа! —
Уулзалгын баяр
мүнөө намдаа олгобот:
Мантан шулуун
хүшөө болоһон таанадаа
Мамайн добуун
дээрэ иигэжэ золгобоб.
Сталинград хотые дайсанай һабарһаа амин голоороо аршалжа байһан тэрэ үеын аймшагтай үзэгдэл сэрэгшын һанаанда дахин бии
болоно: шад улаан тэнгэри, лүнхыжэ харлаһан хотын гудамжа, мүшэдые долёожо байһандал харагдаһан түймэрэй дүлэн, шанга тэһэрэлгэһээ саг үргэлжэ доһолһон газар шархатаһан сэрэгшэ шэнги ёоложо, шатаһан хотоёо үргэн сээжэдээ тэбэринэ. Байшанууд дээгүүр бушхаһан утаае поэт «шунахай дайсанай задарһан хара гэзэгэтэй» сасуулха юм.
Мамайн добуун дээрэ тулалдаан
Газарта хэбтэнэб...
Шархатаа ёһотойб...Хүндөөр...
Гансата — яагаад? —
мүшэд харагдаба дээрэм..
Үхибүүн наһам
һанагдаба... Сэсэгтэ хүдөө...
Үлгымни болоһон
Санагын тала хээрэ...
Шуһаар лэбшэһэн Сталинградай газар тухай баатар сэрэгшэ иигэжэ шэбшэнэ:
Мамайн добуунда мүнөө
Түмэрэй бутардаһан гү,
али газар булюу ехэ гү?
Хэзээ нэгэтэ
үхэлэй халуун гал һүнөөн,
Хэнзэ ногоо
дэлгэхэ саг эндэ ерэхэ гү?
1943 оной эхиндэ урид оло дахин манайшье, дайсанайшье гарта ородог байһан Мамайн добуун одоошье манай болоо бэлэй. 135 үдэр, һүни эндэ дайлалдахадаа, мянгаад нүхэдөө алдаһанаа, Михаил
Паникахын баатарай үхэлөөр унаһые мүнхэрэлгэтэй жэшэн, «зүрхэндөө хадуужа абахаар поэмэдэл уншахые» шэнэ үеын зондо захина.
Мамайн добуун дээрэ тулалдаан
Эхэ нютагайнгаа
хуби — адха шоройе
Эльгэндээ няажа
ябаһандаа, магад, омогтой,
Анханай Мамайн добуунай
үндэр оройе
Абахадаа, үхэлэй
нүхэ руу унаагүй ёһотойб.
Поэмын гурбадахи бүлэг соо Мамайн добуун дээрэ оршодог дайнда хүбүүгээ гээһэн эхын хүшөөгэй дэргэдэ баатар сэрэгшэ нютагайнгаа хайрата нэгэ эхэ тухай дурсана. Дайнда нүхэрөө, гурбан хүбүүдээ алдаһан Бадма төөдэйн гашуудалта хуби заяан тухай гунигаар дүүрэн мүрнүүд уншагшын зүрхэ сэдьхэл доһолгоодог даа:
Хүгшэнэй гэртэ,
бурханайнь гунгарбаагай дэргэдэ,
Хүрилжэ шарлашаһан
гэрэл зураг үлгөөтэй —
Омог эсэгэеэ
тойроһон гурбаниие шэртэхэдэ,
Оо, Бадма төөдэйтэй
ямар адли түһөөтэйб?
Намарай ольбондо,
хабарай һалхинда хүгшэхэн
Наранай ородог
зүг руу хаймадана удаан.
Ямбалуулха, хүндэлүүлхэ
сагтаа гансааран үлэшэхэ
Ямар муухай
заяан, баарһанда, тудааб?!
Дайнай һүүлээр нютагаа бусаад, Илалтын ехэ һайндэрэй үедэ болоһон ушар тухай герой бодомжолно. Элидхэлшэ баатар сэрэгшэдтэ магтаалай үгэнүүдые аадар шэнгеэр адхаруулһан аад, ара талада үргэһэ нойргүй, үлэсхэлэн ябажа, эсэшэгүйгөөр хүдэлһэн эжынэр, эгэшэ дүүнэртэ хэдыхэн лэ мэдүүлэл зорюулһыень халаглан адаглана:
Мартамхай элидхэлшын
түлөө, хөөрхынэр, таанадта,
Магтаал бэшэ,
зүрхэнэй баярые хэлэһэйб.
Оо, агаар шэнги
хэрэгтэй үгэнүүд, хаанабта?
Одоол эгээл энхэргүү,
эгээл уриханииетнай шэлэһэйб.
Хүсэтэ Илалтымнай
хахадһаа ехэнхинь, энхэргэн
Хүндэтэ эжынэр,
эгэшэнэр, дүүнэр, — таанарайл.
Газар дэлхэйн
бүмбэрсэгые үргэжэ тэбэриһэн
Гарыетнай сэрэгшын
эрхээр барижа таалаһайб.
Поэмын гол герой хаяата Мамайн добуунай шанха оройдо бэшэ, харин заяата наһанайнгаа һүүлшын үндэртэ гараһан мэтээр өөрыгөө мэдэрнэ. Нангин энэ үндэрһөө бүхы наһаниинь альган дээрэһээ шэнги харагдаха юм. Эхэ орондоо, өөртөө үнэн сэхэ байгааб гэжэ, омог хүнүүдэй зэргэдэ жагсан, олоной түлөө баяртайгаар оролдожо ябааб гэжэ мэдэрнэ. Баатар сэрэгшын гүн бодолтой хахасалгын үгэнүүд шэнэ зуун жэлэй үенүүдтэ нангин захяа мэтэ соностоно:
Мамайн добуун дээрэ
Баяртай, хүнүүд!
Эрхэ сүлөөгөө сэгнэгты!
Баяртай, хүнүүд!
Энхэ жаргалаа гамнагты!
Баяртай, хүнүүд!
Уйтай бодолһоонь сэлмэгты!
Баяртай, хүнүүд!
Уудам замдаа гарагты!
Санагынхид баатар сэрэгшын дурасхаалда зорюулжа, жэл бүри тэрэнэй нэрэтэ волейболоор мүрысөө үнгэргэдэг юм. Хэлбэришэгүй зоригойнь хэтын һүлдэ хүшөө түрэл нютагтань оршодог.
Энэ захатын һүүлээр «Үглөөнэй шүүдэр» (1978), «Ара Хангай» (1981) гэжэ шүлэг, поэмэнүүдэй номуудынь хэблэгдээ. «Алтан одоной гэрэл» гэжэ баримтата поэмэеэ хэблүүлжэ үрдингүй, 1981 ондо сагһаа урид мордоһошон юм. Энэ номынь 1983 ондо, мүн «Зуун дуун. Сонедүүд» гэжэ суглуулбаринь 1990 ондо нара хараа бэлэй.
Мамайн добуун дээрэхи Гуниглалай талмай
Мэлс Самбуевай түрэһөөр 80 жэлэй ойн баярта, Агуу Илалтын 75 жэлэй ойдо, Санагын дунда һургуулиин байгуулагдаһаар 200 жэлэй ойдо зорюулагдажа, «Би — тайгын хүбүүнби» гэһэн урилдаан соносхогдоо. Захааминай зохёолшодой «Уран Дүшэ» нэгэдэл, Санагын сомон, һургуули, Соёлой ордон, Захааминай хүүгэдэй урлалай һургуулиин Санагын таһаг, «Нэгэдэл» жаса гээд энэ урилдаа эмхидхэнэ. Энэ һарын 15 болотор ямаршье сэдэбтэ зорюулжа, буряадаар бэшэһэн 5-6 зохёол хабаадагша хүн эльгээхэ юм. Шагналай жаса 50 000 түхэриг гээд мэдээсэгдэнэ. Шэнэ үеын уран гуурһатан тодорхонь болтогой!