Сэсэгэй буурсаг зүрхэндэнь задараа

Захаамин Хангайн Бургалтай нютагта үнэр баян гэр бүлын табадахи үри боложо, хойноо дүрбэн дүүнэрые дахуулжа гараһан хүбүүн бэлэй. Эсэгынгээ наһа барахада, эжытэеэ үлэһэн хүүгэдэй гашуудалта байдал тухай поэдэй эдээхэн мүрнүүд һануулна:

Абымни хэлэһэн һүүлшын захяа
Аймшагтай һэн даа, наһанай эсэстэ!
Үсэгэлдэр мэтэ һанажа ябагшаб,
Үншэн хабһанай үзүүртэ.
...Тиимэ гэшэгүй үдэр, һүнинүүдые,
Тэсэжэ бидэнэр үнгэргөөбди.
Эжыдээ үлэһэн олон үхибүүдые
Эльгэ, зүрхэндөө мүнхэлөөбди. («Һүүлшын захяа»).

Багаһаань зураха дуратай байгаа. «Колхозой хонишон, совхозой почтальон ябаһан намда зурагай һайхан үнгэтэ хэрэгсэлнүүдые буйлуулжа, гоё гэгшын бодолдо абташанхай, олон хоногоор һууха сагшье байгаагүй. Хори гаран наһандаа ябахадаа, тоһон шэрэ барижа, гоё һайхан үнгэтэ зурагуудай буулгабаринуудые шада-яда зуража эхилхэһээ гадна, нютагайнгаа айлнуудта оронойнгоо тушаа ханада үлгэдэг хибэсүүдые сүлөө сагаа һамбаашалан зурадаг һэм. Табяад-жараад онуудта иимэ моодо байгаа. Далаад онуудһаа нютаг зоной дүрэ, байгаали зурахадам, үзэсхэлэн харалгануудта табигдадаг боложо, урмымни үргөө бэлэй» гэжэ тэрэ хөөрөө һэн. Уран энэ шуналаа наһан соогоо дэгжээжэ ябаа, бэлигэйнгээ урган хүгжэхэ бүри урмашан шармайгаа.

1988 ондо мэргэжэлтэ бэшэ зураашадай Бүхэсоюзна үзэмжэдэ хабаадалсаад, «1945 оной хабар», «Түрэл аялга» гэһэн бүтээлнүүдынь ВДНХ-гай хүрэл медальда хүртөө бэлэй. Тэрэ гэһээр Ц.Ц.Найданов бүхы Союзай, Россиин хэмжээнэй харалгануудта нэгэтэ бэшэ хабаадаа, 16 эрхим зурагыень Москвагай Мүнөө үеын уран зурагай музей шэлэн абаһан юм. Энээнһээ гадна Хельсинкидэ болоһон уласхоорондын харалганда «Түрэл гудамжа» зурагынь табигдаһан байна. Уран зураашын бүтээлнүүд аймагай бүхы шахуу һургуулинуудта, эмхи зургаануудта, хото, хүдөөгэй гэр байрануудташье ушардаг. Онсо өөрын уран арга дүрэтэй, хэнтэйшье һамархаар бэшэ өөрын нугалбаритай олохон зурагуудынь «Буряад үнэнэй» таһагуудые шэмэглэдэг.

Сэсэгүүдэй задаран һалбархада,
Сэнгүүхэн дайда һайхан даа.
Шэрдэжэ гоёон зурахадаа,
Шэнжыень алдахаа айнаб даа.
...Гамтайхан дэльбыень эльбэжэ,
Гарнуудни шэшэрхээ забдана.
Сэбэрхэн үнгыень шэртэжэ,
Сэнгэжэ нюдэдни жаргана. («Сэсэг зурахам»).

1996 ондо Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшын хүндэтэ нэрэ зэргэдэ хүртэһэн Ц.Ц.Найданов үндэһэн соёлой, буряад хэлэнэй түлөө бүхы наһаараа оролдон тэмсэжэ ябаа. Захааминай зоной аман зохёол суглуулха, арадай ёһо заншал һэргээн дэлгэрүүлхэ, залуу үетэндэ дамжуулха хэрэгтэ бүхы наһаяа зорюулаа. Михайловкада, аймагай түбһөө 85 модо зайда оршодог нютагтань албанай хэрэгээр ябахадаа, хэдэн дахин ороһон, Найдановтанай хүндэдэ хүртэһэн байнабди. Амаргүй хүндэмүүшэ, ёһотой буряад налгай һайхан абари зантай үбгэн хүгшэн хоёр бэлэй. Гэр бүлынгөө, нютагайнгаа нангин гуламта тахижа байһан үндэр үбгэн Цыбикжап Цыденович «Гуламта» гэжэ шүлэгтөө уянгалаа һэн:

...Энээхэн наһандаа дулаасан хүлшэдэг
Эжы, абымни найдажа мордоһон
Эртын заншал сэдьхэн дурсажа,
Эдеэнэй дээжэ гуламтадаа үргэдэгби.
Сай, мяхан, сагаан эдеэн
Салгидан байхадаа айлай омог.
Саг үргэлжэ хододоо бүлеэн,
Садхаажа байдаг гуламтын домог.
...Үнэн нүхэдэйм айлшаар морилходо,
Үрхымни утаан холоһоо угтадаг.
Унхима гэмэ гуламтын үнэр
Урихан айлшадайм зүрхэндэ шэнгэдэг.

2000 ондо «Буряад үнэн» хэблэлээр гараһан «Уулын булаг» гэжэ номойнь редактор, Буряадай арадай поэт Лобсон Тапхаев иигэжэ бэшээ һэн: «Цыбикжап Найданов үнэхөөр „һайн, мууе һагшажа“ шадаха, „зохёол дуугаар зоной сэдьхэл тэжээхэ“, түбһэн хүнэй обёорхогүй юумые зурааша нюдөөр анжардаг, хэрэгтэй үгэнүүдые хэб соонь олоод лэ байдаг шүлэгэй дархан мүн байнал гэжэ баталхаар. Шүлэг бүхэндэнь үбгэн хүнэй сэсэн ухаан, тиигэхэ мүртөө ульһатай залуу сэдьхэл, баярлажа, уйдажа шадаха поэт сэдьхэл гараад лэ ерэнэ.

Дала наһан дээрээ Россиин Уран зохёолшодой холбооной гэшүүндэ абтаһан Цыбикжап Найдановай мүнөөнэй буряад поэзиин онол аргануудые доло шудалаад, түрэл арадайнгаа үльгэр, дуунуудай үндэһэн түхэл хэлбэри алдаагүй байһанда баясаагүйдэ аргагүй. Уран бэлиг оройтоо гэжэ үгы байна даа».

Цыбикжап Цыденович «баян намтар намда үгы. Хүдөө нютагай юрын лэ хүн байһамни ойлгосотой» гээд, өөр тухайгаа хөөрэхэеэ аягүйрхэдэг һэн. Харин түрэлхиин уран бүтээлшэ энэ хүн манай буряад Пиросмани мэтэ намда һанагдадаг. Бэшэһэн нэгэ шүлэг соонь «сэсэгэй буурсаг зүрхэндэнь задараа» гэжэ уншаад, өөр тухайгаа хэлээ гэжэ һанагдаа бэлэй. Уран бүтээлдэ мүнхэ шуналай сэсэг дэлгэр һайхан сэдьхэлдэнь задараа бэшэ гү?