Дайгаа даража, даагаяа һүүлдэһэн баатар сэрэгшэ Алексей Уланов эрдэмэй харгыда дахинаа орожо, Москвада аспирантурада һураа. 1948 ондо педагогикын эрдэмэй кандидадай нэрэ зэргэ хамгаалаа һэн.
Буряад-Монголой соёлой эрдэм-шэнжэлгын институдта, багшанарай институдта хүдэлхэ үедөө арадай аман зохёол суглуулжа, шэнжэлжэ байгаа. Үльгэрнүүдэй шэнжэлэлэл хэблүүлдэггүй, энэ шэглэлээр хүдэлдэг эрдэмтэдые али болохоор хашадаг саг байгаа. А.И.Уланов баһал энэ хашалганда ороһон, Буряад оронһоо хоер удаа үлдүүлһэн, ажал, гэр байра бэдэржэ, Сибириин, Алас-Дурна зүгэй хотонуудаар, Дунда Ази, Москвагаар яһала ябаһан байха юм. «Гэсэр» үльгэртэ зүбөөр хандадаг болоходо, нютагтаа бусажа, шэнжэлгэеэ үргэлжэлүүлээ бэлэй.
Олон жэлдэ А.И.Уланов БИОН-ой литература болон аман зохёол шэнжэлгын таһагые даагшаар хүдэлөө. Тэрэнэй хүтэлбэри доро бүлэг эрдэмтэд «История бурятской советской литературы» гэжэ ехэ ном 1967 ондо хэблүүлээ һэн. Энээнһээ гадна «Заметки о бурятской литературе» (1955), «Улигеры и бурятская литература» (1962) гэһэн шэнжэлгэнүүдые тэрэ хэблүүлһэн байна.
Алексей Уланов Түб Азиин арадуудай урдын сагһаа абажа ерэһэн аман зохёолой уран ёһо заншалнуудые гүнзэгыгөөр шэнжэлһэн юм. Энэ ехэ ажалайнь гэршэ хэдэн захата номуудые нэрлэе: «К характеристике героического эпоса бурят» (1957), «Бурятский фольклор и литература» (1959), «Бурятский героический эпос» (1963), «Бурятские улигеры» (1968), «Древний фольклор бурят» (1974).
Эрдэмтын нэрэ соло мүнхэрүүлһэн нэгэ ехэ ажал тухайнь дурдая. Илья Мадасон Үнгын голой суута үльгэршэн Пеохон Петровһоо «Абай Гэсэр» үльгэр дайнай урда тээ бэшэжэ абаһан байгаа. Алексей Уланов энэ бэшэгыень хэблэлдэ бэлдээ, оролто үгыень зохёогоо. 12536 шүлэглэмэл мүрһөө бүридэһэн энэ ехэ үльгэрые ород хэлэндэ тэрэ оршуулаа. Буряад аман зохёол шэнжэлгын эрдэмэй түүхэдэ түрүүшын академическэ хэблэл болгожо, 1961 ондо гаргаһан габьяатай.
1963 ондо А.И.Уланов хэлэ бэшэгэй эрдэмэй докторой нэрэ зэргэ хамгаалаа. Гол түлэб буряад үльгэр, миф, түүхэ домогуудые, ёһолол дүүргэлгын дуунууд болон дурдалгануудые шэнжэлһэн эрдэмтэн гээшэ. Мүнөө сагта хүн түрэлтэн энэ урданай баялигтаа шэнээр хандажа, мифологиин удхаар уран зохёол бэшэгдэнэ, кино буулгагдана ха юм. Жэшээлбэл, Голливудай, Азиин болон Европын режиссернууд тоогүй олон кино гарганхай. Ород Уласта һүүлэй үедэ «Гоголь» гэжэ сериал иимэл маягаар бүтэнхэй.
Шулуун зэбсэгэй үедэ буряадуудай холын элинсэгүүд Задай шулуун, шэдитэ һабаа тухай үльгэр домогуудые зохёоһон гээд эрдэмтэн бэшэнэ. Тэрэ үеын зоной ажалдаа, агнууридаа хэрэглэдэг байһан шулуун, модон зэбсэгүүд эдэ зохёолнууд соо гайхамшаг эди шэдитэй боложо, уран үгөөр магтан түүрээгдэһэн гээд эрдэмтэн онсолно.
Олон буряад үльгэр домогууд соо нохой, морин тухай хэлэгдэнэ. Үльгэр домогуудай геройнууд элдэб зэрлиг амитадтай нүхэсэнэ, анда нүхэд боложо, бэе бэеынгээ ами наһа абарна. Холын сагта хүн яагаад зэрлиг амитадые һургажа, гэрэй болгоһон ушарые эдэ үльгэр домогууд уран үгөөр зураглана гээд эрдэмтэн тэмдэглэнэ.
Буряад арадай оньһон үгэнүүд, таабаринууд ехэ гүнзэгы удхатай, зониие һургаха, хүмүүжүүлхэ шухала үүргэнь мүнөөшье аша туһа хүргэхэ аргатай гээд эрдэмтэн бодомжолхо юм. Жэшээнь, «Хүлөөр ошоһон ерэхэ, хүндэлөөр ошоһон ерэхэгүй» гэжэ урданай оньһон үгэ уг удхаяа хүндэлөөгүй, аха захатанай үгэ дуулаагүй хүн тухай хэлэнэ гээд тэрэ тайлбарилна.
Буряад зон галаа, гал гуламтаяа буурай холын сагһаа тахижа байһан тухай иимэ оньһон үгэнүүд гэршэлнэ гээд эрдэмтэн бэшэнэ: «Утаан үгэй — улад үгэй» (үльгэр соо баатарнуудай хэлэһэн үгэ), «Гал түлибэл — нютаг, мори уябал — үтэг». Энэ буряад ёһо заншал тухай, өөрынгөө хуби заяан тухай бодомжолон, поэт «Дуран тухай» гэжэ шүлэг 1970 ондо бэшэнэ:
Галгүй гуламта —
гуламта бэшэ.
Галгүй һаа,
хүн хүн бэшэ.
Галай үгы һаа,
галаб хүрэшэхэл.
Галай эхин —
Наран-гуа.
Энэ нарата дэлхэй дээрэ
инаг дуран —
наран гээшэ.
Дурлаагүй гургалдай
дуугаа хангюурдажа бирахагүйл.
(Хабарай гэрэл: согсолбори/ согсолб., ородһоо орш. В.Петонов.- Улаан-Үдэ, 1990.- Н.140-144).
«Ойро һуулгаха, онгондоо мүргүүлхэ» гэжэ оньһон үгые иигэжэ тайлбарилна: урда сагта талын, түрэл бэшэ хүниие гал гуламтадаа, угай онгондо дүтэ һуулгажа, өөрын болгодог байгаа.
Эрдэм шэнжэлгын, эрдэмэй залуу халааниие бэлдэхэ шударгы ажалайнгаа түлөө А.И.Уланов «Хүндэлэлэй Тэмдэг» орденоор шагнагдаһан, «Буряадай АССР-эй эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша» гэжэ хүндэтэй нэрэ зэргэдэ хүртэһэн байна.
Алексей Ильичэй уг үргэлжэлһөөр. Аша гушанар, дүшэнэрынь ургажа ябана. Эсэгэдээл адли эрдэмэй харгы шэлэһэн Эрдэни Алексеевич хүбүүниинь хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, Россиин соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Россиин Уран зохёолшодой, Журналистнуудай холбоонуудай гэшүүн юм. «Дыхание дня» (1975), «Уверенной поступью» (1980) болон бусад литературно-критическэ статьянуудай номуудые гаргаһан байна.
Аяар 1937 ондо Алексей Улановай бэшэһэн «Бүргэдэй уурхай хараа һэм» гэжэ шүлэгөөр энэ хөөрөөгөө дүүргэхэ хүсэлтэйб.
Бүргэдэй уурхай хараа һэм
Бүглүү хабсагайн энгэр соо.
Зүрхөө даран ябаа һэм
Зошлон, дуулан нүхэдтөө.
Минии тоонто — бүргэдэй орон.
Мүлиршэгүй эрдэни хабсагай.
Шамтай юун жэшэхэб одоо,
Шулуун булад хабсагай!
(В.Петонов ородшолбо).
Буряад һайхан тоонтоёо бүргэдэй орон гэжэ түүрээһэн поэт, эрдэмтэн, эрэлхэг сэрэгшэ А.И.Уланов өөрөө бүргэд шэнги онобшотой хурса үгэтэй, шуумар хурдан ухаатай, буряад зоной үндэр һүлдэ заяан Бүргэд хаан шубуунай үршөөһэн хатуу булад зоригтой хүн байгаа. Иимэл хадаа Буряадайнгаа түүхэдэ ороо.
Буряад-Монголой соёлой эрдэм-шэнжэлгын институдта, багшанарай институдта хүдэлхэ үедөө арадай аман зохёол суглуулжа, шэнжэлжэ байгаа. Үльгэрнүүдэй шэнжэлэлэл хэблүүлдэггүй, энэ шэглэлээр хүдэлдэг эрдэмтэдые али болохоор хашадаг саг байгаа. А.И.Уланов баһал энэ хашалганда ороһон, Буряад оронһоо хоер удаа үлдүүлһэн, ажал, гэр байра бэдэржэ, Сибириин, Алас-Дурна зүгэй хотонуудаар, Дунда Ази, Москвагаар яһала ябаһан байха юм. «Гэсэр» үльгэртэ зүбөөр хандадаг болоходо, нютагтаа бусажа, шэнжэлгэеэ үргэлжэлүүлээ бэлэй.
Олон жэлдэ А.И.Уланов БИОН-ой литература болон аман зохёол шэнжэлгын таһагые даагшаар хүдэлөө. Тэрэнэй хүтэлбэри доро бүлэг эрдэмтэд «История бурятской советской литературы» гэжэ ехэ ном 1967 ондо хэблүүлээ һэн. Энээнһээ гадна «Заметки о бурятской литературе» (1955), «Улигеры и бурятская литература» (1962) гэһэн шэнжэлгэнүүдые тэрэ хэблүүлһэн байна.
Алексей Уланов Түб Азиин арадуудай урдын сагһаа абажа ерэһэн аман зохёолой уран ёһо заншалнуудые гүнзэгыгөөр шэнжэлһэн юм. Энэ ехэ ажалайнь гэршэ хэдэн захата номуудые нэрлэе: «К характеристике героического эпоса бурят» (1957), «Бурятский фольклор и литература» (1959), «Бурятский героический эпос» (1963), «Бурятские улигеры» (1968), «Древний фольклор бурят» (1974).
Эрдэмтын нэрэ соло мүнхэрүүлһэн нэгэ ехэ ажал тухайнь дурдая. Илья Мадасон Үнгын голой суута үльгэршэн Пеохон Петровһоо «Абай Гэсэр» үльгэр дайнай урда тээ бэшэжэ абаһан байгаа. Алексей Уланов энэ бэшэгыень хэблэлдэ бэлдээ, оролто үгыень зохёогоо. 12536 шүлэглэмэл мүрһөө бүридэһэн энэ ехэ үльгэрые ород хэлэндэ тэрэ оршуулаа. Буряад аман зохёол шэнжэлгын эрдэмэй түүхэдэ түрүүшын академическэ хэблэл болгожо, 1961 ондо гаргаһан габьяатай.
1963 ондо А.И.Уланов хэлэ бэшэгэй эрдэмэй докторой нэрэ зэргэ хамгаалаа. Гол түлэб буряад үльгэр, миф, түүхэ домогуудые, ёһолол дүүргэлгын дуунууд болон дурдалгануудые шэнжэлһэн эрдэмтэн гээшэ. Мүнөө сагта хүн түрэлтэн энэ урданай баялигтаа шэнээр хандажа, мифологиин удхаар уран зохёол бэшэгдэнэ, кино буулгагдана ха юм. Жэшээлбэл, Голливудай, Азиин болон Европын режиссернууд тоогүй олон кино гарганхай. Ород Уласта һүүлэй үедэ «Гоголь» гэжэ сериал иимэл маягаар бүтэнхэй.
Шулуун зэбсэгэй үедэ буряадуудай холын элинсэгүүд Задай шулуун, шэдитэ һабаа тухай үльгэр домогуудые зохёоһон гээд эрдэмтэн бэшэнэ. Тэрэ үеын зоной ажалдаа, агнууридаа хэрэглэдэг байһан шулуун, модон зэбсэгүүд эдэ зохёолнууд соо гайхамшаг эди шэдитэй боложо, уран үгөөр магтан түүрээгдэһэн гээд эрдэмтэн онсолно.
Олон буряад үльгэр домогууд соо нохой, морин тухай хэлэгдэнэ. Үльгэр домогуудай геройнууд элдэб зэрлиг амитадтай нүхэсэнэ, анда нүхэд боложо, бэе бэеынгээ ами наһа абарна. Холын сагта хүн яагаад зэрлиг амитадые һургажа, гэрэй болгоһон ушарые эдэ үльгэр домогууд уран үгөөр зураглана гээд эрдэмтэн тэмдэглэнэ.
Буряад арадай оньһон үгэнүүд, таабаринууд ехэ гүнзэгы удхатай, зониие һургаха, хүмүүжүүлхэ шухала үүргэнь мүнөөшье аша туһа хүргэхэ аргатай гээд эрдэмтэн бодомжолхо юм. Жэшээнь, «Хүлөөр ошоһон ерэхэ, хүндэлөөр ошоһон ерэхэгүй» гэжэ урданай оньһон үгэ уг удхаяа хүндэлөөгүй, аха захатанай үгэ дуулаагүй хүн тухай хэлэнэ гээд тэрэ тайлбарилна.
Буряад зон галаа, гал гуламтаяа буурай холын сагһаа тахижа байһан тухай иимэ оньһон үгэнүүд гэршэлнэ гээд эрдэмтэн бэшэнэ: «Утаан үгэй — улад үгэй» (үльгэр соо баатарнуудай хэлэһэн үгэ), «Гал түлибэл — нютаг, мори уябал — үтэг». Энэ буряад ёһо заншал тухай, өөрынгөө хуби заяан тухай бодомжолон, поэт «Дуран тухай» гэжэ шүлэг 1970 ондо бэшэнэ:
Галгүй гуламта —
гуламта бэшэ.
Галгүй һаа,
хүн хүн бэшэ.
Галай үгы һаа,
галаб хүрэшэхэл.
Галай эхин —
Наран-гуа.
Энэ нарата дэлхэй дээрэ
инаг дуран —
наран гээшэ.
Дурлаагүй гургалдай
дуугаа хангюурдажа бирахагүйл.
(Хабарай гэрэл: согсолбори/ согсолб., ородһоо орш. В.Петонов.- Улаан-Үдэ, 1990.- Н.140-144).
«Ойро һуулгаха, онгондоо мүргүүлхэ» гэжэ оньһон үгые иигэжэ тайлбарилна: урда сагта талын, түрэл бэшэ хүниие гал гуламтадаа, угай онгондо дүтэ һуулгажа, өөрын болгодог байгаа.
Эрдэм шэнжэлгын, эрдэмэй залуу халааниие бэлдэхэ шударгы ажалайнгаа түлөө А.И.Уланов «Хүндэлэлэй Тэмдэг» орденоор шагнагдаһан, «Буряадай АССР-эй эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша» гэжэ хүндэтэй нэрэ зэргэдэ хүртэһэн байна.
Алексей Ильичэй уг үргэлжэлһөөр. Аша гушанар, дүшэнэрынь ургажа ябана. Эсэгэдээл адли эрдэмэй харгы шэлэһэн Эрдэни Алексеевич хүбүүниинь хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, Россиин соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Россиин Уран зохёолшодой, Журналистнуудай холбоонуудай гэшүүн юм. «Дыхание дня» (1975), «Уверенной поступью» (1980) болон бусад литературно-критическэ статьянуудай номуудые гаргаһан байна.
Аяар 1937 ондо Алексей Улановай бэшэһэн «Бүргэдэй уурхай хараа һэм» гэжэ шүлэгөөр энэ хөөрөөгөө дүүргэхэ хүсэлтэйб.
Бүргэдэй уурхай хараа һэм
Бүглүү хабсагайн энгэр соо.
Зүрхөө даран ябаа һэм
Зошлон, дуулан нүхэдтөө.
Минии тоонто — бүргэдэй орон.
Мүлиршэгүй эрдэни хабсагай.
Шамтай юун жэшэхэб одоо,
Шулуун булад хабсагай!
(В.Петонов ородшолбо).
Буряад һайхан тоонтоёо бүргэдэй орон гэжэ түүрээһэн поэт, эрдэмтэн, эрэлхэг сэрэгшэ А.И.Уланов өөрөө бүргэд шэнги онобшотой хурса үгэтэй, шуумар хурдан ухаатай, буряад зоной үндэр һүлдэ заяан Бүргэд хаан шубуунай үршөөһэн хатуу булад зоригтой хүн байгаа. Иимэл хадаа Буряадайнгаа түүхэдэ ороо.
Другие статьи автора
Хүдөөгэй соёл
3415
Шэмээшэг дуунууд эндэ зэдэлхэл даа
Тарбагатайн аймагай Дээдэ Жэрэм һуурин – Буряад Уласта түбхинэһэн шэмээшэгүүдэй эгээн үзэсхэлэн һууринуудай нэгэн юм
Хүдөөгэй соёл
3671
Буряад заншалаа сахидаг зоной буусада
Загарайн аймагай Нарин-Асагад hууринай Соёлой байшанда заhабарилгын ехэ ажал хэгдэжэ байна. 1983 ондо баригдаhан соёлой гуламта хоёрдохиёо заhабарилагдана
Уран зураг
3255
Уралигай үндэр өөдэ дабшалта
Буряад ороной болон Ород Уласай арадай уран зурааша, Россиин Уралигай академиин гэшүүн-корреспондент, Буряадай Гүрэнэй шангуудай лауреат Солбон Раднаевич Ринчиновэй түрэhөөр 85 жэл гүйсэбэ
