Олон һалбаритай уран бэлиг

Иимэ үгэнүүдээр Буряадай арадай поэт Цырендулма Дондогой поэт Эрдэни Дугаровай уран зохёол тодорхойлһон юм. Үнэхөөрөөшье, поэдэй бүтээлнүүд соо уран шүлэгһөө гадна таабаринууд, тоолуурнууд, шүлэглэмэл үльгэрнүүд, мүн прозоор бэшэһэн зохёолнууд ороно.

Уран зохёолшын бэшэһэн онтохонууд, үгүүлэлнүүд ганса багашуулай бэшэ, мүн аха зонойшье һонирхон уншахаар юм. Хүүгэдэй һонирхол татама зохёол бэшэхын тула онсо бэлиг шадабари хэрэгтэй. Нэн түрүүн хүүгэдтэй үнэн сэхээр, сэдьхэлээ сэлижэ харилсажа шадаха ёһотой. Эхин мүрнүүдһээ үхибүүнэй һонирхол татаад, һонор ухааень дахуулан абажа ябаха шэди зохёол бүхэндэ ушардаггүйл даа. Буряадай хэдэн үе хүүгэдэй зохёолнуудыень уншажа байһан поэт Цырен-Базар Бадмаев, Монгол һайхан орондоо ехэ суутай хүүгэдэй поэт Жамбын Дашдондог иимэл ехэ бэлигтэй гээд ойндо орохо юм. Тэдэнэй зэргэдэ Эрдэни Дугаров 55 жэл шахуу уран бэлигээ хүүгэдтэ зорюулжа байнхай.

Эрдэни Чимитович Дугаров Хориин аймагай Ашанга нютагта 1945 ондо түрэһэн юм. Һургуулида һуража ябахаһаа шүлэг бэшээ. 1963 онһоо шүлэгүүдынь сонин, сэтгүүлнүүдтэ толилогдожо эхилэһэн. Уянгата ехэ олон шүлэгүүдые бэшээшье һаа, гансал үхибүүдтэ зорюулагдаһан шүлэгүүдэйнь зариманиинь ном боложо гараа бэлэй.

1980 ондо нара хараһан «Элбэг жаргал, дурамни» гэжэ номынь уянгата уян хэлэтэй поэт мүндэлөө гэжэ гэршэлээ һэн. «Хүүгэд бидэ барандаа» (1984) гэжэ номһоо абан, арба гаран номойнгоо диилэнхи хубииень имагтал хүүгэдтэ зорюулһан юм. «Отправляясь в дальний путь» гэжэ номынь Москвагай «Малыш» хэблэлээр 1989 ондо гараа һэн.
1993 ондо хэблэгдэһэн «Үдэшын үльгэр» гэжэ ном соонь һургаалтай шүлэгүүд олон. Үхибүүнэй хэлэ баяжуулхада, ухааень гүйлгэхэдэ туһатай шүлэгүүд гээд тэмдэглэхээр. Жэшээлхэдэ, табан хушуу мал тухай ойлгосо бэхижүүлхэдэ ехэ таатай шүлэг гэжэ һанагдана:

Табан хушуу малаа
Табан хургаяа даража,
Таажа хэлэе даа:
Дэлэнтэ...
Дэлһэтэ...
Шагайта...
Һахалта...

Үхибүүдэй хэлэ нугархай болгохын тула, ульгамаар уншадаг, хэлэдэг болгохын тула таатай олон шүлэгүүдые бэшэһэн байна. Жэшээлэн, «Шэбшүүр» гэжэ шүлэг абая:

Үйһэн шэбшүүр хэжэ,
Үлеэхэдэжэ эшхэрүүлнэб,
Шэнхинэсэ шэнхинэнэ,
Ханхинаса ханхинана:
Хүхюун үйһэн аялгаа
Хуһад дуулаад баярлаа...

Таабаринуудынь мүн лэ ухаа гүйлгэхэ, һүбэлгэн хурса бологохо, юумэнэй шэнжэ шанарые сасуулжа һургаха зорилготой гээд тэмдэглэе:

Хүхэ сэнхирээр зайдаг,
Хүн бэшэ аад, уйладаг,
Далитай юм гү —
ниидэдэг,
Далбагатай юм гү —
хиидэдэг.

Энэ уран шүлэг-таабари уншаһан үхибүүн ухаагаа гүйлгэжэ, үүлэн гэжэ таахал даа. Тиихэ үедөө түрэл хэлэнэйнгээ хэды баян, уян ульгам байһыень аха зон, багшанар эдэ мэтын жэшээнүүд дээрэ харуулха аргатай болоно бшуу. Энэ талаар уран зохёолшо Эрдэни Дугаровай бүтээлнүүд ямар ехэ удха шанартайб, тэрэнэй бэелүүлжэ байһан иимэ нарин ажал хэды габьяатайб?!

Буряад-монгол зурхайгаар тоологдодог арбан хоёр жэл тухай, арад зондоо бусаагдаһан Сагаалган тухай бүлэг шүлэгүүд, «Гарай хургад», «Шагай наадан» болон бусад олон һонирхолтой бүлэгүүдынь булта поэдэй онсо өөрын түхэл маягтай, удха түгэлдэр гээд хэлэхэ хэрэгтэй.

1998 ондо хэблэгдэһэн «Сагай дүхэриг» гэжэ буряад шүлэгэй антологи соо Эрдэни Дугаровай «Яажа хээжэ...» гэһэн гаршагтай бүлэглэлһөө хэдэн шүлэг ороһон байна. Тэдээн сооһоо хэдыень һануулая.

Шиидэжэ...
Бэшэхээ болихом гэжэ шиидээд,
Бэшэһэнээ гал руу шэдээб.
Хоёр галай хүсэн орьёлоо:
Гуламтын гал тииһээр залирба;
Сэдьхэлэйм гал залиршагүй байба.

Шуухиржа...
Гүрэнөөр үгтэһэн ажабайдалтай
Гүнһөө зүрхэм зүрисэлдөөд,
Улаан шуһаараа шуургалжа,
Удаань саанаһаа шуухиржа,
Элинсэг хулинсагтаа шүтэнэ...

Орилжо...
Үхибүүн орилно,
Орилоод болихол —
Ушараа мартаха.
Зүрхэм орилно —
Ушараа мартанагүйл...

Иимэ гүнзэгыгөөр, үсөөхэн үгэнүүдээр хүнэй сэдьхэлэй байдал тобоймо элеэр харуулжа шадаха гээшэ уран зохёолшын үндэр бэлиг гээшэл даа. Түрэл буряад хэлэнэйнгээ тунгалаг элбэгээр харьялхын түлөө бүхыгөөрөө оролдожо, уран гуурһаяа заахан хүүгэдтэ зорюулһан хүндэтэ Эрдэни Чимитович Дугаровта зохёохы шэнэ амжалта хүсэе.❚