Уран зохёолшод тухай
Арадайнгаа нэрэ соло үргэһэн габьяатанай нэгэн
5 декабря 2018
946
Энэ жэл элитэ буряад эрдэмтэн, ниитын ажал ябуулагша Василий Найдаковой түрэһөөр 90 жэлэй ой гүйсэбэ. Буряад Уласай уран зохёолой, искусствын, соёлой, эрдэмэй хүгжэлтэдэ горитой мүр үлөөһэн габьяатай энэ хүнэй намтарые дурдан хүндэлэе.
Буряад-Монголой АССР-эй Түнхэн аймагай Тооро нютагта түрэһэн юм. Эртээр, 14 наһандаа ажалай амта абаһан байна. Һургуулиһаа гадуур тэрэ үедэ гэр бүлөөрөө байрлаһан Черемхово шадарай совхоздо хүдэлдэг һэн. 1949 ондо Улаан-Үдын театрально-хүгжэмэй училищи дүүргээд, Эрхүүгэй университедэй буряад-монгол хэлэ бэшэгэй таһагта ороһон юм. Эрхимээр дүүргэхэдэнь, Василий Найдаковые ород болон хилын саанахи уран зохёолой кафедрада багшаар хүдэлхыень үлөөһэн байна. Энэ университедэй оюутан байхадаа, эгээн бэлигтэй бэрхэ, нэрэ солотой шабинарай тоодо В.Ц.Найдаковой дүрэ-зураг университедэй хүндэлэлэй самбарта хараад, ехэ омогорходог бэлэйб.
1959 ондо Улаан-Үдэдэ бусаад, БКНИИ-дэ, Эрдэмэй Академиин Сибириин таһагай эрдэм-шэнжэлгын институдта хүдэлнэ. 1963-1966 онуудта партиин обкомой эрдэмэй таһагые даагшаар ажаллаа. Харин 1966 онһоо эхилээд, бүхы ажал хэрэгүүдынь Буряадай Эрдэмэй түбтэй холбоотой юм. Искусство шэнжэлгын таһагые даагшаар, институдай захиралай орлогшоор, удаань захиралаар дэбжүүлэгдэһэн байна.
1989-1995 онуудта Буряадай Эрдэмэй түбэй Президиумэй түрүүлэгшээр хүдэлхэ үедөө эрдэм-шэнжэлгын ажал эмхидхэхэ айхабтар ехэ бэлиг шадабаритай байһаниинь элирээ бэлэй.
Буряадай Эрдэмэй ехэ түбэй ажалые зүбөөр залан хүтэлжэ, шэнжэлэлгэнүүдэй аша үрэ дээшэлүүлгын, эрдэмтэдэй кадрнуудые ханамжатай бэлдэлгын шэглэлнүүдтэ онсо анхарал хандуулдаг байгаа. Уласай хүгжэлтэдэ ехэ нүлөөтэй, аша үрэтэй шэглэлээр эрдэм-шэнжэлгын ажалые эмхидхэхэ, эрдэмтэдэй эрмэлзэл зоригжуулха, оло олон һалбариие эршэтэйгээр хүгжөөхэ асари ехэ ажал бэелүүлһэн габьяатай юм.
Харюусалгата тушаал даажа ябахаһаа гадна ниитын хэмгүй ехэ ажал ябуулдаг һэн. Диссертацинуудые хамгаалгын талаар тусхай зүблэлэй түрүүлэгшэ, Зүүн зүгые шэнжэлэгшэдэй эблэлэй түрүүлэгшэ, РАН-ай Монгол шудалагшадай эблэлэй хүтэлбэриин гэшүүн, Арадай Хуралай эрдэмтэ зүбшэлэгшэ, сэтгүүл болон эрдэмэй хэблэлнүүдэй редколлегинүүдэй гэшүүн... Улаан-Үдын дээдэ һургуулинуудта багшалаа. 1993 ондо Петровско эрдэмэй болон искусствын академиин академигээр һунгагдаа һэн.
Арадай түүхын, соёлой зэндэмэни болохо аман зохёол, бөө мүргэл болон уран дарханай, гар урлалай баялиг шэнжэлхэ хэрэгые ехэ дэмжэдэг бэлэй. 1980-яад онуудай һүүл багаар Буряадай Ниитын эрдэмэй (БИОН-ой) даргаар хүдэлхэ үедэнь буряад аман зохёол, үндэһэн хүгжэм шэнжэлэгшэ Д.С.Дугаров эртэ урдын бөө мүргэлэй ёһололнууд тухай Эрдэмтэ зүблэл дээрэ хөөрэһэн байгаа. Эрхүүгэй можын Ойхоной аймагта оршодог Ёрдо хадые тойроод, хэдэн мянган зон гар гараа барилсан, хэдэн үдэр ёохор хатардаг заншал болон бусад олон һонирхолтой ёһололнууд тухай хөөрэхэдэнь, Василий Цыренович шэнжэлгын ажалыень бүримүһэн дэмжэжэ, саашадаа үргэлжэлүүлхэдэнь туһалһан юм. Тэрэ үедэ бөө мүргэл тухай асуудал үшөөл «хүндүүлхэй» зандаа, эрдэмтэд шэнжэлгэ хэхэеэ үшөөл зүрхэсэдэггүй байгаа бшуу. Тиигэбэшье 1991 ондо эрдэмтэн «Исторические корни белого шаманства» гэжэ номоо Москвагай «Наука» хэблэлээр гаргуулаа һэн. Энэ шэнжэлгын үндэһөөр эртэ урдын буряадуудай гүн удхатай ёһолол һэргээгдэжэ, 2001 ондо бүгэдэ буряадуудай Ёрдын наадан үнгэрһэн юм. Ёохор һэргээхэһээ гадна, энэ ехэ наадан арадай дуунай, үльгэр түүрээлгын уран бэлиг хүгжөөлгэдэ горитой нүлөөлдэг.
Буряадай Ниитын эрдэмэй институдта үндэһэн соёлоймнай амаргүй ехэ баялиг хадагаламжада байдаг ха юм даа. Энэ ехэ баялиг уудалха, шэнжэлхэ хэрэг эдэбхижүүлгэдэ В.Ц.Найдаков горитой анхарал хандуулдаг байгаа. Нэгэ жэшээ дурдая. 1923 ондо Москвада болоһон уран гартанай выставкэдэ Цыренжап Сампилов хабаадахадаа, тус выставкын дипломант болоһон түүхэтэй. Буряад зоной ажабайдалһаа үндэһэлэн зураһан тэрэнэй зурагуудай альбом иимэ ехэ шагналда хүртэһэн байна.
Нүүдэл байдалтай буряад арад онсо өөрын үндэһэн соёлтой, хубсаһа хунартай, гэр байратай, шэмэг зүүдхэлтэй байгаа. Эрэ хүнэй, эхэнэрэй үбэлэй, зунай дэгэлнүүд, зүүн болон баруун буряадуудай дэгэл, бүһэдөө зүүдэг хэтэ, сахюур уран зурааша тодо зүбөөр зураглаа бшуу. Мүн энэ альбом соо буряад айлай урдань хэрэглэдэг байһан аяга табаг, үлгы, уур мунса, талхи, хэдэргэ, эмээл гэхэ мэтэ тон һайханаар харуулагданхай һэн.
1995 ондо энэ альбом шэнээр хэблэхэ хэрэгтэ искусство шэнжэлгын эрдэмэй доктор И.И.Соктоева, эрдэмэй болон искусствын мэргэжэлтэд Ц.П.Пурбуева, Р.Б.Цыденова гэгшэд ехэ оролдолго гаргаһан юм.
В.Ц.Найдаковой эрдэм-шэнжэлгын ажалайнь шэглэлнүүд гэхэдэ, буряад уран зохёол болон искусствын хүгжэлтын хамтын эшэ үндэһэ тодорхойлго, үндэһэн соёлой баялиг мүнөө сагай соёлтой ямар харилсаатайб, ямар нүлөөтэйб гэхэ мэтэшэлэн, мүн литературын теориин гол асуудалнууд. Буряад драматурги тухай хоёр ехэ шэнжэлгын ном хэблүүлһэн, нэгыень 1959 ондо, нүгөөдыень 1987 ондо С.С.Имихеловатай хамта. Хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор С.С.Имихелова шабинь болоно. Буряадай театрнуудай шэнэ зүжэгүүд тухай һанамжаяа тодорхойлжо, сэгнэлтэ үгэжэ, зохёохы ажалдань туһа хүргэжэл байдаг.
Элитэ эрдэмтын бүтээһэн ехэ захатанууд гансал буряад уран зохёолдо хабаатай бэшэ, мүн үндэһэн арадай соёл, зүблэлтэ гүрэнэй олон үндэһэ яһатанай уран зохёол шэнжэлэлгэтэй, аха дүү монгол арадай соёлой түүхэ шэнжэлэлгэтэй холбоотой юм.
Хамалган хашалганай һүрөөтэй жэлнүүдтэ хосорһон соёлой ажал ябуулагшадай, эрдэмтэд болон зохёолшодой алдар нэрые бусааха хэрэгтэ, буряад хэлэнэй нэрэ хүндэ үргэхэдэ тэрэ горитой хубитаяа оруулаа.
1997 оной апрелиин 4-5 үдэрнүүдтэ Буряад Уласай арадуудай нэгэдүгээр хуралдаан үнгэрөө һэн. Энэ хуралдаанда В.Ц.Найдаков Буряад Уласай арадуудай үндэһэн соёлой хүгжэлтын шиидхэгдэхэ асуудалнууд тухай нилээн шэрүүн, шүүмжэлхы удхатай гүнзэгы элидхэл хээ бэлэй. Энээнэй һүүлээр уданшьегүй, апрелиин 8-да зүрхэниинь сохилхоёо болишоо һэн.
Буряад болон бусад үндэһэ яһатанай (яхад, тыва, хакас, алтай) уран зохёолой ХХ зуун жэлэй хүгжэлтэ шэнжэлһэн асари ехэ шэнжэлгэнь бэелүүлэгдэнгүй үлөө. Буряад уран зохёол тухай гурбан боти ехэ ажалайнгаа 2 ба 3 номуудые гаргажа үрдеэ. Хэды олон түсэбүүд, захата номууд нара харангүй үлөөб даа?!
Буряад арадай элитэ хүбүүн, солото эрдэмтэн Василий Цыренович Найдаковой гэрэлтэ дурасхаал захата ехэ бүтээлнүүдтэнь, шабинарайнь хэһэн ажалда, түрэл арадайнь һанаа зүрхэн соо мүнхэдөө үлэхэ.❚
1959 ондо Улаан-Үдэдэ бусаад, БКНИИ-дэ, Эрдэмэй Академиин Сибириин таһагай эрдэм-шэнжэлгын институдта хүдэлнэ. 1963-1966 онуудта партиин обкомой эрдэмэй таһагые даагшаар ажаллаа. Харин 1966 онһоо эхилээд, бүхы ажал хэрэгүүдынь Буряадай Эрдэмэй түбтэй холбоотой юм. Искусство шэнжэлгын таһагые даагшаар, институдай захиралай орлогшоор, удаань захиралаар дэбжүүлэгдэһэн байна.
1989-1995 онуудта Буряадай Эрдэмэй түбэй Президиумэй түрүүлэгшээр хүдэлхэ үедөө эрдэм-шэнжэлгын ажал эмхидхэхэ айхабтар ехэ бэлиг шадабаритай байһаниинь элирээ бэлэй.
Буряадай Эрдэмэй ехэ түбэй ажалые зүбөөр залан хүтэлжэ, шэнжэлэлгэнүүдэй аша үрэ дээшэлүүлгын, эрдэмтэдэй кадрнуудые ханамжатай бэлдэлгын шэглэлнүүдтэ онсо анхарал хандуулдаг байгаа. Уласай хүгжэлтэдэ ехэ нүлөөтэй, аша үрэтэй шэглэлээр эрдэм-шэнжэлгын ажалые эмхидхэхэ, эрдэмтэдэй эрмэлзэл зоригжуулха, оло олон һалбариие эршэтэйгээр хүгжөөхэ асари ехэ ажал бэелүүлһэн габьяатай юм.
Харюусалгата тушаал даажа ябахаһаа гадна ниитын хэмгүй ехэ ажал ябуулдаг һэн. Диссертацинуудые хамгаалгын талаар тусхай зүблэлэй түрүүлэгшэ, Зүүн зүгые шэнжэлэгшэдэй эблэлэй түрүүлэгшэ, РАН-ай Монгол шудалагшадай эблэлэй хүтэлбэриин гэшүүн, Арадай Хуралай эрдэмтэ зүбшэлэгшэ, сэтгүүл болон эрдэмэй хэблэлнүүдэй редколлегинүүдэй гэшүүн... Улаан-Үдын дээдэ һургуулинуудта багшалаа. 1993 ондо Петровско эрдэмэй болон искусствын академиин академигээр һунгагдаа һэн.
Арадай түүхын, соёлой зэндэмэни болохо аман зохёол, бөө мүргэл болон уран дарханай, гар урлалай баялиг шэнжэлхэ хэрэгые ехэ дэмжэдэг бэлэй. 1980-яад онуудай һүүл багаар Буряадай Ниитын эрдэмэй (БИОН-ой) даргаар хүдэлхэ үедэнь буряад аман зохёол, үндэһэн хүгжэм шэнжэлэгшэ Д.С.Дугаров эртэ урдын бөө мүргэлэй ёһололнууд тухай Эрдэмтэ зүблэл дээрэ хөөрэһэн байгаа. Эрхүүгэй можын Ойхоной аймагта оршодог Ёрдо хадые тойроод, хэдэн мянган зон гар гараа барилсан, хэдэн үдэр ёохор хатардаг заншал болон бусад олон һонирхолтой ёһололнууд тухай хөөрэхэдэнь, Василий Цыренович шэнжэлгын ажалыень бүримүһэн дэмжэжэ, саашадаа үргэлжэлүүлхэдэнь туһалһан юм. Тэрэ үедэ бөө мүргэл тухай асуудал үшөөл «хүндүүлхэй» зандаа, эрдэмтэд шэнжэлгэ хэхэеэ үшөөл зүрхэсэдэггүй байгаа бшуу. Тиигэбэшье 1991 ондо эрдэмтэн «Исторические корни белого шаманства» гэжэ номоо Москвагай «Наука» хэблэлээр гаргуулаа һэн. Энэ шэнжэлгын үндэһөөр эртэ урдын буряадуудай гүн удхатай ёһолол һэргээгдэжэ, 2001 ондо бүгэдэ буряадуудай Ёрдын наадан үнгэрһэн юм. Ёохор һэргээхэһээ гадна, энэ ехэ наадан арадай дуунай, үльгэр түүрээлгын уран бэлиг хүгжөөлгэдэ горитой нүлөөлдэг.
Буряадай Ниитын эрдэмэй институдта үндэһэн соёлоймнай амаргүй ехэ баялиг хадагаламжада байдаг ха юм даа. Энэ ехэ баялиг уудалха, шэнжэлхэ хэрэг эдэбхижүүлгэдэ В.Ц.Найдаков горитой анхарал хандуулдаг байгаа. Нэгэ жэшээ дурдая. 1923 ондо Москвада болоһон уран гартанай выставкэдэ Цыренжап Сампилов хабаадахадаа, тус выставкын дипломант болоһон түүхэтэй. Буряад зоной ажабайдалһаа үндэһэлэн зураһан тэрэнэй зурагуудай альбом иимэ ехэ шагналда хүртэһэн байна.
Нүүдэл байдалтай буряад арад онсо өөрын үндэһэн соёлтой, хубсаһа хунартай, гэр байратай, шэмэг зүүдхэлтэй байгаа. Эрэ хүнэй, эхэнэрэй үбэлэй, зунай дэгэлнүүд, зүүн болон баруун буряадуудай дэгэл, бүһэдөө зүүдэг хэтэ, сахюур уран зурааша тодо зүбөөр зураглаа бшуу. Мүн энэ альбом соо буряад айлай урдань хэрэглэдэг байһан аяга табаг, үлгы, уур мунса, талхи, хэдэргэ, эмээл гэхэ мэтэ тон һайханаар харуулагданхай һэн.
1995 ондо энэ альбом шэнээр хэблэхэ хэрэгтэ искусство шэнжэлгын эрдэмэй доктор И.И.Соктоева, эрдэмэй болон искусствын мэргэжэлтэд Ц.П.Пурбуева, Р.Б.Цыденова гэгшэд ехэ оролдолго гаргаһан юм.
В.Ц.Найдаковой эрдэм-шэнжэлгын ажалайнь шэглэлнүүд гэхэдэ, буряад уран зохёол болон искусствын хүгжэлтын хамтын эшэ үндэһэ тодорхойлго, үндэһэн соёлой баялиг мүнөө сагай соёлтой ямар харилсаатайб, ямар нүлөөтэйб гэхэ мэтэшэлэн, мүн литературын теориин гол асуудалнууд. Буряад драматурги тухай хоёр ехэ шэнжэлгын ном хэблүүлһэн, нэгыень 1959 ондо, нүгөөдыень 1987 ондо С.С.Имихеловатай хамта. Хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор С.С.Имихелова шабинь болоно. Буряадай театрнуудай шэнэ зүжэгүүд тухай һанамжаяа тодорхойлжо, сэгнэлтэ үгэжэ, зохёохы ажалдань туһа хүргэжэл байдаг.
Элитэ эрдэмтын бүтээһэн ехэ захатанууд гансал буряад уран зохёолдо хабаатай бэшэ, мүн үндэһэн арадай соёл, зүблэлтэ гүрэнэй олон үндэһэ яһатанай уран зохёол шэнжэлэлгэтэй, аха дүү монгол арадай соёлой түүхэ шэнжэлэлгэтэй холбоотой юм.
Хамалган хашалганай һүрөөтэй жэлнүүдтэ хосорһон соёлой ажал ябуулагшадай, эрдэмтэд болон зохёолшодой алдар нэрые бусааха хэрэгтэ, буряад хэлэнэй нэрэ хүндэ үргэхэдэ тэрэ горитой хубитаяа оруулаа.
1997 оной апрелиин 4-5 үдэрнүүдтэ Буряад Уласай арадуудай нэгэдүгээр хуралдаан үнгэрөө һэн. Энэ хуралдаанда В.Ц.Найдаков Буряад Уласай арадуудай үндэһэн соёлой хүгжэлтын шиидхэгдэхэ асуудалнууд тухай нилээн шэрүүн, шүүмжэлхы удхатай гүнзэгы элидхэл хээ бэлэй. Энээнэй һүүлээр уданшьегүй, апрелиин 8-да зүрхэниинь сохилхоёо болишоо һэн.
Буряад болон бусад үндэһэ яһатанай (яхад, тыва, хакас, алтай) уран зохёолой ХХ зуун жэлэй хүгжэлтэ шэнжэлһэн асари ехэ шэнжэлгэнь бэелүүлэгдэнгүй үлөө. Буряад уран зохёол тухай гурбан боти ехэ ажалайнгаа 2 ба 3 номуудые гаргажа үрдеэ. Хэды олон түсэбүүд, захата номууд нара харангүй үлөөб даа?!
Буряад арадай элитэ хүбүүн, солото эрдэмтэн Василий Цыренович Найдаковой гэрэлтэ дурасхаал захата ехэ бүтээлнүүдтэнь, шабинарайнь хэһэн ажалда, түрэл арадайнь һанаа зүрхэн соо мүнхэдөө үлэхэ.❚