Музейнүүд
Буряад арадай үндэр ехэ бэлигтэн
30 ноября 2018
1174
Сибириин эгээн үнинэй музейнүүдэй тоодо ородог Буряад Уласай М.Хангаловай нэрэмжэтэ Түүхын музейн
Буддын шажанай уран бүтэлнүүдэй суглуулбариие олон жэлнүүдэй туршада Светлана Батюровна Бардалеева сахин харадаг юм.
Айхабтар хоморой шухаг зүйлнүүдһээ бүридэһэн энэ суглуулбариие 1930-аад онуудта хүдэлһэн мэргэжэлтэд гамтайгаар суглуулһан байна. Тэрэ сэмүүн үедэ һандаргагдажа байһан һүмэ, дасангуудай жасын урданай тон үнэтэй номуудые, бурхадай дүрэ хүрэгүүдые, танкануудые, алта мүнгөөр бүтээгдэһэн, уран нарин ажалтай шажанай хэрэгсэлнүүдые Генин-Дарма Нацов, тэрээнтэй суг хүдэлһэн нүхэдынь абаржа шадаһан юм.
Энэ намар музейдэ буряад арадай суута уран дархан, ламын һахилтай уран зурааша, скульптор Санжи-Цыбик Цыбиковэй түрэһөөр 140 жэлэй ойдо зорюулагдаһан «Суута багшын соло» гэһэн хоморой гэгшын үзэмжэ үнгэрбэ. Тэрэ хадаа Янгаажан дасанай лама байһан, бүтээлнүүдээ энэл дасанда мүндэлүүлдэг һэн. Янгаажан дасанай тобшо түүхэ Генин-Дарма Нацовай бэшэжэ абаһан мэдээнүүд соо бии юм. Тэндэһээ хэдэн мэдээ анхарая.
1911 ондо Бандида —хамба Ч.Иролтуев Янгаажан дасан морилходоо, тэрэ үедэ шэрээтэ байһан Д-Д.Этигеловтэ хуушан Согшон дуганай орондо шулуун ехэ дасан барюулха хэрэгтэй гэжэ айладхаһан юм. 1913 ондо иимэ дасан баригдаба. Согшон дуган барихада, һүзэгтэйшүүлэй хандиб үргэһэн 68 мянган түхэриг гаргашалагдаһан байна.
Диваажин дуган барихада, шэрээтэ Д-Д.Этигелов өөрынгөө гэр, үхэр малаа, хубсаһа хунараа — 15 мянган түхэригтэ эд зөөриеэ хандиблаһан гээд Г-Д. Нацов бэшэһэн юм. Сугларһан хандибай мүнгөөр «Диваажанай шүтээн» хитад урашуулда бүтээлгэхын тула гурбан ламанарые Долоннорто эльгээһэн байна.
1918-1923 онуудта хэдэн дуганууд баригдаа. 1920 ондо Майдариин дуган Майдари бурханай томо гэгшын дүрэ хүрэгтэй хамта бүтээгдээ бэлэй. Энэ дуган барилгада Бандида-хамба Д-Д.Этигелов бүхы зөөри зөөшэеэ үргэһэн гээд эрдэмтэн тодорхойлно. Дуган болон дүрэ хүрэг бүтээлгэдэ 96 мянган түхэриг гаргашалагдаа һэн. Аяар 16 м үндэртэй Майдариин хүрэг Янгаажан дасанай лама, уран дархан Санжа-Цыбик Цыбиков бүтээгээ, дуганай досоо талын уран шэмэглэлые уран зурааша Базар Будаев бэелүүлээ бэлэй.
«Оронгын талада дасан» гэжэ статья соогоо С.Б.Бардалеева иигэжэ бэшэнэ: «... Буряадай АССР-эй ЦИК-эй 1938 оной январиин 13-най тогтоолоор Янгаажан дасан хаагдаа һэн. БурАССР-эй Совнаркомой 1940 оной июлиин 12-то абаһан шиидхэбэреэр Янгаажан дасанай байрын гэрнүүд Ивалгын аймсоведтэ дамжуулагдана, дугануудынь, гол дуганһаа гадна, соёл-гэгээрэлэй эмхинүүдэй хэрэглэмжэдэ үгтэнэ. Гол Согшон дуганай байшанда Шажанда эсэргүү музейн таһаг түхеэрхэ һанаатай байгаа бшуу. Теэд энэ һэдэлгэнь бэелээгүй юм. 1950-яад онуудта Янгаажан дасанай шажан шүтөөнэй зүйлнүүдые Улаан-Үдын хизаар ороноо шэнжэлгын музейн жасада зөөжэрхиһэн. Тиимэһээ манай музейдэ Янгаажан дасанһаа асарагдаһан бурхадай дүрэ хүрэгүүдэй гайхамшаг суглуулбари бүрин бүтэн үлэнхэй.
1953 ондо, Оронгын зоной дурсалгаар, дасанай гол дуганиие дэлбэлһэн юм. Дасанай һуурида мүнөө обоо тахидаг. Эди шэдитэй лама-хубилгаануудаараа, мүн уран дархашуулаараа энэ дасан суутай һэн.
Тиихэдэ дасан бүхэн өөрын уран мастерскойтой, тэндээ скульптурануудые, бүд дээрэ зураһан „дэлэг бурхан“ (танка) бүтээдэг байгаа.
Оронгын урашуул юушье дархалдаг һэн: модоор һиилэдэг, түмэрөөр хэб дарадаг, алта мүнгөөр уран дарха хэдэг, модоор дүрэ хүрэг бүтээжэ шададаг бэлэй. Үеһөө үедэ уран дарханай бэлиг шадабари дамжуулагдадаг заншалтай һэн.
Оронгын урашуул Буряадай олонхи дасангуудые бариһан юм. Тэдэниие Монголдо уридаг байгаа. Богдо-гэгээнэй Үргөөдэхи ехэ ордон бариһан тухай мэдээнүүд бии юм. Гадна Үбэр Байгалай ород һүмэнүүдые шэмэглэхэ, байрын гэрнүүдые бариха захилнууд ородог байгаа» ( Бардалеева С.Б. Дацан в Оронгойской степи //«Вершины» — 2007, № 4).
Янгаажан дасанай цанид һургуули гараһан габжа ламын зиндаатай философ Санжа-Цыбик Цыбиков дура сэдьхэлээрээ уран зурааша, скульптор, уран дархан байһан юм. Наһанайнь гол бүтээл — Янгаажан дасанай скульптурна ансамбль. Тэрэ 30 шабинартай һэн, тиихэдээ өөрын һургуули байгуулһан болоно. С.Б.Бардалеевагай шэнжэлһэнэй ашаар, шабинарайнь нэрэ элирхэйлэгдээ: эрхим скульпторнууд гэжэ алдаршаһан Гарма Линхобоев,
Санжа, Даша Мункуевууд, Жимба Жимбаин, Даба Жамсаранов.
1980-яад онуудта буряад эрдэмтэд Эрмитажай реставраторнуудтай хамта Гунриг гэжэ мүргэлэй комплекс һэльбэн шэнэлһэн, шэнжэлһэн байна.
16 м үндэртэй Майдари бурханай дүрэ хүрэгые 1930-аад онуудай һүүл багта һандаргаад, шууна соохи эрдэниин зүйлнүүдыень хулгайлаад, галдаһан юм... Дүрбэн моторто Арьяабалын ( Мигжид Жанграйсиг), Очир Жанма дүрэ хүрэгүүдыень һүзэгтэйшүүл нюужа, хадагалаад байтараа, 1946 ондо Ивалгын дасанда дамжуулһаниин, 1975 оной түймэртэ шаташоо бэлэй.
Уран дархан ганса Янгаажан дасандаа бэшэ, бусадшье дасангуудай захил бүтээдэг һэн. Хамбын сүмэ (Тамчын дасанай) захилаар Диваажин-шингод (Будда Амитабхын баруун зүгэй Сухабаадиин орон) гэжэ гайхамшаг ехэ үзэсхэлэн бүтээгдээ һэн.
Бурханһаа үршөөлтэй уран зурааша Санжа-Цыбик Цыбиковэй бүтээлнүүд үндэһэн буряад соёлые баяжуулаа. Дэмбэрэлтэ Оронгын ба Ивалгын талын уран дархашуулай тоонто тэрээндэ ехэ бэлиг заяагаа. Модоор бурханай дүрэ бүтээдэг эгээн түрүүшын буряад һургуулиин эхи табиһан габьяатай. Бүхы дэлхэйн буддын шажанай соёлой үмэнэ тэрэнэй онсо өөрсэ уран бэлиг хүндэтэй һуури эзэлнэ.❚
Энэ намар музейдэ буряад арадай суута уран дархан, ламын һахилтай уран зурааша, скульптор Санжи-Цыбик Цыбиковэй түрэһөөр 140 жэлэй ойдо зорюулагдаһан «Суута багшын соло» гэһэн хоморой гэгшын үзэмжэ үнгэрбэ. Тэрэ хадаа Янгаажан дасанай лама байһан, бүтээлнүүдээ энэл дасанда мүндэлүүлдэг һэн. Янгаажан дасанай тобшо түүхэ Генин-Дарма Нацовай бэшэжэ абаһан мэдээнүүд соо бии юм. Тэндэһээ хэдэн мэдээ анхарая.
1911 ондо Бандида —хамба Ч.Иролтуев Янгаажан дасан морилходоо, тэрэ үедэ шэрээтэ байһан Д-Д.Этигеловтэ хуушан Согшон дуганай орондо шулуун ехэ дасан барюулха хэрэгтэй гэжэ айладхаһан юм. 1913 ондо иимэ дасан баригдаба. Согшон дуган барихада, һүзэгтэйшүүлэй хандиб үргэһэн 68 мянган түхэриг гаргашалагдаһан байна.
Диваажин дуган барихада, шэрээтэ Д-Д.Этигелов өөрынгөө гэр, үхэр малаа, хубсаһа хунараа — 15 мянган түхэригтэ эд зөөриеэ хандиблаһан гээд Г-Д. Нацов бэшэһэн юм. Сугларһан хандибай мүнгөөр «Диваажанай шүтээн» хитад урашуулда бүтээлгэхын тула гурбан ламанарые Долоннорто эльгээһэн байна.
1918-1923 онуудта хэдэн дуганууд баригдаа. 1920 ондо Майдариин дуган Майдари бурханай томо гэгшын дүрэ хүрэгтэй хамта бүтээгдээ бэлэй. Энэ дуган барилгада Бандида-хамба Д-Д.Этигелов бүхы зөөри зөөшэеэ үргэһэн гээд эрдэмтэн тодорхойлно. Дуган болон дүрэ хүрэг бүтээлгэдэ 96 мянган түхэриг гаргашалагдаа һэн. Аяар 16 м үндэртэй Майдариин хүрэг Янгаажан дасанай лама, уран дархан Санжа-Цыбик Цыбиков бүтээгээ, дуганай досоо талын уран шэмэглэлые уран зурааша Базар Будаев бэелүүлээ бэлэй.
«Оронгын талада дасан» гэжэ статья соогоо С.Б.Бардалеева иигэжэ бэшэнэ: «... Буряадай АССР-эй ЦИК-эй 1938 оной январиин 13-най тогтоолоор Янгаажан дасан хаагдаа һэн. БурАССР-эй Совнаркомой 1940 оной июлиин 12-то абаһан шиидхэбэреэр Янгаажан дасанай байрын гэрнүүд Ивалгын аймсоведтэ дамжуулагдана, дугануудынь, гол дуганһаа гадна, соёл-гэгээрэлэй эмхинүүдэй хэрэглэмжэдэ үгтэнэ. Гол Согшон дуганай байшанда Шажанда эсэргүү музейн таһаг түхеэрхэ һанаатай байгаа бшуу. Теэд энэ һэдэлгэнь бэелээгүй юм. 1950-яад онуудта Янгаажан дасанай шажан шүтөөнэй зүйлнүүдые Улаан-Үдын хизаар ороноо шэнжэлгын музейн жасада зөөжэрхиһэн. Тиимэһээ манай музейдэ Янгаажан дасанһаа асарагдаһан бурхадай дүрэ хүрэгүүдэй гайхамшаг суглуулбари бүрин бүтэн үлэнхэй.
1953 ондо, Оронгын зоной дурсалгаар, дасанай гол дуганиие дэлбэлһэн юм. Дасанай һуурида мүнөө обоо тахидаг. Эди шэдитэй лама-хубилгаануудаараа, мүн уран дархашуулаараа энэ дасан суутай һэн.
Тиихэдэ дасан бүхэн өөрын уран мастерскойтой, тэндээ скульптурануудые, бүд дээрэ зураһан „дэлэг бурхан“ (танка) бүтээдэг байгаа.
Оронгын урашуул юушье дархалдаг һэн: модоор һиилэдэг, түмэрөөр хэб дарадаг, алта мүнгөөр уран дарха хэдэг, модоор дүрэ хүрэг бүтээжэ шададаг бэлэй. Үеһөө үедэ уран дарханай бэлиг шадабари дамжуулагдадаг заншалтай һэн.
Оронгын урашуул Буряадай олонхи дасангуудые бариһан юм. Тэдэниие Монголдо уридаг байгаа. Богдо-гэгээнэй Үргөөдэхи ехэ ордон бариһан тухай мэдээнүүд бии юм. Гадна Үбэр Байгалай ород һүмэнүүдые шэмэглэхэ, байрын гэрнүүдые бариха захилнууд ородог байгаа» ( Бардалеева С.Б. Дацан в Оронгойской степи //«Вершины» — 2007, № 4).
Янгаажан дасанай цанид һургуули гараһан габжа ламын зиндаатай философ Санжа-Цыбик Цыбиков дура сэдьхэлээрээ уран зурааша, скульптор, уран дархан байһан юм. Наһанайнь гол бүтээл — Янгаажан дасанай скульптурна ансамбль. Тэрэ 30 шабинартай һэн, тиихэдээ өөрын һургуули байгуулһан болоно. С.Б.Бардалеевагай шэнжэлһэнэй ашаар, шабинарайнь нэрэ элирхэйлэгдээ: эрхим скульпторнууд гэжэ алдаршаһан Гарма Линхобоев,
Санжа, Даша Мункуевууд, Жимба Жимбаин, Даба Жамсаранов.
1980-яад онуудта буряад эрдэмтэд Эрмитажай реставраторнуудтай хамта Гунриг гэжэ мүргэлэй комплекс һэльбэн шэнэлһэн, шэнжэлһэн байна.
16 м үндэртэй Майдари бурханай дүрэ хүрэгые 1930-аад онуудай һүүл багта һандаргаад, шууна соохи эрдэниин зүйлнүүдыень хулгайлаад, галдаһан юм... Дүрбэн моторто Арьяабалын ( Мигжид Жанграйсиг), Очир Жанма дүрэ хүрэгүүдыень һүзэгтэйшүүл нюужа, хадагалаад байтараа, 1946 ондо Ивалгын дасанда дамжуулһаниин, 1975 оной түймэртэ шаташоо бэлэй.
Уран дархан ганса Янгаажан дасандаа бэшэ, бусадшье дасангуудай захил бүтээдэг һэн. Хамбын сүмэ (Тамчын дасанай) захилаар Диваажин-шингод (Будда Амитабхын баруун зүгэй Сухабаадиин орон) гэжэ гайхамшаг ехэ үзэсхэлэн бүтээгдээ һэн.
Бурханһаа үршөөлтэй уран зурааша Санжа-Цыбик Цыбиковэй бүтээлнүүд үндэһэн буряад соёлые баяжуулаа. Дэмбэрэлтэ Оронгын ба Ивалгын талын уран дархашуулай тоонто тэрээндэ ехэ бэлиг заяагаа. Модоор бурханай дүрэ бүтээдэг эгээн түрүүшын буряад һургуулиин эхи табиһан габьяатай. Бүхы дэлхэйн буддын шажанай соёлой үмэнэ тэрэнэй онсо өөрсэ уран бэлиг хүндэтэй һуури эзэлнэ.❚