Үндэһэн соёл шэнжэлэгшэ

Эрхүүгэй гүрэнэй университет дүүргэһэн В.Д.Бабуева тэрэ үедэ М.Хангаловай нэрэмжэтэ Буряадай Хизаар ороноо шэнжэлэлгын музейдэ ажалда ороо һэн. Тэрэ гэһээр 45 жэлэй туршада музейн хэрэг эрхилнэ. Буряад оронойнгоо бүхы шахуу аймагуудаар ябажа, материальна соёлой хоморой шухаг зүйлнүүдые суглуулаа, түүхэ домогуудые, аман зохёол бэшэжэ абаа. Музейн таһагуудые — Новоселенгинскдэ декабристнуудай музей (1975-1976), Х.Намсараевай нэрэмжэтэ Литературна музей Улаан-Үдэдэ (1989-1990), Джидакомбинадай түүхын музей Закаменск хотодо, Хяагтада арадай урлалай музей нээхэдэ, өөрынгөө хубита оруулаа һэн.

1983 ондо Буряад ороной Соёлой болон искусствын үдэрнүүд ниислэл Москвада үргэн дэлисэтэйгээр үнгэрһэн байна. Буряадаймнай соёлой ба искусствын бүхы һалбаринуудай 400 гаран эрхим түлөөлэгшэд энэ хэрэгтэ хабаадуулагдаа һэн. В.Д.Бабуева иигэжэ дурсана:

Манай музейн ажалшадай бэлдэһэн ехэ үзэсхэлэн Делегатска үйлсөөр оршодог Шэмэглэлэй — хэрэглэмжын урлалай музейдэ дэлгэгдээ бэлэй. Һара шахуу саг соо хүдэлһэн энэ үзэсхэлэндэмнай яһала олон зон ерэжэ, Буряад ороной соёл болон искусствын туйлалтануудтай танилсаһан байна.

Декадын үнгэрһэнэй һүүлээр һара соо үзэсхэлэмнай хүдэлжэл байгаа, экскурсинүүдые үнгэргэжэл байгааб. Хойто жэлынь хоёр һарын туршада Ленинградта, СССР-эй арадуудай этнографиин музейдэ, буряад үндэһэн соёл тухай хөөрэһэн ехэ һонирхолтой үзэсхэлэн абаашажа харуулаа һэмди.

Тэрэ гэһээр Валентина Дамдиновна ехэ олон үзэсхэлэн бэлдэхэ, харуулха нарин ажалда хабаадалсаха азатай байгаа. Жэшээлхэдэ, «XIX-XX зуун жэлэй заншалта буряад уран урлал» гэжэ үзэсхэлэн Монголдо (1984, 1985, 1987), Францида (1986), Сиридэ (1987), Япондо (1987), Энэдхэгтэ (1989) харуулагдаһан түүхэтэй.


Аажам тэнюун тэрэ сагта Буряадаймнай музейнүүдэй ажалшад гүрэнэй түбэй музейнүүдтэ һуралсал (стажировка) гарадаг һайн заншалтай һэн. Иимэ аза тудажа, В.Д.Бабуева Эрмитажда, Шажанай ба атеизмын музейдэ, СССР-эй арадуудай этнографиин музейдэ, Түбэй түүхын музейдэ мэргэжэлээ дээшэлүүлээ һэн. Суглуулбаринуудтай, нөөсэ сангуудтай яажа хүдэлхэб, дэлгэгдэһэн зүйл бүхэнтэй, бүхы үзэсхэлэнтэй яажа зүбөөр харагшадые танилсуулхаб гэхэ мэтын сэгнэшэгүй сэнтэй эрдэм мэдэсэдэ хүртэһэн байна.

1992 ондо Х.Намсараевай нэрэмжэтэ Буряадай Гүрэнэй драмын театрай хүтэлбэри В.Д.Бабуевае театрайнгаа музейе даагшаар хүдэлхыень уриһан юм. Буряад арадай соёлой ехэ гуламтануудай нэгэн болохо үндэһэн театрай түүхэтэ үйлэ хэрэгүүд тухай мэдээнүүдые, бэлиг түгэлдэр найруулагшадай, артистнуудай, тайзанай шухаг удхатай бүхы ажал бэелүүлдэг зоной зохёохы намтарые гамтайгаар суглуулжа байдаг. Буряад театрай түүхэ бэшэлгэдэ хабаадалсаха харюусалгатай үүргэеэ жэншэдгүй дүүргэжэ байһыень тэрэнэй хэблэһэн номууд болон альбомууд гэршэлнэ. Эдэ хэблэлнүүдэй заримыень нэрлэе: театрай 70, 75, 80 жэлэй ойдо зорюулагдаһан альбомууд, Ц.Балбаровай 90 жэлэй ойдо «Дело всей жизни или Генерал в искусстве» гэжэ ном, «Магия таланта и личности» (Д.Батожабай ба бурдрам), «Актер милостью божьей. Цыден Цырендоржиев», «Школа слез и смеха. Актер и режиссер Владимир Кондратьев», Людмила Дугаровагай ойн баярта «Творящая под благословением голубых Саян», Дарима Сангажаповада зорюулагдаһан " Под крылом белоснежной птицы" гэжэ ном, «Амин гол. Чингис Гуруев», «Игра в жизнь...Михаил Елбонов» болон бусад хэблэлнүүд.

Энээнһээ гадна театрай актернууд тухай хөөрэһэн 50 гаран статьянуудые уласай сонин болон сэтгүүлнүүдтэ хэблээ. Үндэһэн театрай нэрэ солото актернуудай намтар, зохёохы ажал тухай мэдээсэһэн 50 гаран буклет бэлдэһэн юм. Театрай, актернуудай ойн баярта дашарамдуулан, 100 гаран үзэсхэлэн бэлдээ һэн. Буряад орон соогуураа, уласһаа гадуур гастрольдо ябахадаа, эдэ үзэсхэлэнөө дэлгэхэдэнь, олон зуун театрта дуратайшуул хужарлан хараһан байна.
Арадайнгаа заншалта соёл шэнжэлгын талаар нөөсэлһэн мэдэсэнь, БРУКиИ-да багшалһанай дүршэлшье нүлөөлөө гээд һанагдана, 1991 ондо «Мир традиций бурят» гэжэ түрүүшын номоо хэблүүлээ. Түрүүшын номойнь хэблэл тэдхэгшэ Уласхоорондын «Айрекс» эмхиин урилгаар 2003 ондо буряад сэхээтэнэй бүлэгэй бүридэлдэ США-да нэгэ һарын туршада ябажа ерээ һэн. Оклахома, Канзас штадуудай үндэһэ яһатан индейцүүдэй соёл болон искусстватай танилсаһан, буряадайнгаа соёл болон урлал тухай хөөрэһэн байна.

Урда Солонгос орондо Азиин соёлой түб байгуулгын бэлэдхэлэй ажалда хабаадалсаа. Ази түбиин эрдэмтэдэй элидхэлнүүдые шагнаа, соёлшодойнь түрүү дүй дүршэлтэй танилсаа.

Эрдэм-шэнжэлгын ажалаа үргэлжэлүүлһэнэйнь үрэ дүн — «Материальная и духовная культура бурят» гэжэ номынь 2004 ондо нара хараа һэн. «Малая родина» гэһэн Бүхэроссиин урилдаанда хабаадаһан 55 хотын 335 ном сооһоо энэ ном түрүү дүрбэнэй тоодо оролсоһон габьяатай. Һурагшад болон оюутадта зорюулагдаһан энэ гайхамаар һонин номыень Буряад Уласта, Агада һуралсалай хэшээлнүүдтэ үзэдэг.

Культурологиин мэдээжэ эрдэмтэн В.Л.Кургузовай хүтэлбэри доро «Буряад арадай заншалта соёл» гэһэн сэдэбээр шэнжэлгын ажал ябуулаад, культурологиин эрдэмэй кандидадай нэрэ зиндаа хамгаалаа һэн.

«Буряад үнэн» Хэблэлэй байшанай үнгэргэдэг заншалта мүрысөөндэ «Гуа сэсэн хатан-2004» гэжэ лауреадай нэрэдэ хүртөө бэлэй. Буряад Уласай Соёлой яаманай Хүндэлэлэй грамотануудаар нэгэтэ бэшэ шагнагданхай. 1997 ондо «Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ», 2008 ондо «Ородой Холбооной соёлой габьяата хүдэлмэрилгшэ» гэһэн хүндэтэ нэрэ зэргэдэ хүртэһэн юм.

Хододоо урин тэгшэ зантай, урагшаа һанаатай, ажалдаа шармайн ябадаг һайхан заншалтай Валентина Дамдиновнада гэр бүлэдэнь аза жаргал, зохёохы ажалдань амжалта хүсэнэб.❚