Матвей Хангаловай нэрэмжэтэ Буряадай түүхын музей байгуулхада, хүгжөөхэдэ хэдэн үе бэлигтэй бэрхэ мэргэжэлтэд хабаадаа. Тэдэнэй ажалые мүнөө сагай үндэрһөө сэгнэхэдэ, ёһотойл баатаршалга гэхээр байдаг. Үнгэрһэн зуун жэлэй эгээл хүлгөөтэй, һүрөөтэй үе сагта тус музейдэ хүдэлһэн хэдэн хүнэй нэрые ойн баярай оршомдо дурдаагүйдэ аргагүй.
Энэ үедэ тэрэ музейн хүдэлмэрилэгшэ Жалсан Жабонтой хамта ёһотой баатаршалга гаргаһан, арадайнгаа түүхын сэгнэшэгүй баялиг болохо дасан дугангуудта байгаа номуудые, бурхадай дүрэ хүрэгүүдые, тхангкануудые, уран урлалай зүйл болохо нарин ажалнуудые суглуулжа, музейн хадагаламжада оруулһан габьяатай. Ж.Жабоной дурсаһаар, Г-Д.Нацов, А.Кочетов, А.Герасимова гэгшэд тиихэдэ хаа-хаанагүй һандаргагдажа байһан дасангуудһаа, үнэн алдартын шажанай һүмэнүүдһээ мүргэл шүтөөнэй зүйлнүүдые, хоморой шухаг бүтээлнүүдые мори тэргээр, машинагүй, унаагүй ушарта бэе дээрээ тээгээд, музейдэ асаржа, хадагалдаг байгаа. Харин Тывада, Хальмагта буддын шажанай нөөсэ баялиг булта шахуу үгы хэгдэһэн түүхэтэй.
Тэрэ үедэ хизаар ороноо шэнжэлгын музейн хадагаламжын таһаг Одигитриин һүмэдэ оршодог бэлэй. Дасануудһаа, һүмэнүүдһээ асарагдаһан зүйлнүүд һүмын хоёрдохи, гурбадахи дабхарта, мүн хорёо соохи сарай, барак соо байгша һэн. Абдарнууд, хайрсагууд соо тэдэниие ябталаад, дабхасалдуулан табидаг, зохид бэшэ эрхэ байдалда хадагалдаг байгаал даа.
Музейн ахамад сахин харагшын тушаалда 1952-1971 онуудта хүдэлһэн Жалсан Жабоной аша габьяа амаргүй ехэ. Тэрэнэй оролдолгоор лэ суута Түбэд эмнэлгын атлас музейн хадагаламжада абтаһан түүхэтэй. Гэртээ энэ зохёол хадагалаад байһан лама санаартаниие һүни дүүрэн аргадажа, Атлас - бүгэдэ арадай болон түүхын гайхамшаг баялиг гэжэ ойлгуулжа шадаа бэлэй. Энээнһээ гадна Ганжуур болон Данжуур, Зандан Жуу, табан метр хэмжээнэй Будда Шакьямуниин аппликаци болон бусад хоморой шухаг бүтээлнүүдые сахин аршалхада энэ хүнэй габьяа тон ехэ.
Гүрэнэй түбэй музейнүүдтэй, эрдэмэй эмхинүүдтэй, уласай болон гүрэнэй театрнуудтай, киностудинуудтай нягта харилсаа холбоотойгоор тэрэ ажалаа ябуулдаг һэн. Түүхын сэдэбээр зүжэг табихадаа гү, али кино буулгахадаа, Жалсан Жапович Жабониие урижа, мэргэжэлтэ зүбшэл заабари абадаг байгаа.
Хизаар ороноо шэнжэлгын музейһээ эгээн сэнтэй, шухала удхатай монгол ба түбэд хэлэн дээрэ барламал, гар бэшэмэл бүтээлнүүдые Буряадай Эрдэмэй түбтэ дамжуулхын тула ехэ оролдолго гаргаһан юм. Энээнэй ашаар эдэ бүтээлнүүд буряад эрдэмтэдэй шэнжэлгэнүүдэй сэгнэшэгүй эшэ үндэһэн боложо үгэнэ бшуу.
Зоримгой, сэбэр һайхан зантай энэ хүн тухай Буряадай арадай поэт, Гүрэнэй шангай лауреат Булат Жанчипов дурсалга бэшэһэн юм. 1965-1966 оноор «Буряад үнэнэй» редакцида болоһон уулзалгын һүүлээр Б.Жанчипов хүндэтэ айлшан Ж.Ж.Жабониие үдэшэжэ гараба. Тиихэдэ «Булат, амаралтын үдэр манайда ерээрэйл даа. Мүнөөхи Зандан Жуумнай энэ Одигитриин һүмэ соо хадаглаатай байна гээшэ. Түлхюурынь намда ха юм даа, ошохобди. Тооһынь аршахаш» гэжэ Ж.Жабон хэлэһэн байна. «Ошохоб» гэжэ хэлэһэн аад, ажалай юрьеэн соо мартажархиһанаа автор мэдүүлнэ. Хэдышье саг үнгэрһэн юм. «Нэгэтэ түрэл Үльдэргэдөө Жамбал Доржиевич Сампилонтой уулзахадань, иигэжэ хэлэбэ:
- Музейгээ нээхээр боложо байнабди. Ошожо харыш. Жабон ехэ юумэ фондһоо үгэлсөө,- гэбэ.
1924 ондо Заха-Толгойдо, Ямпил гулваагай гэртэ, эхин шатын Үльдэргын түрүүшын һургуули нээһэн Жалсан Жапович үеынгөө нүхэр Сампилоной эмхидхэһэн энэ музейдэ республикынгаа жасаһаа түүхын һонин зүйлнүүдые нэмэри болгон бэлэглэһэн байба».
1942 оной декабриин 4-дэ болоһон шэрүүн тулалдаанда алдалан унаһан баатар буряад сэрэгшэ Генин-Дарма Нацов Калининска можын Тимохны һуурин шадар хүдөөлэгдэнхэй.
Оронойнгоо зүүн хилэдэ алба гараһан Жалсан Жабон 1952 онһоо 1971 он болотор уласай түүхын-хизаар ороноо шэнжэлгын музейдэ ахамад сахин харагшын харюусалгатай ажалдаа, наһанайнь заяан болоһон дуратай ажалдаа урма зоригтой хүдэлөө.
Тэдэнэр эрхэтэнэй уялга гүйсэд дүүргээ. Үнгэрһэн үе сагай үйлэ хэрэгүүд тухай, зоной ажабайдал, зан заншал ямар байгааб, сагай сагаан урасхал соо яажа хубилааб гэжэ тэдэнэрэй хэшээл оролдолгоор бидэ мүнөө мэдэнэбди. Түрэл арадайнгаа соёлой түүхын сэнтэй хуудаһануудые бэлэг болгоһон тэдэнэрэй һайхан дурасхаалда доро дохин, баяр талархалаа мэдүүлэе.
Генин-Дарма Нацов
Гайхамшаг хуби заяатай Генин-Дарма Нацов 1931 ондо энэ музейдэ ажалда ороһон юм. Урид ехэ номтой лама байһанаа, маграмбын һахилһаа бууһан энэ хүн хубисхалай тала барижа, Буряад-Монголдо соёлой болон гэгээрэлэй ехэ хэрэг эмхидхэхэ ажалда оролсоһон байна. Эрдэмтэ-этнограф, поэт, публицист Г-Д.Нацов найман жэл соо музейн зүйл болохо хоморой шухаг юумэнүүдые бүхы Буряад-Монголоор ябажа, гамтайгаар суглуулаа, шэнжэлээ. Жэшээнь, ганса Сүүгэлэй дасанһаа 8360 буддын шажанай зүйлнүүдые музейдэ асаржа тушааһан тухай 1935 оной ноябриин 27-ной данса музейн архивта байдаг. 20 шахуу альбом соо ниитэлэгдэһэн тхангканууд дээрэ Г-Д. Нацовай гараар бэшэгдэһэн шухала удхатай тобшо мэдээнүүд үлэнхэй. Археологиин хүшөөнүүдые, эртэ урда сагай хүнүүдэй хада хабсагайда хэһэн зурагуудые тэрэ шэнжэлһэн юм. 17-18 зуун жэлнүүдтэ Түнхэн голдо ажаһууһан зоной ажахы эрхилэлгэ тухай тэмдэглэлнүүдынь үлэнхэй. Урданай домог, онтохо, дуунууд болон таабаринуудые олоор бэшэжэ абаһан юм. Буряад арадай түүхын, этнографиин олон асуудалаар өөрынгөө хараа бодол элирхэйлһэн гар бэшэгүүдынь Буряадай Эрдэмэй түбэй ИМБиТ-дэ, нэрэтэ жасадань хадагаламжада байдаг. 1939 онһоо, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда һайн дураараа 1941 ондо ошотороо, тэрэ Улаан-Үдын шажанда эсэргүү музейдэ хүдэлөө. Генин-Дарма Нацов
Энэ үедэ тэрэ музейн хүдэлмэрилэгшэ Жалсан Жабонтой хамта ёһотой баатаршалга гаргаһан, арадайнгаа түүхын сэгнэшэгүй баялиг болохо дасан дугангуудта байгаа номуудые, бурхадай дүрэ хүрэгүүдые, тхангкануудые, уран урлалай зүйл болохо нарин ажалнуудые суглуулжа, музейн хадагаламжада оруулһан габьяатай. Ж.Жабоной дурсаһаар, Г-Д.Нацов, А.Кочетов, А.Герасимова гэгшэд тиихэдэ хаа-хаанагүй һандаргагдажа байһан дасангуудһаа, үнэн алдартын шажанай һүмэнүүдһээ мүргэл шүтөөнэй зүйлнүүдые, хоморой шухаг бүтээлнүүдые мори тэргээр, машинагүй, унаагүй ушарта бэе дээрээ тээгээд, музейдэ асаржа, хадагалдаг байгаа. Харин Тывада, Хальмагта буддын шажанай нөөсэ баялиг булта шахуу үгы хэгдэһэн түүхэтэй.
Тэрэ үедэ хизаар ороноо шэнжэлгын музейн хадагаламжын таһаг Одигитриин һүмэдэ оршодог бэлэй. Дасануудһаа, һүмэнүүдһээ асарагдаһан зүйлнүүд һүмын хоёрдохи, гурбадахи дабхарта, мүн хорёо соохи сарай, барак соо байгша һэн. Абдарнууд, хайрсагууд соо тэдэниие ябталаад, дабхасалдуулан табидаг, зохид бэшэ эрхэ байдалда хадагалдаг байгаал даа.
Музейн ахамад сахин харагшын тушаалда 1952-1971 онуудта хүдэлһэн Жалсан Жабоной аша габьяа амаргүй ехэ. Тэрэнэй оролдолгоор лэ суута Түбэд эмнэлгын атлас музейн хадагаламжада абтаһан түүхэтэй. Гэртээ энэ зохёол хадагалаад байһан лама санаартаниие һүни дүүрэн аргадажа, Атлас - бүгэдэ арадай болон түүхын гайхамшаг баялиг гэжэ ойлгуулжа шадаа бэлэй. Энээнһээ гадна Ганжуур болон Данжуур, Зандан Жуу, табан метр хэмжээнэй Будда Шакьямуниин аппликаци болон бусад хоморой шухаг бүтээлнүүдые сахин аршалхада энэ хүнэй габьяа тон ехэ.
Гүрэнэй түбэй музейнүүдтэй, эрдэмэй эмхинүүдтэй, уласай болон гүрэнэй театрнуудтай, киностудинуудтай нягта харилсаа холбоотойгоор тэрэ ажалаа ябуулдаг һэн. Түүхын сэдэбээр зүжэг табихадаа гү, али кино буулгахадаа, Жалсан Жапович Жабониие урижа, мэргэжэлтэ зүбшэл заабари абадаг байгаа.
Хизаар ороноо шэнжэлгын музейһээ эгээн сэнтэй, шухала удхатай монгол ба түбэд хэлэн дээрэ барламал, гар бэшэмэл бүтээлнүүдые Буряадай Эрдэмэй түбтэ дамжуулхын тула ехэ оролдолго гаргаһан юм. Энээнэй ашаар эдэ бүтээлнүүд буряад эрдэмтэдэй шэнжэлгэнүүдэй сэгнэшэгүй эшэ үндэһэн боложо үгэнэ бшуу.
Зоримгой, сэбэр һайхан зантай энэ хүн тухай Буряадай арадай поэт, Гүрэнэй шангай лауреат Булат Жанчипов дурсалга бэшэһэн юм. 1965-1966 оноор «Буряад үнэнэй» редакцида болоһон уулзалгын һүүлээр Б.Жанчипов хүндэтэ айлшан Ж.Ж.Жабониие үдэшэжэ гараба. Тиихэдэ «Булат, амаралтын үдэр манайда ерээрэйл даа. Мүнөөхи Зандан Жуумнай энэ Одигитриин һүмэ соо хадаглаатай байна гээшэ. Түлхюурынь намда ха юм даа, ошохобди. Тооһынь аршахаш» гэжэ Ж.Жабон хэлэһэн байна. «Ошохоб» гэжэ хэлэһэн аад, ажалай юрьеэн соо мартажархиһанаа автор мэдүүлнэ. Хэдышье саг үнгэрһэн юм. «Нэгэтэ түрэл Үльдэргэдөө Жамбал Доржиевич Сампилонтой уулзахадань, иигэжэ хэлэбэ:
- Музейгээ нээхээр боложо байнабди. Ошожо харыш. Жабон ехэ юумэ фондһоо үгэлсөө,- гэбэ.
1924 ондо Заха-Толгойдо, Ямпил гулваагай гэртэ, эхин шатын Үльдэргын түрүүшын һургуули нээһэн Жалсан Жапович үеынгөө нүхэр Сампилоной эмхидхэһэн энэ музейдэ республикынгаа жасаһаа түүхын һонин зүйлнүүдые нэмэри болгон бэлэглэһэн байба».
1942 оной декабриин 4-дэ болоһон шэрүүн тулалдаанда алдалан унаһан баатар буряад сэрэгшэ Генин-Дарма Нацов Калининска можын Тимохны һуурин шадар хүдөөлэгдэнхэй.
Оронойнгоо зүүн хилэдэ алба гараһан Жалсан Жабон 1952 онһоо 1971 он болотор уласай түүхын-хизаар ороноо шэнжэлгын музейдэ ахамад сахин харагшын харюусалгатай ажалдаа, наһанайнь заяан болоһон дуратай ажалдаа урма зоригтой хүдэлөө.
Тэдэнэр эрхэтэнэй уялга гүйсэд дүүргээ. Үнгэрһэн үе сагай үйлэ хэрэгүүд тухай, зоной ажабайдал, зан заншал ямар байгааб, сагай сагаан урасхал соо яажа хубилааб гэжэ тэдэнэрэй хэшээл оролдолгоор бидэ мүнөө мэдэнэбди. Түрэл арадайнгаа соёлой түүхын сэнтэй хуудаһануудые бэлэг болгоһон тэдэнэрэй һайхан дурасхаалда доро дохин, баяр талархалаа мэдүүлэе.