Уран зохёол
Үе сагуудай уулзуур дээрэ
25 апреля 2022
1826
Буряадай арадай поэт Галина Базаржаповагай уран зохёол тухай
Эгсэ 70 жэлэй саана, Луу жэлэй зулгы хабар Захаамин Хангайн наруули hайхан Үлэгшэн нютагта нэгэдүгээр hойhо угай мэлзээтэн аймагай малша айлда мүндэлhэн үхиндэ Галя гэжэ нэрэ түрэhэн тухай үнэмшэлгэ соонь бэшүүлээд, гэртээ Доржи-Ханда гэжэ өөгшөөн нэрлэдэг байhан.
Үндэр Баабай
Сэсэн төөбиин, хайрата эжын, энхэргэн эгэшын дали доро ургаhан Галина Базаржапова 1969 ондо Үлэгшэнэй дунда hургуули, 1974 ондо Д.Банзаровай нэрэмжэтэ багшанарай дээдэ hургуулиин буряад хэлэ бэшэгэй таhаг амжалтатай дүүргэнэ. Оюутан байхадаа гуурhаяа туршана, ирагуу найруулгань сэгнэгдэжэ, буряад сониндо хүдэлхыень урина.
1974 ондо «Буряад үнэн» сониндо сурбалжалагшын ажалда ороод, зохёохы намтараа эхилбэ. Таhагые даагша, «Буряад үнэн-Дүхэриг» сониной эрхилэгшэ, мүнөө үедэ «Байгал» сэтгүүлэй редактор Г.Х.Базаржапова-Дашеева Буряадай сэтгүүлшэдэй Я.Гашегай нэрэмжэтэ шангай лауреат, Можо хоорондын сэтгүүлшэдэй «Сибирь — найдалай дэбисхэр» гэhэн мүрысөөнэй лауреат, Агуу Монгол улас түрын 800 жэлэй ойдо Монголой Уран зохёолшодой эблэлэй шагналта, Ородой Холбооной Хэблэлэй Алтан жасын дипломант, «Алтаргана-2018» нааданда эрхимлэгшэ гэhэн шангуудта хүртэнхэй. 2021 ондо «Буряад үнэн» сониной байгуулагдаhаар 100 жэлэй ойдо Галина Базаржапова-Дашеева Агван Доржиевай медаляар шагнагдаа hэн.
1983 ондо «Эхын энхэрэл» гэhэн гаршагтай шүлэгүүдэй түрүүшын номынь нара хараhан байна. Ажабайдалай хизааргүй далай заримдаа юhэн дабхар барас долгёор hүрөөтэйгөөр долгилдог. Г.Базаржапова хүнэй наhанда ушардаг гунигтай, баяртайшье үйлэ хэрэгүүд соо сэдьхэлэй тэнсүүри олгодог, зохёохы шуналай тэжээл боложо, хүсэ шадал үршөөдэг түрэл нютагай элшэ хүсэн, нангин Үндэр Баабай тухай ехэ олон шүлэгүүдые бэшэhэн.
Наhан соо үзэгдэдэг даа
уйдхар зоболоншье,
Нулимса дүүрэн
ажабайдалhаа хайра гуйжа,
Нютаг тээшээ эзэлүүдгүй
харасаяа залахадаа
Наhан тухай, буян тухай, нүгэл тухай
Наманшалан бодомжолхо
сагнай али тудадаг даа.
Ангархаев, Чойбонов, Базаржапова, Балданов
Үдэр бүри гарадаг «Буряад үнэн» сониной сэдхүүлшын амар заяагүй ажалай халуун ольhон, хүдэлөөн соо 17 жэл ходорон үнгэрөө. Удаахан энэ забhарлалай hүүлээр, 2000 оной hүүлшын үдэр хэблэлдэ тушаагдаад, 2001 оной эхиндэ нара хараhан хоёрдохи номынь «Уулзуур» гэhэн ехэ удхатай нэрэтэй hэн.
Автор номой оролто үгын орондо үгтэhэн шүлэг соогоо мянган жэлнүүдэй уулзуур дээрэ зогсожо, зуун жэлнүүдэй хилэ дээрэhээ хүсэл бодолоороо элин халин ниидэжэ, үльгэр домогто Шамбалын, Үржэн Хандын, Нара Хажадай үзэсхэлэн хаанаб, сансарын хүрдэhөө сүлөөрмөөр гү, газарай татасаhаа таhармаар гү гэhэн хүн түрэлтэнэй түүхын хэтэ мүнхын асуудалнууд тухай уянгалан түүрээгээ.
Түб Азиин
тооhоор бурьяhан талануудта
Түрэтэ хаанай
түшэмэл hэн гүб, али богоолынь гү?
Тонтогоол суглуулжа,
унай табижа тэмэлзээд,
Торожо унатараа түрюулдэг
нэгэ шоодборинь hэн гүб?
Галина Базаржапова зохеолоо уншана
Эдэ мүрнүүдые уншаад, 18 зуунай ород поэт Г.Державинай «Я царь — я раб — я червь — я Бог!» гэhэн үгэнүүд, мүн энээндэл адлишуу бодолоор агуу Гете Бурханай урда зогсоhон хүмүүнэй сэдьхэлэй байдалые элишэлээ hэн гэжэ hанаанда ороно. Боди сэдьхэл тухай Буддын hургаал баримталдаг буряад поэт Галина Базаржапова «түүхын буурал манан соо/ тооhон, тоборогынь болонгүй, / үеhөө үедэ хүн шарай шарайлhаар/ үе залган энэл ерэhэмнай болтогой» гэжэ юрөөнэ. Хүн боложо түрэхэ буянда хүртэhэн хоморой ушарые эгээн сэнтэйдэ тооложо түүрээнэ:
Үүрhээтэ талын, тайгын дундашье
түүдэгэй алтан ошондо
гараа дулаасуулан,
сээжэеэ гэдхээн,
Түби дэлхэйн үри ябаhамнил сэнтэйл даа.
(«Үеhөө үедэ уг залган»)
Уянгата үгын шэдитэ хүсөөр поэт буурал сагай хүшэгэ сэлижэ, дайша, нүүдэлшэ элинсэг хулинсагтаа соло дуудажа, уг изагуурай залгаае ухашалан түүрээhэн байна. «Зуухын дэргэдэхи үльгэр», «Сог-айлшан» гэhэн багахан поэмэнүүд, уран наринаар мүлижэ бүтээhэн гүн удхата уянгата шүлэгүүд уншагшадай зүрхэ сэдьхэл хужарлуулаа hэн.
Шагдар Байминов,Цибикжап Найданов
Алтан жасада орохо бүтээлнүүд
Энээнэй удаа «Дыхание Хангая», «Зальбарал» гэhэн шүлэгүүдэй, «Одото заяа айладхыт» гэhэн уран зохёолой-публицис удхатай номуудынь нара хаража, арад түмэнэй ухаан бэлигтэ нэмэри болон ерэhэн юм. Арадай уран зохёолшо, түүхын эрдэмэй доктор Ардан Ангархаев аргагүй ехэ бэлигтэй зохёолшо Галина Базаржаповагай «Зальбарал» гэжэ ном тухай hанамжалхадаа, иимэ үндэр сэгнэлтэ үгэhэн юм: «Галина Базаржапова буряад шүлэглэлдэ шэнэ шэглэл, шэнэ уянга, шэнэ бодол асарна. Энэ ном соо ороhон „Боди сэдьхэлэй мүрнүүд“ гэhэн олон тоото шүлэгhөө бүридэhэн хуби энээниие гэршэлнэ. ...Бүгэдэ Дэлхэйн Боди сэдьхэл гэгдэhэн үер ехэ эрмэлзэл тээшэ Галина Базаржаповагай зохёол уряалан даллана. ...Зүүн зүгэй маягаар Дондок Улзытуев болон Лопсон Тапхаевhаа эхилээд, ородоор бэшэдэг Баир Дугаров болон Намжил Нимбуев хүрэтэр зохёолшодой дунда Галина Базаржапова өөрынгөө hуури эзэлнэ».
Гурбахан мүр соо гүн ехэ удха шэнгээhэн таабари мэтэ уран нарин бүтээлнүүдээ Галина Базаржапова hүүлдэ тусгаар ном болгожо гаргаа бэлэй. Буряад литературын түүхэдэ түрүүшынхиеэ үзэгдэhэн дэмбэрэлтэ ушар гээд тэмдэглэе.
Энэ ном соо ороhон хэдэн гурбалжан мүртэ шүлэг дурдая. Хонишон эжытэй хүдөөдэ ехэ болоhон поэт морин эрдэни тухай сэдьхэл хүлгүүлмэ иимэ ажаглалта хэhэн байна:
Хүгшэн мори хүтэлхэдэм,
Хүшэеэ арай зангидан,
Хүн мэтээр гэншэбэ.
* * *
Эзэеэ үгылhэн морин
Эреэн томо нюдэнhөө
Нулимса дуhаана...
* * *
Гэсэрэй хүлэг
Тэнгэриин зүйдэлые
Табаран сасаргааба.
Гайхалтай бэлигынь үшөө нэгэ талаараа хүгжэн hалбараа hэн: Галина Базаржапова прозоор найруулагдаhан амаргүй hонин зохёолнуудаараа уншагшадые баясуулаа бшуу. Хэдэн номынь нэрлэе: «Буусын hургаал» (2018), «Миралзаа мүшэд» (2019), «Зерда» (2021). Түрүүшын ном хадаа гүн удхаараа, ульгам баян хэлээрээ олон үеын уг удамай түүхэтэ дурасхаал, буурашагүй буян хэшэг шэнгээhэн буряад-монгол буусада магтаал түүрээhэн онсо hонин бүтээл болоо.
Ю.Будаев, Ц.Галанов, А.Ангархаев, Л.Тапхаев, Г.Дашеева,Н.Намсараев
Эндэ ниитэлэгдэhэн үгүүлэл, найруулга бүхэн түрэл арадаймнай түүхын али нэгэн үйлэ хэрэгтэй холбоотой. Жэшээлхэдэ, 1920-1930 онуудай хубисхалта хэрэгүүдэй хойшолон, хамалган хашалганай hүрөөтэй үедэ болоhон үнэн ушарнууд тухай үгүүлэлнүүдые зүрхөө хүдэлгэнгүй уншахын аргагүй. «Манай Баяа бэрхэ даа», «Хүүхэниием асарагты» гэhэн домоглолнууд соо сүлэлгэдэ ябаhан зонhоо үхибүү үргэжэ абаhан тухай хэлэгдэнэ. Уншаад, буряад улад ямар энэрхы hайхан сэдьхэлтэйб гэжэ уярхаар.
«Бүмбэгэрхэн үүлэнэй шэди» гэhэн үгүүлэл уншаад, Жангар, Бүмбы гэжэ үйлэдэгшэ нюурнуудта автор хальмаг үльгэрэй геройнуудай нэрэ юрэ үгөө бэшэ гэжэ ойлгогдоно. Үльгэр домогто энэ найруулга гүн удхаараа Чингиз Айтматовай бэшэhэн Чингис хаанай үүлэн тухай домог-зохёолдо дүтэрхы, уян ульгам хэлээрээ Булат Жанчиповай «Үүлэн шүхэр», мүн авторай өөрын «Үүлэн-дүүжэн» шүлэг hануулха юм. Иимэ ялас гэмэ тодо дүрэ зураглаhан, гайхал түрүүлмэ хуби заяанай түүхэ хөөрэhэн богонихон үгүүлэлнүүдынь ород алдарта уран зохёолшо Юрий Бондаревой «Мгновения» гэhэн гайхамшаг бүтээлые намда яаха аргагүй hануулаа hэн.
«Зерда» гэhэн ном соо ороhон найруулганууд, уран зохёолой-публицис зохёолнууд үргэн хэмжээнэй эпическэ удхатай бүтээлнүүд болон тодороо, авторай шэнэ зохёохы амжалта гээшэ.
Номой нэрэ боложо үгэhэн үгүүлэл бодото үндэhэтэйшье hаа, авторай нэмэжэ зохёоhон уран хуби хэсэгүүд, тодорхойлолнуудай ашаар уран зохёолой алтан жасада оромоор бүтээл болоо бшуу. Австралиhаа гарбалтай, англи хэлэтэ солото уран зохёолшо Джеймс Олдриджын «Гайхамшаг Монгол» гэжэ монгол морин тухай роман уншажа эхилээд, дууhатараа нэгэшье hалангүй уншаhанаа hананаб. Тэрээндэл адли мэдэрэлдэ абтан, нулимсаяа аршан, Зээрдэ тухай уншажа гарааб. Алишье үеын зоной сэдьхэл дайраха зохёол болоо.
Аша үүргэнь арадтаа сэнтэй
2012 ондо Галина Базаржапова-Дашеева «Байгал» сэтгүүлэй редактораар томилогдобо. Буряад сонин хэблэхэ амар заяагүй ажалhаа сүлөөрхэдөө, уран зохёолдо сагаа сүм зорюулха аргатай болоhониинь мэдэрхээр бэлэй.
Буряад хэлэеэ хүсэд мэдэхэгүй, түрэл арадайнгаа баялиг болохо удха зохёол уншахагүй залуу һүрэгые яагаад буряад сэдьхэлтэй болгохоб гэhэн асуудал үндэhэн сэхээтэдэй, урагшаа hанаатанай сэдьхэл эзэлдэг. «Байгал» сэтгүүл энэ талаар ехэ ажал ябуулна. Сэтгүүлэй редактор, Буряадай арадай поэт Галина Базаржапова-Дашеева аймагуудай захиргаануудай дэмжэлгээр уран зохёолой нэгэдэлнүүдтэй нягта холбоо тогтоогоод, хамтын проект бэелүүлhэн юм. 2012-2013 онуудай туршада сэтгүүлэй дугаарнууд тус нэгэдэлнүүдтэ зорюулагдаһан байна. Энэ үйлэ хэрэг тухай Галина Хандуевна иигэжэ бэшэһэн юм: «... һүүлэй үедэ, сэхэ руунь хэлэбэл, эдэ нэгэдэлнүүдэймнай зариманиинь эршэ эдэбхеэ алдаад, залуу бэлигтэнэй тодорхонь үсөөрэнтөөд байна.
1970-1980-яад онуудта олониинь лэ хонгёо хоолойгоо зэдэлүүлэн, хонхоёо холо ойгуур жэнгинүүлһээр бэлэй. Энэ тоодо Түнхэнэй Мүнхэ Сарьдагай нэрэмжэтэ, Захааминай „Уран Дүшэ“, Хэжэнгын „Зүрхэнэй дуунууд“, Яруунын „Булаг“, Хурамхаанай „Боолон-Түмэр“, Мухар-Шэбэрэй Исай Калашниковай нэрэмжэтэ уран зохёолой нэгэдэлнүүдые дурдамаар.
Энэ үүсхэлнай ямар булюу һайн талануудтай гээшэб? Нютагуудта литературна ажабайдал һэргэхэ; элитэ солото нэрэнүүдэй, мүшэтэмэ ялалзама бэлигтэнэй хажуугаар Эхэ орондоо, тоонто газартаа эльгэн хайрата дураяа мэдүүлһэн бэшээшэдэй мүрнүүдые олоной сэдьхэлдэ үлөөхэ; шэнэ нэрэнүүдые элирүүлхэ; сагай сагаан урасхал соо мартагдан һагад байһан зохёолшодой нэрэнүүдые шэнээр тобойлгон харуулха, эдэ бэлигтэнэй түрэл гаралтай, ойрохи хамаатантай хамһажа, хэблэгдэнгүй үлэһэн зохёолнуудыень согсолбори болгон гаргахада туһалха; уг удхаяа, түүхэеэ хүндэлхэ, арадай аман зохёол суглуулгые, хизаар ороноо шэнжэлгые дэмжэхэ» (Г.Базаржапова-Дашеева. Буряад уран зохёол — «Байгал» сэтгүүлэй нюурнуудта. — Буряад шүлэгэй далай. 2013 он).
Г.Х.Базаржаповагай энэ үүсхэлэй аша, үүргые үндэр дээрэ сэгнэхээр. Гадна «Буряад рассказ», «Далан долоон домог» гэhэн конкурснуудые «Байгал» сэтгүүлэй ажалшад ехэ амжалтатай, зон олоной хабаадалгатай үнгэргөө. Нютагуудай домогуудай баян гэгшын уута задалжа, ульгам буряад хэлэтэй буряад угсаатанай нэрэнүүдые олониитэдэ мэдүүлhэниинь хэды аша буян гээшэб?! Сэтгүүлэй дугаар бүхэндэ олон янзын, олон хэлбэриин, үнгын олон бодолой гүйдэл, гүн ухаанай орьёл, дээжэ зохёолнууд, оршуулганууд, шэнжэлгэнүүд хэблэгдэнэ. Хурса гуурһатанай, хурдан ухаатанай бүтээлнүүдтэй бүри олон зониие танилсуулжа, буряад хэлэнэй уйтарһан дүхэриг үргэдхэжэ, үндэһэн хэлэнэй жаса арьбажуулха хүсэлтэй шармайн оролдодог «Байгал» сэтгүүлэйхидэй ажалые үндэрөөр сэгнэжэ, дэмжэн магтамаар. Илангаяа мүнөө үедэ, сэтгүүлэй байгуулагдаhаар 75 жэлэй ойн баярай үмэнэ.
Бэлигтэй залуу үетэнөө элирүүлхэ, дэмжэхэ, хүсэл шуналыень хүгжөөхэ шухала удхатай хэрэгтэ Галина Базаржапова бүхы наhаяа зорюулhан. Түгшүүрилтэй мүнөө үеын үйлэ хэрэгүүдэй, али нэгэ юумэнэй удха шанар шэнжэлэн бодомжолхые, саг үетэеэ холбоо барисааень элирхэйлэн ойлгохые уряалха, залуушуулда үнэтэ үреэлээ буулгаха, ашатай зүбшэл үгэжэ, абьяас хүсэлыень бадаргаха шадалтай аха үеын зохёолшоной аргагүй ехэ үүргэ Буряадай арадай поэт Галина Базаржапова бэелүүлжэ ябана.
Олониитын ажалай гүн соо хододоо ябаhан. 2006-2008 онуудта Буряадай Уран зохёолшодой түрүүлэгшын тушаалда хүдэлөө. Уран зохёолшодой холбоо барисаа бэхижүүлхэ ажалда бүхы наhаараа хам оролсодог, үргэн ехэ СССР, удаань Орос Уласай хотонуудаар, можо хизаарнуудаар, хүршэ Монгол орондо, Хитадташье нэгэтэ бэшэ албанай хэрэгээр ябаhан байха юм.
Шүлэгүүдынь хамтын олон согсолборинуудта оронхой. Ород Уласай олон үндэhэтэ уран зохёолой антологидо хоёр удаа оруулагдаа, мүн үндэhэн публицистикын шэлэгдэмэл суглуулбарида хэблэгдэхээр хүлеэгдэнэ.
Зохёохы, олониитын-эмхидхэлэй, оршуулгын аргагүй ехэ ажал тухайнь тусгаар хэдэн статья бэшэхээр. Хүндэтэ Галина Хандуевнада хандажа, уян сэдьхэлэйнгээ дулаан ульhа улад зондоо, дуратай хэрэгтээ олон жэлдэ дамжуулжа, гайхал домог болон үлэхэ бүтээлнүүдээрээ үргэн уншагшадаа жэгнэн баярлуулжа ябахыень хүсэнэбди.
Үндэр Баабай
Сэсэн төөбиин, хайрата эжын, энхэргэн эгэшын дали доро ургаhан Галина Базаржапова 1969 ондо Үлэгшэнэй дунда hургуули, 1974 ондо Д.Банзаровай нэрэмжэтэ багшанарай дээдэ hургуулиин буряад хэлэ бэшэгэй таhаг амжалтатай дүүргэнэ. Оюутан байхадаа гуурhаяа туршана, ирагуу найруулгань сэгнэгдэжэ, буряад сониндо хүдэлхыень урина.
1974 ондо «Буряад үнэн» сониндо сурбалжалагшын ажалда ороод, зохёохы намтараа эхилбэ. Таhагые даагша, «Буряад үнэн-Дүхэриг» сониной эрхилэгшэ, мүнөө үедэ «Байгал» сэтгүүлэй редактор Г.Х.Базаржапова-Дашеева Буряадай сэтгүүлшэдэй Я.Гашегай нэрэмжэтэ шангай лауреат, Можо хоорондын сэтгүүлшэдэй «Сибирь — найдалай дэбисхэр» гэhэн мүрысөөнэй лауреат, Агуу Монгол улас түрын 800 жэлэй ойдо Монголой Уран зохёолшодой эблэлэй шагналта, Ородой Холбооной Хэблэлэй Алтан жасын дипломант, «Алтаргана-2018» нааданда эрхимлэгшэ гэhэн шангуудта хүртэнхэй. 2021 ондо «Буряад үнэн» сониной байгуулагдаhаар 100 жэлэй ойдо Галина Базаржапова-Дашеева Агван Доржиевай медаляар шагнагдаа hэн.
1983 ондо «Эхын энхэрэл» гэhэн гаршагтай шүлэгүүдэй түрүүшын номынь нара хараhан байна. Ажабайдалай хизааргүй далай заримдаа юhэн дабхар барас долгёор hүрөөтэйгөөр долгилдог. Г.Базаржапова хүнэй наhанда ушардаг гунигтай, баяртайшье үйлэ хэрэгүүд соо сэдьхэлэй тэнсүүри олгодог, зохёохы шуналай тэжээл боложо, хүсэ шадал үршөөдэг түрэл нютагай элшэ хүсэн, нангин Үндэр Баабай тухай ехэ олон шүлэгүүдые бэшэhэн.
Наhан соо үзэгдэдэг даа
уйдхар зоболоншье,
Нулимса дүүрэн
ажабайдалhаа хайра гуйжа,
Нютаг тээшээ эзэлүүдгүй
харасаяа залахадаа
Наhан тухай, буян тухай, нүгэл тухай
Наманшалан бодомжолхо
сагнай али тудадаг даа.
Ангархаев, Чойбонов, Базаржапова, Балданов
Үдэр бүри гарадаг «Буряад үнэн» сониной сэдхүүлшын амар заяагүй ажалай халуун ольhон, хүдэлөөн соо 17 жэл ходорон үнгэрөө. Удаахан энэ забhарлалай hүүлээр, 2000 оной hүүлшын үдэр хэблэлдэ тушаагдаад, 2001 оной эхиндэ нара хараhан хоёрдохи номынь «Уулзуур» гэhэн ехэ удхатай нэрэтэй hэн.
Автор номой оролто үгын орондо үгтэhэн шүлэг соогоо мянган жэлнүүдэй уулзуур дээрэ зогсожо, зуун жэлнүүдэй хилэ дээрэhээ хүсэл бодолоороо элин халин ниидэжэ, үльгэр домогто Шамбалын, Үржэн Хандын, Нара Хажадай үзэсхэлэн хаанаб, сансарын хүрдэhөө сүлөөрмөөр гү, газарай татасаhаа таhармаар гү гэhэн хүн түрэлтэнэй түүхын хэтэ мүнхын асуудалнууд тухай уянгалан түүрээгээ.
Түб Азиин
тооhоор бурьяhан талануудта
Түрэтэ хаанай
түшэмэл hэн гүб, али богоолынь гү?
Тонтогоол суглуулжа,
унай табижа тэмэлзээд,
Торожо унатараа түрюулдэг
нэгэ шоодборинь hэн гүб?
Галина Базаржапова зохеолоо уншана
Эдэ мүрнүүдые уншаад, 18 зуунай ород поэт Г.Державинай «Я царь — я раб — я червь — я Бог!» гэhэн үгэнүүд, мүн энээндэл адлишуу бодолоор агуу Гете Бурханай урда зогсоhон хүмүүнэй сэдьхэлэй байдалые элишэлээ hэн гэжэ hанаанда ороно. Боди сэдьхэл тухай Буддын hургаал баримталдаг буряад поэт Галина Базаржапова «түүхын буурал манан соо/ тооhон, тоборогынь болонгүй, / үеhөө үедэ хүн шарай шарайлhаар/ үе залган энэл ерэhэмнай болтогой» гэжэ юрөөнэ. Хүн боложо түрэхэ буянда хүртэhэн хоморой ушарые эгээн сэнтэйдэ тооложо түүрээнэ:
Үүрhээтэ талын, тайгын дундашье
түүдэгэй алтан ошондо
гараа дулаасуулан,
сээжэеэ гэдхээн,
Түби дэлхэйн үри ябаhамнил сэнтэйл даа.
(«Үеhөө үедэ уг залган»)
Уянгата үгын шэдитэ хүсөөр поэт буурал сагай хүшэгэ сэлижэ, дайша, нүүдэлшэ элинсэг хулинсагтаа соло дуудажа, уг изагуурай залгаае ухашалан түүрээhэн байна. «Зуухын дэргэдэхи үльгэр», «Сог-айлшан» гэhэн багахан поэмэнүүд, уран наринаар мүлижэ бүтээhэн гүн удхата уянгата шүлэгүүд уншагшадай зүрхэ сэдьхэл хужарлуулаа hэн.
Шагдар Байминов,Цибикжап Найданов
Алтан жасада орохо бүтээлнүүд
Энээнэй удаа «Дыхание Хангая», «Зальбарал» гэhэн шүлэгүүдэй, «Одото заяа айладхыт» гэhэн уран зохёолой-публицис удхатай номуудынь нара хаража, арад түмэнэй ухаан бэлигтэ нэмэри болон ерэhэн юм. Арадай уран зохёолшо, түүхын эрдэмэй доктор Ардан Ангархаев аргагүй ехэ бэлигтэй зохёолшо Галина Базаржаповагай «Зальбарал» гэжэ ном тухай hанамжалхадаа, иимэ үндэр сэгнэлтэ үгэhэн юм: «Галина Базаржапова буряад шүлэглэлдэ шэнэ шэглэл, шэнэ уянга, шэнэ бодол асарна. Энэ ном соо ороhон „Боди сэдьхэлэй мүрнүүд“ гэhэн олон тоото шүлэгhөө бүридэhэн хуби энээниие гэршэлнэ. ...Бүгэдэ Дэлхэйн Боди сэдьхэл гэгдэhэн үер ехэ эрмэлзэл тээшэ Галина Базаржаповагай зохёол уряалан даллана. ...Зүүн зүгэй маягаар Дондок Улзытуев болон Лопсон Тапхаевhаа эхилээд, ородоор бэшэдэг Баир Дугаров болон Намжил Нимбуев хүрэтэр зохёолшодой дунда Галина Базаржапова өөрынгөө hуури эзэлнэ».
Гурбахан мүр соо гүн ехэ удха шэнгээhэн таабари мэтэ уран нарин бүтээлнүүдээ Галина Базаржапова hүүлдэ тусгаар ном болгожо гаргаа бэлэй. Буряад литературын түүхэдэ түрүүшынхиеэ үзэгдэhэн дэмбэрэлтэ ушар гээд тэмдэглэе.
Энэ ном соо ороhон хэдэн гурбалжан мүртэ шүлэг дурдая. Хонишон эжытэй хүдөөдэ ехэ болоhон поэт морин эрдэни тухай сэдьхэл хүлгүүлмэ иимэ ажаглалта хэhэн байна:
Хүгшэн мори хүтэлхэдэм,
Хүшэеэ арай зангидан,
Хүн мэтээр гэншэбэ.
* * *
Эзэеэ үгылhэн морин
Эреэн томо нюдэнhөө
Нулимса дуhаана...
* * *
Гэсэрэй хүлэг
Тэнгэриин зүйдэлые
Табаран сасаргааба.
Гайхалтай бэлигынь үшөө нэгэ талаараа хүгжэн hалбараа hэн: Галина Базаржапова прозоор найруулагдаhан амаргүй hонин зохёолнуудаараа уншагшадые баясуулаа бшуу. Хэдэн номынь нэрлэе: «Буусын hургаал» (2018), «Миралзаа мүшэд» (2019), «Зерда» (2021). Түрүүшын ном хадаа гүн удхаараа, ульгам баян хэлээрээ олон үеын уг удамай түүхэтэ дурасхаал, буурашагүй буян хэшэг шэнгээhэн буряад-монгол буусада магтаал түүрээhэн онсо hонин бүтээл болоо.
Ю.Будаев, Ц.Галанов, А.Ангархаев, Л.Тапхаев, Г.Дашеева,Н.Намсараев
Эндэ ниитэлэгдэhэн үгүүлэл, найруулга бүхэн түрэл арадаймнай түүхын али нэгэн үйлэ хэрэгтэй холбоотой. Жэшээлхэдэ, 1920-1930 онуудай хубисхалта хэрэгүүдэй хойшолон, хамалган хашалганай hүрөөтэй үедэ болоhон үнэн ушарнууд тухай үгүүлэлнүүдые зүрхөө хүдэлгэнгүй уншахын аргагүй. «Манай Баяа бэрхэ даа», «Хүүхэниием асарагты» гэhэн домоглолнууд соо сүлэлгэдэ ябаhан зонhоо үхибүү үргэжэ абаhан тухай хэлэгдэнэ. Уншаад, буряад улад ямар энэрхы hайхан сэдьхэлтэйб гэжэ уярхаар.
«Бүмбэгэрхэн үүлэнэй шэди» гэhэн үгүүлэл уншаад, Жангар, Бүмбы гэжэ үйлэдэгшэ нюурнуудта автор хальмаг үльгэрэй геройнуудай нэрэ юрэ үгөө бэшэ гэжэ ойлгогдоно. Үльгэр домогто энэ найруулга гүн удхаараа Чингиз Айтматовай бэшэhэн Чингис хаанай үүлэн тухай домог-зохёолдо дүтэрхы, уян ульгам хэлээрээ Булат Жанчиповай «Үүлэн шүхэр», мүн авторай өөрын «Үүлэн-дүүжэн» шүлэг hануулха юм. Иимэ ялас гэмэ тодо дүрэ зураглаhан, гайхал түрүүлмэ хуби заяанай түүхэ хөөрэhэн богонихон үгүүлэлнүүдынь ород алдарта уран зохёолшо Юрий Бондаревой «Мгновения» гэhэн гайхамшаг бүтээлые намда яаха аргагүй hануулаа hэн.
«Зерда» гэhэн ном соо ороhон найруулганууд, уран зохёолой-публицис зохёолнууд үргэн хэмжээнэй эпическэ удхатай бүтээлнүүд болон тодороо, авторай шэнэ зохёохы амжалта гээшэ.
Номой нэрэ боложо үгэhэн үгүүлэл бодото үндэhэтэйшье hаа, авторай нэмэжэ зохёоhон уран хуби хэсэгүүд, тодорхойлолнуудай ашаар уран зохёолой алтан жасада оромоор бүтээл болоо бшуу. Австралиhаа гарбалтай, англи хэлэтэ солото уран зохёолшо Джеймс Олдриджын «Гайхамшаг Монгол» гэжэ монгол морин тухай роман уншажа эхилээд, дууhатараа нэгэшье hалангүй уншаhанаа hананаб. Тэрээндэл адли мэдэрэлдэ абтан, нулимсаяа аршан, Зээрдэ тухай уншажа гарааб. Алишье үеын зоной сэдьхэл дайраха зохёол болоо.
Аша үүргэнь арадтаа сэнтэй
2012 ондо Галина Базаржапова-Дашеева «Байгал» сэтгүүлэй редактораар томилогдобо. Буряад сонин хэблэхэ амар заяагүй ажалhаа сүлөөрхэдөө, уран зохёолдо сагаа сүм зорюулха аргатай болоhониинь мэдэрхээр бэлэй.
Буряад хэлэеэ хүсэд мэдэхэгүй, түрэл арадайнгаа баялиг болохо удха зохёол уншахагүй залуу һүрэгые яагаад буряад сэдьхэлтэй болгохоб гэhэн асуудал үндэhэн сэхээтэдэй, урагшаа hанаатанай сэдьхэл эзэлдэг. «Байгал» сэтгүүл энэ талаар ехэ ажал ябуулна. Сэтгүүлэй редактор, Буряадай арадай поэт Галина Базаржапова-Дашеева аймагуудай захиргаануудай дэмжэлгээр уран зохёолой нэгэдэлнүүдтэй нягта холбоо тогтоогоод, хамтын проект бэелүүлhэн юм. 2012-2013 онуудай туршада сэтгүүлэй дугаарнууд тус нэгэдэлнүүдтэ зорюулагдаһан байна. Энэ үйлэ хэрэг тухай Галина Хандуевна иигэжэ бэшэһэн юм: «... һүүлэй үедэ, сэхэ руунь хэлэбэл, эдэ нэгэдэлнүүдэймнай зариманиинь эршэ эдэбхеэ алдаад, залуу бэлигтэнэй тодорхонь үсөөрэнтөөд байна.
1970-1980-яад онуудта олониинь лэ хонгёо хоолойгоо зэдэлүүлэн, хонхоёо холо ойгуур жэнгинүүлһээр бэлэй. Энэ тоодо Түнхэнэй Мүнхэ Сарьдагай нэрэмжэтэ, Захааминай „Уран Дүшэ“, Хэжэнгын „Зүрхэнэй дуунууд“, Яруунын „Булаг“, Хурамхаанай „Боолон-Түмэр“, Мухар-Шэбэрэй Исай Калашниковай нэрэмжэтэ уран зохёолой нэгэдэлнүүдые дурдамаар.
А.Дылгырова, С.Эрдынееватай хамта Буряад ФМ радиодо
А.Дылгырова, С.Эрдынееватай хамта Буряад ФМ радиодо
Энэ үүсхэлнай ямар булюу һайн талануудтай гээшэб? Нютагуудта литературна ажабайдал һэргэхэ; элитэ солото нэрэнүүдэй, мүшэтэмэ ялалзама бэлигтэнэй хажуугаар Эхэ орондоо, тоонто газартаа эльгэн хайрата дураяа мэдүүлһэн бэшээшэдэй мүрнүүдые олоной сэдьхэлдэ үлөөхэ; шэнэ нэрэнүүдые элирүүлхэ; сагай сагаан урасхал соо мартагдан һагад байһан зохёолшодой нэрэнүүдые шэнээр тобойлгон харуулха, эдэ бэлигтэнэй түрэл гаралтай, ойрохи хамаатантай хамһажа, хэблэгдэнгүй үлэһэн зохёолнуудыень согсолбори болгон гаргахада туһалха; уг удхаяа, түүхэеэ хүндэлхэ, арадай аман зохёол суглуулгые, хизаар ороноо шэнжэлгые дэмжэхэ» (Г.Базаржапова-Дашеева. Буряад уран зохёол — «Байгал» сэтгүүлэй нюурнуудта. — Буряад шүлэгэй далай. 2013 он).
Г.Х.Базаржаповагай энэ үүсхэлэй аша, үүргые үндэр дээрэ сэгнэхээр. Гадна «Буряад рассказ», «Далан долоон домог» гэhэн конкурснуудые «Байгал» сэтгүүлэй ажалшад ехэ амжалтатай, зон олоной хабаадалгатай үнгэргөө. Нютагуудай домогуудай баян гэгшын уута задалжа, ульгам буряад хэлэтэй буряад угсаатанай нэрэнүүдые олониитэдэ мэдүүлhэниинь хэды аша буян гээшэб?! Сэтгүүлэй дугаар бүхэндэ олон янзын, олон хэлбэриин, үнгын олон бодолой гүйдэл, гүн ухаанай орьёл, дээжэ зохёолнууд, оршуулганууд, шэнжэлгэнүүд хэблэгдэнэ. Хурса гуурһатанай, хурдан ухаатанай бүтээлнүүдтэй бүри олон зониие танилсуулжа, буряад хэлэнэй уйтарһан дүхэриг үргэдхэжэ, үндэһэн хэлэнэй жаса арьбажуулха хүсэлтэй шармайн оролдодог «Байгал» сэтгүүлэйхидэй ажалые үндэрөөр сэгнэжэ, дэмжэн магтамаар. Илангаяа мүнөө үедэ, сэтгүүлэй байгуулагдаhаар 75 жэлэй ойн баярай үмэнэ.
Бэлигтэй залуу үетэнөө элирүүлхэ, дэмжэхэ, хүсэл шуналыень хүгжөөхэ шухала удхатай хэрэгтэ Галина Базаржапова бүхы наhаяа зорюулhан. Түгшүүрилтэй мүнөө үеын үйлэ хэрэгүүдэй, али нэгэ юумэнэй удха шанар шэнжэлэн бодомжолхые, саг үетэеэ холбоо барисааень элирхэйлэн ойлгохые уряалха, залуушуулда үнэтэ үреэлээ буулгаха, ашатай зүбшэл үгэжэ, абьяас хүсэлыень бадаргаха шадалтай аха үеын зохёолшоной аргагүй ехэ үүргэ Буряадай арадай поэт Галина Базаржапова бэелүүлжэ ябана.
Олониитын ажалай гүн соо хододоо ябаhан. 2006-2008 онуудта Буряадай Уран зохёолшодой түрүүлэгшын тушаалда хүдэлөө. Уран зохёолшодой холбоо барисаа бэхижүүлхэ ажалда бүхы наhаараа хам оролсодог, үргэн ехэ СССР, удаань Орос Уласай хотонуудаар, можо хизаарнуудаар, хүршэ Монгол орондо, Хитадташье нэгэтэ бэшэ албанай хэрэгээр ябаhан байха юм.
Шүлэгүүдынь хамтын олон согсолборинуудта оронхой. Ород Уласай олон үндэhэтэ уран зохёолой антологидо хоёр удаа оруулагдаа, мүн үндэhэн публицистикын шэлэгдэмэл суглуулбарида хэблэгдэхээр хүлеэгдэнэ.
Зохёохы, олониитын-эмхидхэлэй, оршуулгын аргагүй ехэ ажал тухайнь тусгаар хэдэн статья бэшэхээр. Хүндэтэ Галина Хандуевнада хандажа, уян сэдьхэлэйнгээ дулаан ульhа улад зондоо, дуратай хэрэгтээ олон жэлдэ дамжуулжа, гайхал домог болон үлэхэ бүтээлнүүдээрээ үргэн уншагшадаа жэгнэн баярлуулжа ябахыень хүсэнэбди.