Цырендулма Дондогой хайрата эжыдээ олон шүлэгүүдые, мүн хоёр поэмэ зорюулаа. Эртээр наһа бараһан эжыгээ үгылэн шаналжа, «Эхэ тухай поэмэ» 1966 ондо бэшээ һэн.
Эхэмни!
Зорюулаагүйб мэндэ ябахадаш дуугаа, -
Зоригни хүрэдэггүй һэн —
гэмшэлнэб алдуугаа.
Эхэеэ наһаараа абажа ябахаб гээд
Этигэдэг байһамни гайхалшье бэшэ...
Бултанда үзэгдөөгүй эди шэдеэр лэ
Бусажа намдаа гэнтэ ерээл һааш,
Альган дээрээ ямбалан бөөмэйлжэ,
Ашыеш харюулха һэм даа, эхэмни!..
(«Эхэ тухай поэмэ», 1966, 11 н.)
Энэ поэмэ уянгата монологой түхэлөөр бэшэгдэнхэй. Хатуу шэрүүн дайнай болон дайнай һүүлээрхи жэлнүүдтэ колхозой бүхы ажал: үбһэ сабшалга, мал адуулга, малай хотон сэбэрлэлгэ, үреэ моридые эмээлдэ һургалга гэхэ мэтые дууһан хэжэ гараһан эжы тухайгаа дурсана. Гэрэй амитадаар, моридоор хөөрэлдэхэдэнь, тэдэнь ойлгоһон мэтэ, эжын гар доро номгон болошодог һэн гээд Ц.Ц.Дондогойн дурсан хэлэһыень ходо һанадагби. «Эхэ тухай поэмэ» соо Үдэ голой уһанай үерлэн халихада, эжынь мориндоо хандана:
«Морин эрдэни ха юмши даа, -
Монсогор һүүлдээшье шагтагалжа,
Хойто бэе гаргыш даа намайгаа...
Хосорһон дээрээ болуужабди», — гээд,
Булангиртай,
Бурьялжа байһан уһа руу
Залаба һэн ха морёо,
Зан соохононь жолооень табяад...
...Мушхаранги хара долгинууд
Моринойнь ташаа сохин халиба.
...Эмээлэйнгээ уламые шангаар татаһан
Эжымни бүүргэһээнь адханхай.
Маша ехээр айгаашьегүй һаа,
Маани мэгзэмээ уншанхай...
(«Энээхэн ногоон дэлхэй дээрэ», 2002, 57-58н.)
Уһа һабануулһан эхэнь артелиин контородо гүйлгэжэ ошоод, тэндэхи ноёдые бултыень һөөргэдэжэ, зониие суглуулаад, хаража байһан малаа уһан соо тамаруулан, хүнүүдые онгосоор Үдэ мүрэниие гаталуулаа һэн.
Һургуулида ороһон Цырендулма үбэлэй амаралтын үедэ холын Шара-Горхондо гүүртые даагшаар хүдэлжэ байһан эжыдээ ошодог байгаа. Гүүртэдэ эжыгэйнь дүү Дулма абгай, Мухагшан, Холхоо Радна үбгэжөөл. Тэрэ үедэ Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай гал дүлэн соробхилжо, нютагай эрэшүүл фронтдо мордонхой һэн. Һүниндөө нохойнуудай хусахада, эхэнь газаашаа гаража, түмэр пеэшэнэй хоолой түергэжэ, наншажа байгаад, хоолойнгоо һөөлдэтэр һүхирөөд, зэмьеэ соогоо ородог байгаа
.
Иимэ нэгэ һүни эжыгээ дахажа, газаа гаралсаһан басагахан нариихан хоолойгоор бии шадалаараа һүхирнэ... Һүүлээ хабшаад, гиинаһаар нохойнуудай хажуудань гүйжэ ерэхэдэ, харанхы сооһоо тоо тоомшогүй улаан согуудай толоржо байхые харахадаа, зэмьеэ соо гэдэргээ ороод, үбгэжөөлые һүхиржэ бодхооһоноо бүхы наһан соогоо һанажа ябаа бшуу. Эрэ хүнэй абяае дуулахадаа, шононууд тэрэ һүни сухаряа һэн. Хойто үдэрынь Радна үбгэн һүхэеэ абажа, хүйһэсөө саһа махан, хүбшэ руу ошоод, мүшэр, түлеэ отолоо. Гүүртын зон түлеэ буулгаад, хашаагаа хүреэлэн, һүниндөө түүдэгүүдые табижа хоноо бэлэй. Тиихэдэл түрүүшынхиеэ барһан эжынгээ түбхинөөр амаржа унтаһыень поэт һанан дурсана.
«БУРЯАДХАН ҺАЙХАН ХЭЛЭЭРЭЭ
БУУРАЛХАН ЭЖЫГЭЭ БОДХООБОБ!..»
Эсэхэ сусахые мэдэхэгүй, хүндэ ажабайдалтайдаа гомдодоггүй, тэсэбэри ехэтэй эжын дүрэ басаганай һанаанда, эльгэ зүрхэндэ «шумууһанаар алхалжа ябаһаар, шударгыгаар ажал хэдэгээр, үльгэр таабари хэлэжэ һууһаар...» үлэнхэй. «Буряад басаганай дуунууд» (1962) гэһэн ном соохи «Эхэдээ» гэжэ шүлэгэй мүрнүүд эхэеэ алдаһан басаганай голхорол, гэмшэл харуулна:
Зободог байгаат үрэгүйдөө гомдожо,
Зонһоо гуйжа намайе үргөөт.
Амин голоороо адли оролдожо,
Аяар хорин зургаа хүргөөт.
Холынгоо орондо хэтэдээ мордобот,
Харюуень намһаа хүлеэнгүйгөөр...
(Дондогой, 1962, н.10).
Эхынгээ мэндэ ябахада, сэгнэхэгүй, харин наһа бараһан хойнонь, хожомдожол ойлгодогбди гэһэн гашуудалта мүрнүүдые «Эхэ тухай поэмэ» соо уншанабди:
Эхэ!
Эхэеэ нэгэтэ алдабал,
Эхэдэмни адлишье хүн
Нарата юртэмсэ дээр
Наһан соошни харагдахагүй.
«Эхэһээ бэшые хуу олохош,
Эхэеэ дахин олохогүйш!» —
Хуушанай үгын удхые
Хожомдожол ойлгодог нүгэлтэйбди...
(Дондогой, 1966, н.38).
Хайрата эжынгээ ажалда бэрхые, эрэ хүнһөө дутуугүй хажуур сохихо, эмнигые «гурбан хоногой туршада гудагархан болгожорхихо» хабатай байһые «Эхэдээл адли гүүлэһэйб» (1969) гэжэ шүлэг соогоо зураглана.
Эжымни гоёор ажалладаг юм һэн.
Этигэгты:
гоёор гэнэб,
гоёор!
Хэдышье эжыгээ һажаахадаа, һэ! —
Хүрэдэггүй һэн даа минии һоёо.
(Дондогой, 1966, н.34).
1978 ондо хэблэгдэһэн «Лёнхобын дэльбэнүүд» гэжэ суглуулбари соо «Энэ һүни эжыгээ зүүдэлээб» гэһэн шүлэгөө оруулаа һэн.
Энэ һүни эжыгээ үзэжэ зүүдэлээб,
Эжымни тархиием эльбэжэл һууна хэбэртэй.
Энеэбхилһэн нюдэниинь юундэшьеб гунигтай шэнги.
Энэ һүни эжымни зүүдэндэм үзэгдөө.
Олон жэлэй ошоһоншье һаа, эхын дүрэ иимэ эли тодоор зүүдэндэнь үзэгдэбэ бшуу:
Бүлсылдэһэн һудаһатай бүхэриг ажалша гарыень,
Булайгаар эсэжэ, бүлхын алдаһан нюдэниинь,
Буурал толгойнь ами аминдаа харагдаха юм.
Бүлсылдэһэн һудаһатай бүхэриг гарыень таалаһайб!
(Дондогой, 1978, н.4).
Гэнтэ иимэ элихэнээр эжыгээ хараһан басаган һэрихэдээ, мэхэлүүлһэн үхибүүн мэтэ, уруугаа харан уйлана. Басаганай сэдьхэл соо үлэһэн эхынь шарай, хэлэһэн үнэтэ һайхан һургаалынь дахин дахин һанагдажа, һанаа сэдьхэлынь тэгшэрнэ.
Эхынгээ боди сагаан сэдьхэл бүхы наһаараа зүрхэн соогоо гамнажа омогорхон ябаһан басаганиинь эхэеэ бурхан шэнги тахижа ябаһанаа шүлэгүүд соогоо элирхэйлнэ.
«Энээхэн ногоон дэлхэй дээрэ» (2002) гэһэн суглуулбари сооһоо «Сэндэмэ бурхан» гэжэ шүлэгыень абая:
Доһолоод дэлхэй дорьбоотой,
Досоомни баһал дорьбоотой,
Досоохиием дууһан гэрдэжэ,
Доторыем арюудхыш, Сэндэмэ!
Арсалан шарайта бурхан,
Алимши, дууданаб дурдан.
Амиды дүрөөрөө үзэгдэн,
Арюудхал түхөөгыш үзэлдэм!!!
(Дондогой, 2002, н.9).
Поэт Сэндэмэ Цыдыповна Доржиева эхэеэ бурхадай эхэ — Сэндэмэ бурхантай жэшэжэ, һүрөөтэй энэ бурханда эжыдээ мэтэ хандажа, сэдьхэлыень арюудхахые гуйна бшуу. Дакини Синкхамукха (буряадаар Сэндэмэ) арсалан толгойтойгоор дүрсэлэгдэдэг. 1990-ээд онуудта бэшэһэн нэгэ шүлэг соогоо эхынгээ наманшалан, «Эхэ зургаан зүйл хамаг амитанай туһын түлөөдэ...» гэхэдэ, залуугай гэмээр наадалдаг байһанаа халаглан дурдана. Баарһан эжынь мууладаггүй, «ухаа орохош» гэдэг байгаа.
Наһанай ошохо тума үнгэрһэн жэлнүүдээ шүүдэгни
Наранай хэлтыжэ эхилһэнэй тэмдэг гү?
«Эхэ зургаан зүйл хамаг амитанай түлөөдэ», —
Эжыгээ һанан, иигэжэ хэлэдэг болонхойб.
(Дондогой, 2002, н.79).
«Эхэ тухай поэмэдээ» Цырендулма Дондогой хэдэн дахин бусажа, 1962-1966, 1991, 2002 онуудта заһабари оруулһан байха юм. Поэмын һүүлшын хуби — «Дүүргэлтэ» иимэ мүрнүүдээр түгэсхэнэ:
Морин хуур, хучиршье
Модохир гартаа баряагүйб,
Модон лимбын аялгашье
Молор талаар зэдэлгээгүйб, -
Бусалжа байһан орооһондол,
Бурьялан сээжэһээм халиһан
Буряадхан һайхан хэлээрээ
Бууралхан эжыгээ бодхообоб!..
Сэдьхэл доһолгомо үгэнүүдээр, уян һайхан ууган хэлээр арадай поэт хайрата эжыдээ хэтэ мүнхын хүшөө бодхоогоол даа.❚
Эхэмни!
Зорюулаагүйб мэндэ ябахадаш дуугаа, -
Зоригни хүрэдэггүй һэн —
гэмшэлнэб алдуугаа.
Эхэеэ наһаараа абажа ябахаб гээд
Этигэдэг байһамни гайхалшье бэшэ...
Бултанда үзэгдөөгүй эди шэдеэр лэ
Бусажа намдаа гэнтэ ерээл һааш,
Альган дээрээ ямбалан бөөмэйлжэ,
Ашыеш харюулха һэм даа, эхэмни!..
(«Эхэ тухай поэмэ», 1966, 11 н.)
Энэ поэмэ уянгата монологой түхэлөөр бэшэгдэнхэй. Хатуу шэрүүн дайнай болон дайнай һүүлээрхи жэлнүүдтэ колхозой бүхы ажал: үбһэ сабшалга, мал адуулга, малай хотон сэбэрлэлгэ, үреэ моридые эмээлдэ һургалга гэхэ мэтые дууһан хэжэ гараһан эжы тухайгаа дурсана. Гэрэй амитадаар, моридоор хөөрэлдэхэдэнь, тэдэнь ойлгоһон мэтэ, эжын гар доро номгон болошодог һэн гээд Ц.Ц.Дондогойн дурсан хэлэһыень ходо һанадагби. «Эхэ тухай поэмэ» соо Үдэ голой уһанай үерлэн халихада, эжынь мориндоо хандана:
«Морин эрдэни ха юмши даа, -
Монсогор һүүлдээшье шагтагалжа,
Хойто бэе гаргыш даа намайгаа...
Хосорһон дээрээ болуужабди», — гээд,
Булангиртай,
Бурьялжа байһан уһа руу
Залаба һэн ха морёо,
Зан соохононь жолооень табяад...
...Мушхаранги хара долгинууд
Моринойнь ташаа сохин халиба.
...Эмээлэйнгээ уламые шангаар татаһан
Эжымни бүүргэһээнь адханхай.
Маша ехээр айгаашьегүй һаа,
Маани мэгзэмээ уншанхай...
(«Энээхэн ногоон дэлхэй дээрэ», 2002, 57-58н.)
Уһа һабануулһан эхэнь артелиин контородо гүйлгэжэ ошоод, тэндэхи ноёдые бултыень һөөргэдэжэ, зониие суглуулаад, хаража байһан малаа уһан соо тамаруулан, хүнүүдые онгосоор Үдэ мүрэниие гаталуулаа һэн.
Һургуулида ороһон Цырендулма үбэлэй амаралтын үедэ холын Шара-Горхондо гүүртые даагшаар хүдэлжэ байһан эжыдээ ошодог байгаа. Гүүртэдэ эжыгэйнь дүү Дулма абгай, Мухагшан, Холхоо Радна үбгэжөөл. Тэрэ үедэ Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай гал дүлэн соробхилжо, нютагай эрэшүүл фронтдо мордонхой һэн. Һүниндөө нохойнуудай хусахада, эхэнь газаашаа гаража, түмэр пеэшэнэй хоолой түергэжэ, наншажа байгаад, хоолойнгоо һөөлдэтэр һүхирөөд, зэмьеэ соогоо ородог байгаа
.
Иимэ нэгэ һүни эжыгээ дахажа, газаа гаралсаһан басагахан нариихан хоолойгоор бии шадалаараа һүхирнэ... Һүүлээ хабшаад, гиинаһаар нохойнуудай хажуудань гүйжэ ерэхэдэ, харанхы сооһоо тоо тоомшогүй улаан согуудай толоржо байхые харахадаа, зэмьеэ соо гэдэргээ ороод, үбгэжөөлые һүхиржэ бодхооһоноо бүхы наһан соогоо һанажа ябаа бшуу. Эрэ хүнэй абяае дуулахадаа, шононууд тэрэ һүни сухаряа һэн. Хойто үдэрынь Радна үбгэн һүхэеэ абажа, хүйһэсөө саһа махан, хүбшэ руу ошоод, мүшэр, түлеэ отолоо. Гүүртын зон түлеэ буулгаад, хашаагаа хүреэлэн, һүниндөө түүдэгүүдые табижа хоноо бэлэй. Тиихэдэл түрүүшынхиеэ барһан эжынгээ түбхинөөр амаржа унтаһыень поэт һанан дурсана.
«БУРЯАДХАН ҺАЙХАН ХЭЛЭЭРЭЭ
БУУРАЛХАН ЭЖЫГЭЭ БОДХООБОБ!..»
Эсэхэ сусахые мэдэхэгүй, хүндэ ажабайдалтайдаа гомдодоггүй, тэсэбэри ехэтэй эжын дүрэ басаганай һанаанда, эльгэ зүрхэндэ «шумууһанаар алхалжа ябаһаар, шударгыгаар ажал хэдэгээр, үльгэр таабари хэлэжэ һууһаар...» үлэнхэй. «Буряад басаганай дуунууд» (1962) гэһэн ном соохи «Эхэдээ» гэжэ шүлэгэй мүрнүүд эхэеэ алдаһан басаганай голхорол, гэмшэл харуулна:
Зободог байгаат үрэгүйдөө гомдожо,
Зонһоо гуйжа намайе үргөөт.
Амин голоороо адли оролдожо,
Аяар хорин зургаа хүргөөт.
Холынгоо орондо хэтэдээ мордобот,
Харюуень намһаа хүлеэнгүйгөөр...
(Дондогой, 1962, н.10).
Эхынгээ мэндэ ябахада, сэгнэхэгүй, харин наһа бараһан хойнонь, хожомдожол ойлгодогбди гэһэн гашуудалта мүрнүүдые «Эхэ тухай поэмэ» соо уншанабди:
Эхэ!
Эхэеэ нэгэтэ алдабал,
Эхэдэмни адлишье хүн
Нарата юртэмсэ дээр
Наһан соошни харагдахагүй.
«Эхэһээ бэшые хуу олохош,
Эхэеэ дахин олохогүйш!» —
Хуушанай үгын удхые
Хожомдожол ойлгодог нүгэлтэйбди...
(Дондогой, 1966, н.38).
Хайрата эжынгээ ажалда бэрхые, эрэ хүнһөө дутуугүй хажуур сохихо, эмнигые «гурбан хоногой туршада гудагархан болгожорхихо» хабатай байһые «Эхэдээл адли гүүлэһэйб» (1969) гэжэ шүлэг соогоо зураглана.
Эжымни гоёор ажалладаг юм һэн.
Этигэгты:
гоёор гэнэб,
гоёор!
Хэдышье эжыгээ һажаахадаа, һэ! —
Хүрэдэггүй һэн даа минии һоёо.
(Дондогой, 1966, н.34).
1978 ондо хэблэгдэһэн «Лёнхобын дэльбэнүүд» гэжэ суглуулбари соо «Энэ һүни эжыгээ зүүдэлээб» гэһэн шүлэгөө оруулаа һэн.
Энэ һүни эжыгээ үзэжэ зүүдэлээб,
Эжымни тархиием эльбэжэл һууна хэбэртэй.
Энеэбхилһэн нюдэниинь юундэшьеб гунигтай шэнги.
Энэ һүни эжымни зүүдэндэм үзэгдөө.
Олон жэлэй ошоһоншье һаа, эхын дүрэ иимэ эли тодоор зүүдэндэнь үзэгдэбэ бшуу:
Бүлсылдэһэн һудаһатай бүхэриг ажалша гарыень,
Булайгаар эсэжэ, бүлхын алдаһан нюдэниинь,
Буурал толгойнь ами аминдаа харагдаха юм.
Бүлсылдэһэн һудаһатай бүхэриг гарыень таалаһайб!
(Дондогой, 1978, н.4).
Гэнтэ иимэ элихэнээр эжыгээ хараһан басаган һэрихэдээ, мэхэлүүлһэн үхибүүн мэтэ, уруугаа харан уйлана. Басаганай сэдьхэл соо үлэһэн эхынь шарай, хэлэһэн үнэтэ һайхан һургаалынь дахин дахин һанагдажа, һанаа сэдьхэлынь тэгшэрнэ.
Эхынгээ боди сагаан сэдьхэл бүхы наһаараа зүрхэн соогоо гамнажа омогорхон ябаһан басаганиинь эхэеэ бурхан шэнги тахижа ябаһанаа шүлэгүүд соогоо элирхэйлнэ.
«Энээхэн ногоон дэлхэй дээрэ» (2002) гэһэн суглуулбари сооһоо «Сэндэмэ бурхан» гэжэ шүлэгыень абая:
Доһолоод дэлхэй дорьбоотой,
Досоомни баһал дорьбоотой,
Досоохиием дууһан гэрдэжэ,
Доторыем арюудхыш, Сэндэмэ!
Арсалан шарайта бурхан,
Алимши, дууданаб дурдан.
Амиды дүрөөрөө үзэгдэн,
Арюудхал түхөөгыш үзэлдэм!!!
(Дондогой, 2002, н.9).
Поэт Сэндэмэ Цыдыповна Доржиева эхэеэ бурхадай эхэ — Сэндэмэ бурхантай жэшэжэ, һүрөөтэй энэ бурханда эжыдээ мэтэ хандажа, сэдьхэлыень арюудхахые гуйна бшуу. Дакини Синкхамукха (буряадаар Сэндэмэ) арсалан толгойтойгоор дүрсэлэгдэдэг. 1990-ээд онуудта бэшэһэн нэгэ шүлэг соогоо эхынгээ наманшалан, «Эхэ зургаан зүйл хамаг амитанай туһын түлөөдэ...» гэхэдэ, залуугай гэмээр наадалдаг байһанаа халаглан дурдана. Баарһан эжынь мууладаггүй, «ухаа орохош» гэдэг байгаа.
Наһанай ошохо тума үнгэрһэн жэлнүүдээ шүүдэгни
Наранай хэлтыжэ эхилһэнэй тэмдэг гү?
«Эхэ зургаан зүйл хамаг амитанай түлөөдэ», —
Эжыгээ һанан, иигэжэ хэлэдэг болонхойб.
(Дондогой, 2002, н.79).
«Эхэ тухай поэмэдээ» Цырендулма Дондогой хэдэн дахин бусажа, 1962-1966, 1991, 2002 онуудта заһабари оруулһан байха юм. Поэмын һүүлшын хуби — «Дүүргэлтэ» иимэ мүрнүүдээр түгэсхэнэ:
Морин хуур, хучиршье
Модохир гартаа баряагүйб,
Модон лимбын аялгашье
Молор талаар зэдэлгээгүйб, -
Бусалжа байһан орооһондол,
Бурьялан сээжэһээм халиһан
Буряадхан һайхан хэлээрээ
Бууралхан эжыгээ бодхообоб!..
Сэдьхэл доһолгомо үгэнүүдээр, уян һайхан ууган хэлээр арадай поэт хайрата эжыдээ хэтэ мүнхын хүшөө бодхоогоол даа.❚