Уран зохёол
Уран гуурһата залуу халаан ерэхэ гү?
29 ноября 2018
1055
Буряад-монголшуудай уран зохёол олон зуун жэлэй түүхэтэй гээшэ ааб даа. Гайхамшагта бүтээлнүүдэйнь нэгэн “Монголой нюуса тобшо” бүри XIII зуун жэлдэ зохёогдоһон юм.
Монголой академик Ц.Дамдинсүрэн хүннүүдэй үеһөө эхилэн, хойто зүгэй нүүдэлшэд, Агууехэ талын омог отогууд агууехэ Чингис хаанай үе хүрэтэр хитад үзэг ниитэ хэрэглэжэ байһан гээд багсаамжалаа һэн. Буряад эрдэмтэд энэ тухайламжые үндэһэтэй гээд зүбшэдэг. XIII-XVII зуун жэлнүүдтэ — бүгэдэ монголшуудай ниитэ үедэ хэлэ бэшэгэй, уран зохёолой бүрилдэл батажан хүгжөө.
Энэдхэг — түбэд — монгол эхэ бэшэгүүдһээ эртын буряад удха зохёол һабагшалһан юм. Гайхамшаг эдэ зохёолнуудай тоодо «Үльгэрэй далай», «Эрдэмтэ соохор морин», «Эрдэмтэ соохор моритой Эрилтэй хаан» болон бусад ородог. Мэдээжэ эрдэмтэд Ц-А.Дугарнимаев, В.Махатов, Х.Цыденова, арадай поэдүүд Г.Чимитов, Ч-Р.Намжилов урданай зохёолнуудые буряадшалжа, согсолон хэблүүлһэн байна.
ХХ зуун жэл — буряад литературын хүгжэн һалбаралгын алтан үе. Х.Намсараев, Б.Барадин, Ц.Дон, Д.Дашанимаев, Солбонэ Туя болон бусад үндэһэн буряад литературын эхи табиһан юм. Эгээл тэрэ үеэр, 1934 оной хабар Буряад-Монголой АССР-эй зохёолшодой I съезд дээрэ Буряадай Уран зохёолшодой холбоон байгуулагдаа һэн. Ерэхэ 2019 ондо холбооной 85 жэлэй ой гүйсэхэнь.
Үнгэрһэн энэ хугасаада буряад зохёолшод Эхэ оронтойгоо, арад зонтойгоо хамта бүхы гайхамшагта үйлэ хэрэгүүдтэ хабаадаа, Агууехэ дайнай дүлэтэ жэлнүүдые тэсэжэ гараа, амгалан байдалые түхөөн шармайн ажаллаа. «Хара хирээгэй хаагалһан» жэлнүүдтэ олон зохёолшод ами наһантаяа хахасаһан, хамалган хашалганда ороһон юм: С.Туя, Ц.Дон, Д.Дашанимаев, Б.Барадин болон бусад.
1960-1970 онуудта буряад литература олон шэглэлээр, али бүхы жанраар ехэ хүгжэһэн байна. Прозо, поэзи, драматурги һалбаринуудаар тон ехэ алхамууд хэгдээ, олон нэрэнүүд тодороо. Буряад уран зохёол СССР-эй арадуудай үндэһэн литературануудай зэргэдэ хүндэтэй һуурияа эзэлээ. Гэбэшье тэрэ сагай эрхээр олон тэмэнүүд, асуудалнууд хорюултай байгаа, энэ ушар буряад литературын хүгжэлтэдэ баһал нүлөөлөө һэн.
Олон зуугаад жэлдэ буряад гэжэ нэрэтэй нэгэ арад байгаад, мүнөө хүрэтэр нэгэ литературна хэлэндээ һураагүй, али гэбэл, хэлэеэ шудалхаяа залхуурһан арад гэжэ дэлхэйн түүхэдэ орохомнай ха. Урда жэлнүүдтэ гүрэн түрын зүгһөө түрэл хэлэ үзэлгые дэмжэдэггүй байһанһаа, эхэ эсэгынгээ унаган хэлэндэ маанадай дээрэлхүүгээр хандаһанһаа мүнөөнэй гашуудалта байдал эхитэй.
Мүнөө һургуулиин наһанай хүүгэд сооһоо уран зохёолдо шүлһэтэй, буряад хэлэндээ хурса эдиршүүлые элирүүлжэ, бэшэжэ һургабал, магад, 10-15 жэлэй үнгэрхэдэ, ямаршьеб үрэ харагдаха аалам? Түргэн зуура бүтэхэ хэрэг бэшэ ха юм даа. Тэсэбэри, хамтын хүсэл эрмэлзэл хэрэгтэй. Жэнхэни буряад хэлээр бэшэгдэһэн шэнэ зохёолнууд мүндэлхэл байха гээд найдая, бултадаа оролдое, түрэл хэлэеэ хүүгэдтэеэ, ашанартаяа хамта шудалая.❚
Энэдхэг — түбэд — монгол эхэ бэшэгүүдһээ эртын буряад удха зохёол һабагшалһан юм. Гайхамшаг эдэ зохёолнуудай тоодо «Үльгэрэй далай», «Эрдэмтэ соохор морин», «Эрдэмтэ соохор моритой Эрилтэй хаан» болон бусад ородог. Мэдээжэ эрдэмтэд Ц-А.Дугарнимаев, В.Махатов, Х.Цыденова, арадай поэдүүд Г.Чимитов, Ч-Р.Намжилов урданай зохёолнуудые буряадшалжа, согсолон хэблүүлһэн байна.
ХХ зуун жэл — буряад литературын хүгжэн һалбаралгын алтан үе. Х.Намсараев, Б.Барадин, Ц.Дон, Д.Дашанимаев, Солбонэ Туя болон бусад үндэһэн буряад литературын эхи табиһан юм. Эгээл тэрэ үеэр, 1934 оной хабар Буряад-Монголой АССР-эй зохёолшодой I съезд дээрэ Буряадай Уран зохёолшодой холбоон байгуулагдаа һэн. Ерэхэ 2019 ондо холбооной 85 жэлэй ой гүйсэхэнь.
Үнгэрһэн энэ хугасаада буряад зохёолшод Эхэ оронтойгоо, арад зонтойгоо хамта бүхы гайхамшагта үйлэ хэрэгүүдтэ хабаадаа, Агууехэ дайнай дүлэтэ жэлнүүдые тэсэжэ гараа, амгалан байдалые түхөөн шармайн ажаллаа. «Хара хирээгэй хаагалһан» жэлнүүдтэ олон зохёолшод ами наһантаяа хахасаһан, хамалган хашалганда ороһон юм: С.Туя, Ц.Дон, Д.Дашанимаев, Б.Барадин болон бусад.
1960-1970 онуудта буряад литература олон шэглэлээр, али бүхы жанраар ехэ хүгжэһэн байна. Прозо, поэзи, драматурги һалбаринуудаар тон ехэ алхамууд хэгдээ, олон нэрэнүүд тодороо. Буряад уран зохёол СССР-эй арадуудай үндэһэн литературануудай зэргэдэ хүндэтэй һуурияа эзэлээ. Гэбэшье тэрэ сагай эрхээр олон тэмэнүүд, асуудалнууд хорюултай байгаа, энэ ушар буряад литературын хүгжэлтэдэ баһал нүлөөлөө һэн.
Харин мүнөө уран зохёолшодой урда зохёохы талаар үргэн харгы, эрхэ сүлөө үгтэнхэй. Арад зоной түүхэеэ уудалжа, бэеэ мэдэржэ эхилһэн саг. Һүүлэй үедэ буряад хэлэеэ һэргээн хүгжөөхэ талаар ехэ хөөрэлдөөн, хүдэлөөн болоно.
Мүнөө үндэр наһатай болоһон уран зохёолшодые халаха ульгам буряад хэлэтэй залуу уран гуурһатан бии гээшэ гү? Уран зохёол бэшэхэһээ байтагай, юрын яряанай хэлэндэ һуража ядажа байһан залуу үетэн сооһоо уран үгэтэн хэзээ урган гарахаб?
Олон зуугаад жэлдэ буряад гэжэ нэрэтэй нэгэ арад байгаад, мүнөө хүрэтэр нэгэ литературна хэлэндээ һураагүй, али гэбэл, хэлэеэ шудалхаяа залхуурһан арад гэжэ дэлхэйн түүхэдэ орохомнай ха. Урда жэлнүүдтэ гүрэн түрын зүгһөө түрэл хэлэ үзэлгые дэмжэдэггүй байһанһаа, эхэ эсэгынгээ унаган хэлэндэ маанадай дээрэлхүүгээр хандаһанһаа мүнөөнэй гашуудалта байдал эхитэй.
Мүнөө һургуулиин наһанай хүүгэд сооһоо уран зохёолдо шүлһэтэй, буряад хэлэндээ хурса эдиршүүлые элирүүлжэ, бэшэжэ һургабал, магад, 10-15 жэлэй үнгэрхэдэ, ямаршьеб үрэ харагдаха аалам? Түргэн зуура бүтэхэ хэрэг бэшэ ха юм даа. Тэсэбэри, хамтын хүсэл эрмэлзэл хэрэгтэй. Жэнхэни буряад хэлээр бэшэгдэһэн шэнэ зохёолнууд мүндэлхэл байха гээд найдая, бултадаа оролдое, түрэл хэлэеэ хүүгэдтэеэ, ашанартаяа хамта шудалая.❚