Дээдэ үеын буряад уран зохёолшодой нэгэн Шираб-Сэнгэ Бадлуевич Бадлуев Агын Буряадай автономито тойрогой Зугаалайн Баруун-Шэбьеэ нютагта түрэһэн юм. Агын дунда һургуули дүүргэһээр, Улаан Армида татагдаад, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай зүүн зүгэй фронтдо болоһон байлдаануудта хабаадалсаһан габьяатай.
Ерээдүй уран зохёолшо дайнай һүүлээр шахтёроор, модо отологшоор, эхин классуудай багшаар хүдэлөө, ажабайдалай бодото һургуули гараа бшуу.
Ш-С. Б. Бадлуевай намтарта «Буряад үнэндэ» хүдэлһэн хуудаһан онсо һуури эзэлдэг. 1956 ондо редакцида хүдэлжэ эхилээд, журналистын, уран зохёолшын бэлигээ мүлин, хүсэл зоригоо шангадхан, томожон ургаа. 1960 ондо «Жаргалтай хүн» гэжэ рассказуудай түрүүшынгээ номые нара харуулаа. Гэбэшье 1961 ондо онсо үйлэ ушар болоһон юм. Энэ ушар тухай БГУ-гай профессор, педагогикын эрдэмэй доктор Д. Д. Ошоров «Багшын нэрэ мүнхэ» гэжэ ном соогоо иигэжэ дурсана:
...«Буряад үнэн» газетын литературна сотруднигаар хүдэлжэ байха үедэм (1961 он), Ленинэй нэрэмжэтэ үйлсэдэ оршодог нэгэ дабхар модон байшангыемнай «газарай хүдэлһэндэл» доһолгожо, «бомбодол» тэһэрбэ. Ямар тиимэ аймшагтай юумэн болоо һэм? Баян дүй дүршэлтэй, хурдан ухаатай журналист Шираб-Сэнгэ Бадлуев бүхы аймагуудаар ябахадаа, уншагшадай һанамжа, дурадхалнуудые суглуулжа, тэдэнэй үндэһөөр КПСС-эй ЦК-гай Генеральна секретарь Н. С. Хрущёвто аяар зуугаад хуудаһан дээрэ тусхай хандалга-гомдолго бэшэһэн байгаа.
Шираб-Сэнгэ Бадлуевичтай эрдэм һуралсалай болон соёлой таһагта хамта ажаллажа байхадаа, уран зохёолшо Ким Ильинтэй унаган нүхэд болоһон байгаабди. Тиимэ ушарһаа нүхэрнай тэрэ бэшэгээ бидэ хоёрто уншуулһан юм. Бидэ бүхы дурадхалнуудыень зүбшөөгөөд, бэшэгтэнь гараа табилсаха дуратай байһанаа хэлэбэбди. Нүхэрнай иигэжэ харюусаа һэн:
— Энэ бэшэгни Хрущевой гарта заяандаашье орохогүй, гэдэргээ обкомой ноёдто бусаагдаха. Минии һанамжанууд һайшаагдахагүй бшуу, намайетнай олиггүй шангаар зэмэлжэ, ажалһаамни гаргаад, сүлэлгэдэ ябуулха гү, али түрмэдэ һуулгахадаа болохо. Та намһаа залуу байнат, харгыетнай хаажа болохогүй. Гараа бү табигты!
Бэшэгээ почтоор ябуулангүй, Москвада ошоһон найдалтай нэгэ нүхэрөө ЦК-да оруулжа үгэхыень гуйһан байна. Үнөөхи бэшэгынь Буряадай обкомдо удангүй ерэжэ, «Буряад үнэндэмнай» обкомой секретарь Д. Д. Лубсановай хүтэлбэри доро нээмэл партийна суглаан болобо. Суглаанай баталан абаһан хатуу тогтоол иимэ һэн:
— Журналист Бадлуев Ш-С. Б. Коммунис партиин национальна политикые үндэһөөрнь буруушааһан ябадал гаргаа;
— журналистын нэрэ бузарлуулһан хүн КПСС-эй Буряадай обкомой орган — «Буряад үнэндэ» нэгэшье үдэр ажаллаха эрхэгүй, тиимэһээ Бадлуевые мүнөөдэртэнь ажалһаа гаргаха;
— Ш-С. Бадлуевые Улаан-Үдэдэ ямаршье ажалда хүдэлхэ эрхэгүй болгохо...
Шираб-Сэнгэ Бадлуев бэшэг соогоо редакциин байдалые, республикыншье ажабайдалые гүнзэгыгөөр шүүмжэлжэ үзөөд, иимэ дурадхалнуудые оруулһан байгаа:
— «Буряад үнэн» газетые партиин обкомой мэдэлһээ болюулаад, Соёлой министерствын гү, али Уран зохёолшодой холбооной орган болгохо. Партиин обкомой цензура доро байгаа газетэдэ хүнүүд һанал бодолоо дуран соогоо бэшэхэеэ зүрхэлнэгүй, коммунистнуудшье маргадаг.
— «Үнэнэй» дүрбэн хуудаһанай хоёрыень ород хэлэнһээ оршуулһан материалнууд сохом эзэлдэг. Хүдөө буряад нютагуудта эдэ материалнуудые хэншье уншадаггүй, тэдэниие хэблэхые болюулха.
— Зүүн зүгэй арадууд (тэдэнэй тоодо буряадууд) мянгаад гаран жэл соо Сагаалганиие һайндэрлэдэг заншалтай байгаа. Сагаалганиие бурхан шажанай һайндэр гэжэ 1930-аад онуудта нэрлээд, хорюултай болгоһон. Монголой болон манай эрдэмтэдэй шэнжэлгэнүүд Сагаалганиие ёһотой арадай һайндэр гэжэ гэршэлһэн байдаг. Ушар тиимэһээ Сагаалганиие буряад зондо бусааха шухала!
— Буряад дасануудта революциин урда тээ хэдэн мянган ламанар шажан мүргэлэй алба хэдэг байһан. Дасангууд хаагдаад, лама хубарагууд хаагдаһан гү, али сүлэлгэдэ ябуулагдаһан юм. 1943 ондо Ивалга һууринда дуган баригдажа, һүзэгтэйшүүл мүргэл хэдэг болоһон байгаа. 500-600 модо холо оршодог аймагуудһаа үбгэд, хүгшэд зобожо, тулижа байгаад, Ивалгын дасанда хүрэжэ ерэдэг. Холын аймагуудай хүн зоной нютаг дээрээ дасан барюулха асуудал табихадань, республикын хүтэлбэри анхарнагүй.
Хүндэтэ Никита Сергеевич, аймаг бүхэндэ дасан бии болгохо тухай арад зоной гуйлтада анхаралаа табижа, туһаламжа хүргыт гэжэ гуйнаб. Хубарагуудые бэлдэхэ, Буддын шажанай һургуулинуудые эмхидхэхэ асуудал баһа гарана».
Буряад хэлэ хүгжөөхэ амин шухала удхатай, мүн һүзэгтэйшүүлэй эрхэ хамгаалха талаар, арадай һайндэр, Сагаалганиие бусааха тухай тон хэрэгтэй асуудалнуудые аяар 50 гаран жэлэй саана табиһан журналист, уран зохёолшо Шираб-Сэнгэ Бадлуев (1924-1985) түрэл арадайнгаа түүхэдэ һайхан мүр сараа үлээгөө. «Сэбэр басагад» (1963), «Түрэһэн үдэр» (1965), «Сагаан тала», «Жаргалтайш даа, Сэдэлмаа» (1970) гэжэ туужануудай суглуулбаринуудай, мүн «Хүнэй шарай», «Түхэреэн жэл» гэһэн романуудай автор юм. Ш-С. Бадлуев шог ёгто рассказуудые бэшэдэг байгаа. «Сад дүрөө» (1980) гэжэ номынь, мүн «Хандамаа», «Ярууна», «Намар» дуунуудынь һайнаар угтагдаа, зоной дунда мэдээжэ болоо һэн.
Дүрбэн мүртэй, тодо хүрса удхатай шүлэгүүдынь анхарал татана. Ажабайдалай, байгаалиин эгээлэй юрын үзэгдэлнүүд зохёолшын гуурһан доро тон гүнзэгы удхатай образ болон тодорхо юм. Жэшээнь, «Үүлэн» гэһэн шүлэг:
Үүлэн
Залхуу, зайгуулш һаань, үүлэндэ
Задараагүй зали бии, мэдэ:
Ангаһан дайдые абархын тулада
Аадарлан дуһалхаһаань айдаггүй юрэдөө.
Хүнүүдэй хоорондохи харилсаануудые хүүргэтэй жэшэнэ:
Хүүргэнүүд
Үе наһандаа амархые үзөөгүй хүүргэнүүд
Үмхирөөдш, үйрэжэ бутаржа байдаг аал?
Хоёр зүрхэ холбоһон хүүргэнүүд юундэ теэд
Ходо һандарнаб? Холбоонь мүнхэ бэшэ һаал?
Зохёолнууд соогоо тэрэ үеын байдалай үргэн ехэ оршониие үнэншэмэ тодорхойгоор, арадай хэлээр харуулжа шадаа. Уян баян хэлэниинь прозаическа зохёолнууд соонь заримдаа шүлэглэмэл маягтай болодог һэн. Уран зохёолшын ажалда ямараар хандадагынь «Талын горхон» гэжэ шүлэг сооһоо элирнэ:
Шамһаа һургаал абанаб, талын горхон:
Шашаад гүйнгүй, хөөһэ буурангүй урданаш,
Хобоо эрьеһээнь хадуурнагүйш ондоодо гойрхон,
Холын далайе хододоо хараад дабшанаш!
Талын горхондол, даамай нэтэрүүгээр урагшаа дабхижа, буряад баян хэлэнэй оёоргүй уута хэшэгһээ уншагшадтаа хүртээжэ, сагаан һайхан сэдьхэлэйнгээ халуун ульһые арадтаа зорюулһан габьяатай.
Ерээдүй уран зохёолшо дайнай һүүлээр шахтёроор, модо отологшоор, эхин классуудай багшаар хүдэлөө, ажабайдалай бодото һургуули гараа бшуу.
Ш-С. Б. Бадлуевай намтарта «Буряад үнэндэ» хүдэлһэн хуудаһан онсо һуури эзэлдэг. 1956 ондо редакцида хүдэлжэ эхилээд, журналистын, уран зохёолшын бэлигээ мүлин, хүсэл зоригоо шангадхан, томожон ургаа. 1960 ондо «Жаргалтай хүн» гэжэ рассказуудай түрүүшынгээ номые нара харуулаа. Гэбэшье 1961 ондо онсо үйлэ ушар болоһон юм. Энэ ушар тухай БГУ-гай профессор, педагогикын эрдэмэй доктор Д. Д. Ошоров «Багшын нэрэ мүнхэ» гэжэ ном соогоо иигэжэ дурсана:
...«Буряад үнэн» газетын литературна сотруднигаар хүдэлжэ байха үедэм (1961 он), Ленинэй нэрэмжэтэ үйлсэдэ оршодог нэгэ дабхар модон байшангыемнай «газарай хүдэлһэндэл» доһолгожо, «бомбодол» тэһэрбэ. Ямар тиимэ аймшагтай юумэн болоо һэм? Баян дүй дүршэлтэй, хурдан ухаатай журналист Шираб-Сэнгэ Бадлуев бүхы аймагуудаар ябахадаа, уншагшадай һанамжа, дурадхалнуудые суглуулжа, тэдэнэй үндэһөөр КПСС-эй ЦК-гай Генеральна секретарь Н. С. Хрущёвто аяар зуугаад хуудаһан дээрэ тусхай хандалга-гомдолго бэшэһэн байгаа.
Шираб-Сэнгэ Бадлуевичтай эрдэм һуралсалай болон соёлой таһагта хамта ажаллажа байхадаа, уран зохёолшо Ким Ильинтэй унаган нүхэд болоһон байгаабди. Тиимэ ушарһаа нүхэрнай тэрэ бэшэгээ бидэ хоёрто уншуулһан юм. Бидэ бүхы дурадхалнуудыень зүбшөөгөөд, бэшэгтэнь гараа табилсаха дуратай байһанаа хэлэбэбди. Нүхэрнай иигэжэ харюусаа һэн:
— Энэ бэшэгни Хрущевой гарта заяандаашье орохогүй, гэдэргээ обкомой ноёдто бусаагдаха. Минии һанамжанууд һайшаагдахагүй бшуу, намайетнай олиггүй шангаар зэмэлжэ, ажалһаамни гаргаад, сүлэлгэдэ ябуулха гү, али түрмэдэ һуулгахадаа болохо. Та намһаа залуу байнат, харгыетнай хаажа болохогүй. Гараа бү табигты!
Бэшэгээ почтоор ябуулангүй, Москвада ошоһон найдалтай нэгэ нүхэрөө ЦК-да оруулжа үгэхыень гуйһан байна. Үнөөхи бэшэгынь Буряадай обкомдо удангүй ерэжэ, «Буряад үнэндэмнай» обкомой секретарь Д. Д. Лубсановай хүтэлбэри доро нээмэл партийна суглаан болобо. Суглаанай баталан абаһан хатуу тогтоол иимэ һэн:
— Журналист Бадлуев Ш-С. Б. Коммунис партиин национальна политикые үндэһөөрнь буруушааһан ябадал гаргаа;
— журналистын нэрэ бузарлуулһан хүн КПСС-эй Буряадай обкомой орган — «Буряад үнэндэ» нэгэшье үдэр ажаллаха эрхэгүй, тиимэһээ Бадлуевые мүнөөдэртэнь ажалһаа гаргаха;
— Ш-С. Бадлуевые Улаан-Үдэдэ ямаршье ажалда хүдэлхэ эрхэгүй болгохо...
Шираб-Сэнгэ Бадлуев бэшэг соогоо редакциин байдалые, республикыншье ажабайдалые гүнзэгыгөөр шүүмжэлжэ үзөөд, иимэ дурадхалнуудые оруулһан байгаа:
— «Буряад үнэн» газетые партиин обкомой мэдэлһээ болюулаад, Соёлой министерствын гү, али Уран зохёолшодой холбооной орган болгохо. Партиин обкомой цензура доро байгаа газетэдэ хүнүүд һанал бодолоо дуран соогоо бэшэхэеэ зүрхэлнэгүй, коммунистнуудшье маргадаг.
— «Үнэнэй» дүрбэн хуудаһанай хоёрыень ород хэлэнһээ оршуулһан материалнууд сохом эзэлдэг. Хүдөө буряад нютагуудта эдэ материалнуудые хэншье уншадаггүй, тэдэниие хэблэхые болюулха.
— Зүүн зүгэй арадууд (тэдэнэй тоодо буряадууд) мянгаад гаран жэл соо Сагаалганиие һайндэрлэдэг заншалтай байгаа. Сагаалганиие бурхан шажанай һайндэр гэжэ 1930-аад онуудта нэрлээд, хорюултай болгоһон. Монголой болон манай эрдэмтэдэй шэнжэлгэнүүд Сагаалганиие ёһотой арадай һайндэр гэжэ гэршэлһэн байдаг. Ушар тиимэһээ Сагаалганиие буряад зондо бусааха шухала!
— Буряад дасануудта революциин урда тээ хэдэн мянган ламанар шажан мүргэлэй алба хэдэг байһан. Дасангууд хаагдаад, лама хубарагууд хаагдаһан гү, али сүлэлгэдэ ябуулагдаһан юм. 1943 ондо Ивалга һууринда дуган баригдажа, һүзэгтэйшүүл мүргэл хэдэг болоһон байгаа. 500-600 модо холо оршодог аймагуудһаа үбгэд, хүгшэд зобожо, тулижа байгаад, Ивалгын дасанда хүрэжэ ерэдэг. Холын аймагуудай хүн зоной нютаг дээрээ дасан барюулха асуудал табихадань, республикын хүтэлбэри анхарнагүй.
Хүндэтэ Никита Сергеевич, аймаг бүхэндэ дасан бии болгохо тухай арад зоной гуйлтада анхаралаа табижа, туһаламжа хүргыт гэжэ гуйнаб. Хубарагуудые бэлдэхэ, Буддын шажанай һургуулинуудые эмхидхэхэ асуудал баһа гарана».
Буряад хэлэ хүгжөөхэ амин шухала удхатай, мүн һүзэгтэйшүүлэй эрхэ хамгаалха талаар, арадай һайндэр, Сагаалганиие бусааха тухай тон хэрэгтэй асуудалнуудые аяар 50 гаран жэлэй саана табиһан журналист, уран зохёолшо Шираб-Сэнгэ Бадлуев (1924-1985) түрэл арадайнгаа түүхэдэ һайхан мүр сараа үлээгөө. «Сэбэр басагад» (1963), «Түрэһэн үдэр» (1965), «Сагаан тала», «Жаргалтайш даа, Сэдэлмаа» (1970) гэжэ туужануудай суглуулбаринуудай, мүн «Хүнэй шарай», «Түхэреэн жэл» гэһэн романуудай автор юм. Ш-С. Бадлуев шог ёгто рассказуудые бэшэдэг байгаа. «Сад дүрөө» (1980) гэжэ номынь, мүн «Хандамаа», «Ярууна», «Намар» дуунуудынь һайнаар угтагдаа, зоной дунда мэдээжэ болоо һэн.
Дүрбэн мүртэй, тодо хүрса удхатай шүлэгүүдынь анхарал татана. Ажабайдалай, байгаалиин эгээлэй юрын үзэгдэлнүүд зохёолшын гуурһан доро тон гүнзэгы удхатай образ болон тодорхо юм. Жэшээнь, «Үүлэн» гэһэн шүлэг:
Үүлэн
Залхуу, зайгуулш һаань, үүлэндэ
Задараагүй зали бии, мэдэ:
Ангаһан дайдые абархын тулада
Аадарлан дуһалхаһаань айдаггүй юрэдөө.
Хүнүүдэй хоорондохи харилсаануудые хүүргэтэй жэшэнэ:
Хүүргэнүүд
Үе наһандаа амархые үзөөгүй хүүргэнүүд
Үмхирөөдш, үйрэжэ бутаржа байдаг аал?
Хоёр зүрхэ холбоһон хүүргэнүүд юундэ теэд
Ходо һандарнаб? Холбоонь мүнхэ бэшэ һаал?
Зохёолнууд соогоо тэрэ үеын байдалай үргэн ехэ оршониие үнэншэмэ тодорхойгоор, арадай хэлээр харуулжа шадаа. Уян баян хэлэниинь прозаическа зохёолнууд соонь заримдаа шүлэглэмэл маягтай болодог һэн. Уран зохёолшын ажалда ямараар хандадагынь «Талын горхон» гэжэ шүлэг сооһоо элирнэ:
Шамһаа һургаал абанаб, талын горхон:
Шашаад гүйнгүй, хөөһэ буурангүй урданаш,
Хобоо эрьеһээнь хадуурнагүйш ондоодо гойрхон,
Холын далайе хододоо хараад дабшанаш!
Талын горхондол, даамай нэтэрүүгээр урагшаа дабхижа, буряад баян хэлэнэй оёоргүй уута хэшэгһээ уншагшадтаа хүртээжэ, сагаан һайхан сэдьхэлэйнгээ халуун ульһые арадтаа зорюулһан габьяатай.