ХХ зуун жэлэй хоёрдохи хахадта, шэнэ зуунай эхиндэ буряад поэзиин зохёохы гол узуур унгинь мифологи болон аман зохёол байһан зандаа. Энэ ехэ гүн баялигта, буряад литературын ёһо заршамда үндэһэлхэһөө гадна буряад поэзи бүхы дэлхэйн арадуудай, ород болон зүүн зүгэй поэзиин нүлөөн доро хүгжэһэн гээд мэдээжэ.
Арадай үльгэр домогуудые хэрэглэхэдээ, буряад ирагуу найруулагшад гүн ухаан бодолой, зохёохы уран бэлигэй үндэһэн арга дүрэнүүдые сахин һэргээхэ, шэнэ ами оруулха зорилго бэелүүлнэ. Поэтическэ зохёохы иимэ ёһо заршам имагтал оюун ухаанда түшэглэһэнэй бэшэ, харин эжэлүүдгүй шууд зохёолгоной (импровизаци) үрэ дүн юм.
Буряад арадай мифо-поэтическэ заншалда түшэглэн, олон поэдүүд үльгэрһөө һабагшатай жанрнуудта хандана. Аман зохёолой жанр болохо шэбшэлгэ жэшээлэн абаад үзэе. Шэбшэлгэ эпосһээ эхиеэ абадаг. Буряад үльгэрнүүдэй геройнууд Абай Гэсэр, Алма Мэргэн, Аламжа Мэргэн болон бусад шэбшэһэн һуршаараа дайсаниие онодог ха юм.
Буурай холо сагһаа дамжан ерэһэн буряад бөө мүргэлэй поэзиин жанр болохо шэбшэлгэ, һүзэгтэнэй һанамжаар, нангин удхатай юм. Бөө онго оруулһанай аргаар дээдын бурхадһаа гү, али альбануудһаа шэбшэлгын үгэнүүдтэ хүртэдэг. Олон бөөнэрэй шэбшэлгэ шэнжэлһэн элитэ эрдэмтэн Т. М. Михайлов гол удха болон бүридэлыень шэнгээһэн шэбшэлгэнүүдэй дундуур хэмжээнэй хэб жэшээ (модель) тухай иигэжэ бэшээ һэн: «...энэ хэб жэшээ гурбан хубиһаа бүридэнэ. Нэгэдэхи хубида оролто үгэ, дурдалга хэлэгдэнэ — түрэл дайдын, һара, наранай, хүнэй угай һахюуһадта түшэглэжэ, бөө дээдын бурхадта хандана:
Даб гэмэ дайда дээрэһээн,
Далай гэмэ уһан дээрэһээн
Захалжа дурданам.
Хоёрдохи хубида бурхад гү, али альбануудые дурдажа, эди шэдитэ хүсэндэнь магтаал үргэнэ. Гурбадахи хубида туһа хайра эрижэ, зол заяа, аза жаргал үршөөхые гуйжа хандана» (Михайлов Т. О шаманской религии и поэзии бурят// Хүхэ мүнхэ тэнгэри. 1996, 23-24 н.) Т. М. Михайловай һанамжаар, гурбадахи хубинь хэдэн ондоо шэнжэтэй байдаг:
а) зүб һайниие баримталһан гуйлта ( аршалыт, баян дэлгэр байдал, хүсэ шадал, үри хүүгэдые, ута наһа үршөөгыт г.м.);
б) һөөргэ бууһан гуйлта (дайсаниие һүнөөгыт, хулгайшадые намныт, үбшэнһөө абарыт г.м.).
Буряадай арадай поэт Цыден Галсанов (1917-1992) «Һананам» гэжэ шүлэг соогоо Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эхилһэн түрүүшын үдэр тухай иигэжэ дурдана:
Дайнай аянгын гэнтэ дэлдээшэ
Дабхар шэрүүн тэрэ үдэр
Илалтын ерэхые шэбшэһэнээ
Эли тодоор мүнөө һананам.
Дайн дажарай аянгын һомон буужа, дайда дэлхэйнгээ дайнай дүлэндэ абтахада, поэт, олон сая зонтой хамта, дайсанай һабарһаа арад түмэнөө, Эхэ ороноо аршалха, абарха тухай, шунахай дайсанай зэрлиг хүсые дараха, Агуу Илалтые ойртуулха тухай гуйһан хүсэ ехэтэй үгэнүүдые эжэлүүдгүй шэбшээ бшуу.
Арадай поэт Гунга Чимитовэй шүлэг дээрэ зохёогдоһон уянгата һайхан дуунуудые арад зомнай дуратай дууладаг. Монгол туургата арадуудай урда сагһаа мүнөө хүрэтэр сахин абажа ерэһэн хүбшэргэй нарин морин хуурта соло дуудаһан «Морин хуур» шүлэгөө иимэ мүрнүүдээр тэрэ дүүргэнэ:
Хүгжэм, дуунтай нүхэсэдэг
Хүн бүхэнэй ерээдүй
Золтой һайхан байха гээд
Зосоогоо би шэбшэгшэб.
Энэ шэбшэлгэнь ганса хүгжэмшэд, дуушадта хабаатай бэшэ, буряад-монголой уран домоглолой заншалда замбуулинтай нэгэдэлгын бэлгэ тэмдэг болохо морин хуурта зорюулагдаа гээд һанагдана. Хүнэй сэдьхэл зүрхые хүдэлгэхэ шэдитэй морин хуурай эгшэг аялга шагнахадаа, аялга дуунайнь бүхы Юртэмсын хизааргүй уудамтай жэгтэй холбоотой байһые гайхан мэдэрнэбди.
Монголшуудай заншалта соёлдо табан махабад (первоэлемент) болохо газар, уһан, гал, һалхин болон Юртэмсын гүн уудамтай хүгжэмэй гол табан абяан холбоотой гэжэ тоологдодог. Энээн тухай Ж. Чулуунцэцэг «Особенности пяти элементов монгольской народной музыки» гэһэн гаршагтай элидхэлээ 2003 ондо Улаан-Үдэдэ үнгэрһэн эрдэмэй Уласхоорондын IV хуралдаанда дурадхаһан байна.
Морин тархи булсуутай монгол угсаатанай хүгжэм аялгада үлгыдүүлэн байхадаа, поэт нангин морин хуурнай, түрэл арад зомнай «золтой һайхан байха» гээд эжэлүүдгүй шэбшээ ха юм даа.
Үльгэр домогһоо һабагшатай шэбшэлгын жанр Буряадай арадай поэт Лопсон Тапхаевай гуурһан доро уянгата-философско зохёол боложо хүгжэһэн байна. «Замтан замаараа» гэжэ шүлэгэй эхиндэ уянгата герой эхэтэеэ хамта могойтой гэнтэ ушарна:
...Эжы! — гэжэ һүхирэн алдааб:
Эжы наманшалан аргадаа:
— Мүртэ юумэ мүрөөрөө,
Замта юумэ замаараа.
Мүнөөхимнай үгыень дуулаһаншуу
(Мүндэршье тойроод үнгэрдэг бэшэ гү?)
Шэмээгүйхэн ногоо руу шургашаба.
Шэглэһэн тээшээ аяараа ошобо.
«Мүртэ юумэ мүрөөрөө, замта юумэ замаараа» гэһэн шэбшэлгын шэдитэ хүсые энэ шүлэгэй герой дахин мэдэрхэ хубитай байшоо. Бүтүү тайга соо эсэгэтэеэ ябахадань, баабгай сэхэ урдань гаража ерээд, харюу хүлеэһэндэл, удаан шэртэбэ. Бахардашоод байһан гурбанһаа хүбүүнэй баабайнь түрүүн ама гарахадаа, үнөөхи шэбшэлгэеэ хэлэбэ ха. Баабгайн зайсан арилхада, абань хүндөөр амилба, хүбүүнэй эбдэг үнихэн һалганаба.
Эдэ бүгэдын дүнгөөр хүбүүн наһанай һургаал абана:
Тэрэ гэһээр тойрожо гаранаб
Тэһэ гэшхэмэ сохошье...
Аба, эжын һургаал һананаб—
«Аяараа ябанаб», гэбэшье,
Дэлхэй дээрэ амгалан бэшэ —
Дэмы тэмсэл, оһол, гэмшэл.
Тэхэнүүд юундэ байсадаа багтанагүйб?
Тэхэрижэ шубууд уурхайдаа бусанагүй.
Дайсандаашье хоро бү хүсэһүү,
Дабтан дахин иигэжэл хэлэһүү:
—Мүртэ юумэ мүрөөрөө,
Замта юумэ замаараа!
Энэ шүлэг соо үндэһэн буряад соёлой, ёһо заншалай гүнзэгы удха нөөсэлэгдэнхэй. Эхэ байгаалиин оршомдо хүн өөрыгөө дээгүүр табихагүй, ноёрхохо, эзэрхэхэ эрхэгүй хатуу ёһо баримталһан һургаал тухай дурдагдана. «Шэбшэлгэ» гэһэн бэлгэ тэмдэг хэрэглэжэ, Лопсон Тапхаев эртэ урдын элинсэгүүдэй сэсэн мэргэн захяа һургаал тухай мүнөө үеын зондо һануулна бшуу. Хамаг амитад, тэрэ тоодо хүн, Үлгэн дэлхэй эхын үринэр, нэгэ шуһатай, уг унгитай гэһэн элинсэгүүдэймнай хараа бодол мүнөө сагта амин шухала удха шанартай болонхой. Заншалта буряад соёлой урданай энэ һургаалые ажабайдалдаа баримталбал, хүн ба байгаали хоёрой харилсаан зүб мүрөөр, гамтайгаар хандалгын арга мүрөөр хүгжэхэ һэн.
Буряад поэзиин гүн ехэ далайһаа шүүрдэн абаһан гурбан дуһал— шүлэгүүд үльгэр домогой узуур унгитай байбал даа.
Арадай үльгэр домогуудые хэрэглэхэдээ, буряад ирагуу найруулагшад гүн ухаан бодолой, зохёохы уран бэлигэй үндэһэн арга дүрэнүүдые сахин һэргээхэ, шэнэ ами оруулха зорилго бэелүүлнэ. Поэтическэ зохёохы иимэ ёһо заршам имагтал оюун ухаанда түшэглэһэнэй бэшэ, харин эжэлүүдгүй шууд зохёолгоной (импровизаци) үрэ дүн юм.
Буряад арадай мифо-поэтическэ заншалда түшэглэн, олон поэдүүд үльгэрһөө һабагшатай жанрнуудта хандана. Аман зохёолой жанр болохо шэбшэлгэ жэшээлэн абаад үзэе. Шэбшэлгэ эпосһээ эхиеэ абадаг. Буряад үльгэрнүүдэй геройнууд Абай Гэсэр, Алма Мэргэн, Аламжа Мэргэн болон бусад шэбшэһэн һуршаараа дайсаниие онодог ха юм.
Буурай холо сагһаа дамжан ерэһэн буряад бөө мүргэлэй поэзиин жанр болохо шэбшэлгэ, һүзэгтэнэй һанамжаар, нангин удхатай юм. Бөө онго оруулһанай аргаар дээдын бурхадһаа гү, али альбануудһаа шэбшэлгын үгэнүүдтэ хүртэдэг. Олон бөөнэрэй шэбшэлгэ шэнжэлһэн элитэ эрдэмтэн Т. М. Михайлов гол удха болон бүридэлыень шэнгээһэн шэбшэлгэнүүдэй дундуур хэмжээнэй хэб жэшээ (модель) тухай иигэжэ бэшээ һэн: «...энэ хэб жэшээ гурбан хубиһаа бүридэнэ. Нэгэдэхи хубида оролто үгэ, дурдалга хэлэгдэнэ — түрэл дайдын, һара, наранай, хүнэй угай һахюуһадта түшэглэжэ, бөө дээдын бурхадта хандана:
Даб гэмэ дайда дээрэһээн,
Далай гэмэ уһан дээрэһээн
Захалжа дурданам.
Хоёрдохи хубида бурхад гү, али альбануудые дурдажа, эди шэдитэ хүсэндэнь магтаал үргэнэ. Гурбадахи хубида туһа хайра эрижэ, зол заяа, аза жаргал үршөөхые гуйжа хандана» (Михайлов Т. О шаманской религии и поэзии бурят// Хүхэ мүнхэ тэнгэри. 1996, 23-24 н.) Т. М. Михайловай һанамжаар, гурбадахи хубинь хэдэн ондоо шэнжэтэй байдаг:
а) зүб һайниие баримталһан гуйлта ( аршалыт, баян дэлгэр байдал, хүсэ шадал, үри хүүгэдые, ута наһа үршөөгыт г.м.);
б) һөөргэ бууһан гуйлта (дайсаниие һүнөөгыт, хулгайшадые намныт, үбшэнһөө абарыт г.м.).
Буряадай арадай поэт Цыден Галсанов (1917-1992) «Һананам» гэжэ шүлэг соогоо Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эхилһэн түрүүшын үдэр тухай иигэжэ дурдана:
Дайнай аянгын гэнтэ дэлдээшэ
Дабхар шэрүүн тэрэ үдэр
Илалтын ерэхые шэбшэһэнээ
Эли тодоор мүнөө һананам.
Дайн дажарай аянгын һомон буужа, дайда дэлхэйнгээ дайнай дүлэндэ абтахада, поэт, олон сая зонтой хамта, дайсанай һабарһаа арад түмэнөө, Эхэ ороноо аршалха, абарха тухай, шунахай дайсанай зэрлиг хүсые дараха, Агуу Илалтые ойртуулха тухай гуйһан хүсэ ехэтэй үгэнүүдые эжэлүүдгүй шэбшээ бшуу.
Арадай поэт Гунга Чимитовэй шүлэг дээрэ зохёогдоһон уянгата һайхан дуунуудые арад зомнай дуратай дууладаг. Монгол туургата арадуудай урда сагһаа мүнөө хүрэтэр сахин абажа ерэһэн хүбшэргэй нарин морин хуурта соло дуудаһан «Морин хуур» шүлэгөө иимэ мүрнүүдээр тэрэ дүүргэнэ:
Хүгжэм, дуунтай нүхэсэдэг
Хүн бүхэнэй ерээдүй
Золтой һайхан байха гээд
Зосоогоо би шэбшэгшэб.
Энэ шэбшэлгэнь ганса хүгжэмшэд, дуушадта хабаатай бэшэ, буряад-монголой уран домоглолой заншалда замбуулинтай нэгэдэлгын бэлгэ тэмдэг болохо морин хуурта зорюулагдаа гээд һанагдана. Хүнэй сэдьхэл зүрхые хүдэлгэхэ шэдитэй морин хуурай эгшэг аялга шагнахадаа, аялга дуунайнь бүхы Юртэмсын хизааргүй уудамтай жэгтэй холбоотой байһые гайхан мэдэрнэбди.
Монголшуудай заншалта соёлдо табан махабад (первоэлемент) болохо газар, уһан, гал, һалхин болон Юртэмсын гүн уудамтай хүгжэмэй гол табан абяан холбоотой гэжэ тоологдодог. Энээн тухай Ж. Чулуунцэцэг «Особенности пяти элементов монгольской народной музыки» гэһэн гаршагтай элидхэлээ 2003 ондо Улаан-Үдэдэ үнгэрһэн эрдэмэй Уласхоорондын IV хуралдаанда дурадхаһан байна.
Морин тархи булсуутай монгол угсаатанай хүгжэм аялгада үлгыдүүлэн байхадаа, поэт нангин морин хуурнай, түрэл арад зомнай «золтой һайхан байха» гээд эжэлүүдгүй шэбшээ ха юм даа.
Үльгэр домогһоо һабагшатай шэбшэлгын жанр Буряадай арадай поэт Лопсон Тапхаевай гуурһан доро уянгата-философско зохёол боложо хүгжэһэн байна. «Замтан замаараа» гэжэ шүлэгэй эхиндэ уянгата герой эхэтэеэ хамта могойтой гэнтэ ушарна:
...Эжы! — гэжэ һүхирэн алдааб:
Эжы наманшалан аргадаа:
— Мүртэ юумэ мүрөөрөө,
Замта юумэ замаараа.
Мүнөөхимнай үгыень дуулаһаншуу
(Мүндэршье тойроод үнгэрдэг бэшэ гү?)
Шэмээгүйхэн ногоо руу шургашаба.
Шэглэһэн тээшээ аяараа ошобо.
«Мүртэ юумэ мүрөөрөө, замта юумэ замаараа» гэһэн шэбшэлгын шэдитэ хүсые энэ шүлэгэй герой дахин мэдэрхэ хубитай байшоо. Бүтүү тайга соо эсэгэтэеэ ябахадань, баабгай сэхэ урдань гаража ерээд, харюу хүлеэһэндэл, удаан шэртэбэ. Бахардашоод байһан гурбанһаа хүбүүнэй баабайнь түрүүн ама гарахадаа, үнөөхи шэбшэлгэеэ хэлэбэ ха. Баабгайн зайсан арилхада, абань хүндөөр амилба, хүбүүнэй эбдэг үнихэн һалганаба.
Эдэ бүгэдын дүнгөөр хүбүүн наһанай һургаал абана:
Тэрэ гэһээр тойрожо гаранаб
Тэһэ гэшхэмэ сохошье...
Аба, эжын һургаал һананаб—
«Аяараа ябанаб», гэбэшье,
Дэлхэй дээрэ амгалан бэшэ —
Дэмы тэмсэл, оһол, гэмшэл.
Тэхэнүүд юундэ байсадаа багтанагүйб?
Тэхэрижэ шубууд уурхайдаа бусанагүй.
Дайсандаашье хоро бү хүсэһүү,
Дабтан дахин иигэжэл хэлэһүү:
—Мүртэ юумэ мүрөөрөө,
Замта юумэ замаараа!
Энэ шүлэг соо үндэһэн буряад соёлой, ёһо заншалай гүнзэгы удха нөөсэлэгдэнхэй. Эхэ байгаалиин оршомдо хүн өөрыгөө дээгүүр табихагүй, ноёрхохо, эзэрхэхэ эрхэгүй хатуу ёһо баримталһан һургаал тухай дурдагдана. «Шэбшэлгэ» гэһэн бэлгэ тэмдэг хэрэглэжэ, Лопсон Тапхаев эртэ урдын элинсэгүүдэй сэсэн мэргэн захяа һургаал тухай мүнөө үеын зондо һануулна бшуу. Хамаг амитад, тэрэ тоодо хүн, Үлгэн дэлхэй эхын үринэр, нэгэ шуһатай, уг унгитай гэһэн элинсэгүүдэймнай хараа бодол мүнөө сагта амин шухала удха шанартай болонхой. Заншалта буряад соёлой урданай энэ һургаалые ажабайдалдаа баримталбал, хүн ба байгаали хоёрой харилсаан зүб мүрөөр, гамтайгаар хандалгын арга мүрөөр хүгжэхэ һэн.
Буряад поэзиин гүн ехэ далайһаа шүүрдэн абаһан гурбан дуһал— шүлэгүүд үльгэр домогой узуур унгитай байбал даа.