Үльгэрһөө һабагшатай уянгата бүтээлнүүд

Үнгэрһэн зуун жэлэй үедэ буряад уран зохёол айхабтар эршэтэйгээр хүгжэһэн гээд мэдээжэ. Буряад уран гуурһатан бүхы дэлхэйн уран зохёолой хүгжэлтын дээжэһээ хүртэжэ, ялас гэмэ үндэр хэмжээнэй, гүн удхатай, һайхан найруулгатай бүтээлнүүдые жэшээ болгожо, уян ульгам буряад хэлэн дээрэ өөрынгөө юртэмсэ зохёон байгуулжа байһан үе. Тиихэ зуураа арадайнгаа аман зохёолой оёоргүй, шэргэшэгүй худагһаа хүртэжэл байһаниинь эли.

Буряад поэдүүд уянгата зохёол болон поэмэнүүд соогоо мифологическа сюжет болон архетип, «Гэсэрэй», урданай буряад түүхэ домогуудай сюжет үргэнөөр хэрэглэһэн байна. Уянгата (лирическэ) болон эпическэ эхитэй, удха болон шэнжэ шанараараа багахан поэмэ болохо шүлэгүүд дээрэ тогтое.

Дондок Улзытуевай урлаһан олон үлхөө шүлэгүүдэй нэгэн «Хүнэй наһан» гэжэ нэрэтэй юм. Энэ циклһээ гаршаггүй нэгэ шүлэг абаад үзэе. Шүлэг эпическэ хөөрөөнэй маягаар эхилнэ:

Хара далайн эрьедэ
Хара — Зутан даяанша
Хабхар һүниин жабарта
Ханхинахадажал һуугаа һэн.

Үльгэр соо Хара-Зутан хадаа Гэсэрэй газар дээрэхи эсэгынь аха болоно. Аша хүбүүн Гэсэрэйнгээ нэрэ солодо айхабтараар атаархажа, элдэб муу ябадал, хорото хэрэг үүсхэжэ байтараа балшыса баригдаад, Хара-Зутан абга хүн зоной энеэдэ наадан болоһон гээд үльгэр домоглоно. Дондок Улзытуевай уянгата герой Хара-Зутанай урда зогсожо, хуби заяаень шиидхэхэ даяаншын сэсэн мэргэн үгэ хүлеэнэ. Энэ зохёол соо Хара-Зутан мифологическа трикстерэй (һүрөөтэйшье һаа, энеэдэтэй герой) дүрэ түхэлтэйгөөр зураглагдана:

Намай хараад энеэжэ,
Далай хараад һуняажа,
Унай табяад эбһээлжэ,
Булай ехээр ханяажа,
Үргэн дороо гүбэржэ,
Үхэл тухай дурдаба.

Уянгата геройн һанаа сэдьхэлые тамалан, гашуудалта ерээдүй тухай:

Хара-Зутан хэлэнэ:
Үтэлһэндөө хоролхон,
Үһөөтэйгөөр шэбэнэбэ:
«Амидарал — сансара.
Альбан хара урасхал.
Альбан хара урасхал
Абаад шамай талиихал».

Шүлэгэй үйлын ябаса саашадаа поэмын шэнжэ шанараар хүгжэнэ. Хара һанаатай, үһөөтэй хоротой энэ мэргэдэлгэһээ сүхэрэн зобоһон уянгата геройн сэдьхэл бодолые тэгшэлжэ, Сагаан һарын үглөөгүүр Сагаан далайн эрьедэ Сагаан Үбгэн буугаад, иигэжэ айладхана:

Арбан хоёр юртэмсэ
Альган дээрээ мухарюулжа,
Хорин хоёр табисууры
Хоолойн һайхаар номножо,
Аян замым юрөөжэ,
Аялгалан түүрээбэ:
«Хорбоо замбиин амисхал —
Хоёр ехэ урасхал.
Хоёр ехэ урасхал
Ходо мүнхэ тэмсэхэл».

Сагаан Үбгэн энэ зохёол соо юртэмсын эмхидхэхы, хүгжөөн байгуулха эхин (демиург), Юртэмсын эзэн гэжэ зураглагдана. Тэнэг, муу үйлэ һүйдхэгшэ, һандарал хосоролгын эхин болохо Хара-Зутантай тэрэ тэмсэнэ. Һайн муу хоёрой, ами наһан үхэл хоёрой, гэгээн сагаан хорото хара хоёрой хэтэ мүнхын тэмсэлые «хоёр ехэ урасхал» гэһэн гүн удхатай дүрэ-символ зураглана.

Шэнжэлэгшэдэй һанамжын ёһоор, Сагаан Үбгэн хадаа Эсэгэ Малаан Тэнгэриин ара нэрэ болоно.«Гэсэр» үльгэр соо тэрэ Эхэ Юурэн төөдэйтэй хамта 99 тэнгэринэрые ахалжа байдаг. Энэ нэрын үшөө нэгэ удха—"Һайн һайхан һанаатай, номгон тэнюун зантай, Хүхэ Мүнхэ Тэнгэриин зориг хүсэл дуулгадаг, хүнүүдэй хуби заяа элирхэйлдэг мэргэн үбгэн" (2:140).

Дондок Улзытуевай энэ зохёол соо мифологическа герой Сагаан Үбгэн болбосорол бүридхэн байгуулха (цивилизационно) үүргэтэй болгогдоно. «Аха дүү демиургнууд» гэһэн семиотическа бүридэл энэ зохёол соо бии болоод, соелой герой (Сагаан Үбгэн) мифологическа трикстер (Хара-Зутан) хоёрой зүрилдөөн (оппозици) энэ удаа тэнсүүриеэ олобошье, хэтэ мүнхын тэмсэл үргэлжэлһөөр гээд ойлгонобди. Эпическэ гүн ехэ удхатай, драматическа үйлэтэй энэ шүлэг шэнжэ шанараараа үнэхөөрөө багахан поэмэ болоно.

Үнгэрһэн зуун жэлэй туршада поэмын жанр классическа хэб соохоноо тогтонижоод байгаа бэшэ, харин үргэлжэ хүгжэжэл, шэнэ түхэлтэй боложо байгаа. Иимэ ушарта лирическэ болон эпическэ эхинүүдэйнь холбоо харилсаан шухала удхатай, эдэ эхинүүдэй алиниинь гол үүргэтэй байһанһаа поэмын жанрай түхэл элирүүлэгдэдэг ха юм. Буряад поэмэ баһал хүгжэжэ, шэнэ олон янзын түхэл оложо байһые Д. Улзытуевай, мүн бусад поэдүүдэй зохёолнууд гэршэлнэ.

Борис Сыреновэй зохёолнууд соо буряад үльгэрнүүдтэ ушардаг эпитет, элдэб түхэлэй дабталганууд, метафора болон гиперболэнүүдтэ адлишуу зүйлнүүд хэрэглэгдэһэн байдаг. Эдэ зүйлнүүд тэрэнэй уянгата шүлэгүүдые поэмын маягтай болгоно.

Дээрэ хэлэгдэһэнэй ялас гэмэ жэшээ болохо Б. Сыреновэй шүлэг дээрэ тогтоё. «Эрмэлзэл» (1977) гэһэн суглуулбари соо хэблэгдэһэн энэ шүлэг үйлын ябасын талаар эпическэ маягтай, буряад үльгэрнүүдһээ, мифологиһоо һабагшатай дүрэ-символнүүдтэй багахан поэмэ гэжэ нэрлэхээр:

Мүнхэ ногоон сэсэрлиг соо
Мүнгэн фонтанууд дэбэржэ,
Мянга янзын шубууд сооһоо
Эгээ һайхан,
Эгээ дууша жэгүүр болоод,
Үбсүүн дээрээ нараар наадан,
Дуулахаб, дуулахаб, дуулахаб даа.
(3:74).

Шүлэгэй энэ хуби Библи соо зураглагдаһан Эдем тухай бодол түрүүлнэ. Христиан мифологиин ёһоор, Эдем сэсэрлиг хүн түрэлтэнэй түүхын эхинэй дүрэ-символ юм. Уянгата герой энэ сэсэрлиг соохи дууша шубуун болоод байһан үльгэр түүхэеэ дурдана.

Удаадахи хуби соо сюжедэй үйлын ябаса адагланабди — герой газар тэнгэри хоёрой хоорондо оршодог «Гэсэрэй ехэ ордондол// Гэр байшан соо// Гүн ухаанай эрдэм» шудалдаг баатар болоно.

Эндэһээнь доошоо, газар дээрэ буужа, хони ямаа адуулжа, хуур ханхинуулан, уйдхартай үгэнүүдые шэбшэн, шэбшэн түүрээдэг үльгэршэн болошоно. Сюжедэй үйлэ дам саашаа хүгжэнэ:

Үргэн талын дунда
Үй түмэн сэрэгэй
Һарын сагаан толон дор
Һэлмын абяа дуулахадаа,
Уйлахаб, уйлахаб, уйлахаб даа.

Һэлмын дүрэ-символ, тодорхойлходо, һэлмын даршаа абяан, хүн түрэлтэнэй түүхын бүхы хугасаада болоһон тоомшогүй олон дайн байлдаануудые зураглан һануулна. Үйлын удаан саг соо болоһые харуулхын тула поэт дабталга-глаголнуудые хэрэглэнэ. Эдэ дабталганууд оршолоной хэтэ мүнхын тэмдэг боложо үгэнэ, поэдэй гуурһан доро саг амитай болоно. Тиигэжэ сагай гүн удха шудалхые поэт бидэниие уряалан дуудана. Эгээн эхин сагһаа, бурханһаа үршөөлтэй гүн сэдьхэлэй түрүүшын эхи унгиһаа захалаад, хүнэй үдэр бүриин ажабайдал хүрэтэр поэт һабагшална:

Түүхэ домогууд сооһоо
Түрын дуунуудые шагнажа,
Буурал сагаан үбгэн болоод,
Буряад гэжэ арад соогоо
Юрөөл, юрөөл юрөөхэб даа.

Иимэ эпическэ шанарай түүхэ хөөрэгшэ герой өөрыгөө баатаршье гээд, үльгэршэншье гээд мэдэржэ байһаар зураглана. Түүхэ домогуудые, түрын дуунуудые түүрээн юрөөдэг арадай дуушанай дүрэ-символ энэ шүлэгэй доторой бүрилдэлые нэгэдүүлэн эмхидхэһэн үүргэ дүүргэжэ, тэрэниие эпическэ маягтай зохёол, багахан поэмэ болгоно гээд һанагдана.

Хэрэглэгдэһэн литература:
1.Улзытуев Д. Шэлэгдэмэл зохёолнууд. — Улан-Удэ: «Священный Байкал», 1996. — 112 н.
2.Зомонов М. Д. Бурятский шаманизм. — Улан-Удэ: ИПК ВСГАКИ, 2008. — 160с.
3.Сыренов Б. Эрмэлзэл. — Улаан-Үдэ: Буряадай номой хэбл., 1977. — 96 н.