Номууд
Этигэлэй хамбын замаар
30 июня 2022
15048
«Буряад хэлэ Буряад Уласта сахин хүгжөөхэ» гэhэн Буряад Уласай гүрэнэй программын хэмжээндэ «Уран зохёолой юртэмсэ» гэжэ конкурс үнгэрдэг заншалтай.
Энэ конкурсдо илажа гараhан номууд Буряад Уласай Соёлой яаманай мүнгэн сангай дэмжэлгээр хэблэгдэдэг гуримтай.
2022 ондо хэблэгдэхэ болоhон номуудай зэргэдэ Серафима Очировагай «Путь паломника» («Мүргэлшэнэй зам») гэжэ ном нэрлэгдээ hэн.
Этигэлэй хамба ламын барюулһан дасан
Серафима Пурбуевна Очироватай Эрхүүгэй Гүрэнэй университедэй оюутад байхаhаа абан танил зомди. Саашадаа олон жэл соо Каландаришвилиин гудамжаар оршодог Хэблэлэй ехэ байшанда хүршэнэр hэмди: Серафима «Буряадай залуушуул» сониндо, би «Буряад үнэндэ» хүдэлдэг байгаабди. Мүнөө Серафима Очирова Буряад Уласай Толгойлогшын Канцелярида хүдэлнэ.
Хэблэлдэ бэлдэгдэжэ байhан шэнэ ном тухайнь хөөрэлдэбэбди.
— Энэ номтнай «Харгы зааhан ном» (путеводитель) гэжэ тодорхойлогдонхой. Ямар харгы заанаб?
— Бандида Хамба лама Даша-Доржо Этигэлов бидэнэртэ бусаhаар 20 жэл болобо. Ивалгын аймагта оршодог мүргэл шүтөөнэй газарнууд, эм домто аршаанууд, Итигэловэй намтартай холбоотой дасанууд, түүхэтэ объектнүүд тээшэ харгы зааhан ном болохо ёhотой.
— Этигэлов хамбын Үлзытэ аршаан, тоонто нютагынь — мэдээжэ болоhон газарнуудшье hаань, нэмэжэ хэлэхэ юумэн биил даа.
— Этигэлов хамба ламын барюулhан, зүблэлтэ үедэ hандаргагдаhан, манай сагта дахинаа hэргээгдэhэн Янгаажан дасан тухай ном соо бэшэгдэхэ болоно гү? Буряад арадай суута уран дархан, ламын һахилтай уран зурааша, скульптор Санжи-Цыбик Цыбиков Янгаажан дасанай лама байһан, уран нарин бүтээлнүүдээ энэл дасанда мүндэлүүлhэн гээд зон олондо мэдүүлбэл, hайн байгаа.
Янгаажан дасан. А.Огороднигой зураг
— Янгаажан дасанай тобшо түүхэ эрдэмтэ-этнограф, уран зохёолшо Генин-Дарма Нацовай бэшэжэ абаһан мэдээнүүд соо бии юм. 1911 ондо Бандида —хамба Ч.Иролтуев Янгаажан дасан морилходоо, тэрэ үедэ шэрээтэ байһан Д-Д.Этигэловтэ хуушан Согшон дуганай орондо шулуун ехэ дасан барюулха хэрэгтэй гэжэ айладхаһан юм. 1913 ондо Согшон дуган барихада, һүзэгтэйшүүлэй хандиб үргэһэн 68 мянган түхэриг гаргашалагдаа hэн.
1918-1923 онуудта хэдэн дуганууд баригдаа. 1920 ондо Майдариин дуган Майдари бурханай томо гэгшын дүрэ хүрэгтэй хамта бүтээгдээ бэлэй. Энэ дуган барилгада Бандида-хамба Д-Д.Этигэлов бүхы зөөри зөөшэеэ үргэһэн гээд эрдэмтэн тодорхойлно. Аяар 16 м үндэртэй Майдариин хүрэг Янгаажан дасанай лама, уран дархан Санжа-Цыбик Цыбиков бүтээгээ, дуганай досоо талын уран шэмэглэлые уран зурааша Базар Будаев бэелүүлээ бэлэй. 1930-аад онуудта энэ гайхамшаг бүтээлые hандаргаhаниинь ехэ харамтай байна даа.
— 1927 ондо нирваанда hууhан Хамба лама Даша-Доржо Этигэлов 75 жэл үнгэрхэдэ бусажа ерээд, бидэнэртэ бүхэшэгүй мүнхэ зула мэтэ бадаржа байна ха юм. Энэ зулын туяа бүхы дэлхэйгээр таража, олон ондоо яhатан харахаяа, шүтэхэеэ ерэжэл байна. Танай хэблэhэн энэ ном тэдэнэртэ ехэ туhатай байха гээд найдая. Ород ба буряад хэлэн дээрэ бэшэгдэхэ гү?
— Этигэлов хамбада зальбархаяа хүршэ Монгол оронhоо ехэ олон зон ерэдэг гэжэ бодомжолоод, монгол хэлэн дээрэ текст хэблэгдэхэ ёhотой гэжэ шиидээбди. Тиимэhээ монгол хэлэндэ оршуулха, мүн таатай зохид гэрэл зурагуудые олохо хэрэг мүнөө бэелүүлэгдэжэ байна.
— Ямар түхэлэй ном болохоб? Хэды хэhэгээр гараха болоноб?
— Абаад ябахада таатай, багашаг брошюра мэтын түхэлэй байха. 1000 хэhэгээр хэблэгдэхэ юм.
Этигэловэй аршаан
— Серафима Пурбуевна, танай бэлдэhэн «Галдан Ленхобоев: благословенная судьба» гэжэ ном Буряад Уласай «2014 оной эрхим ном» гэhэн үндэр сэгнэлтэдэ хүртөө hэн. Буряадай арадай поэт, суута журналист Булат Жанчипов 2015 ондо энэ номые буряадшалжа, тусгаар хэблүүлээ бэлэй.
Нютагайнгаа алдар суута хүн тухай иимэ hонин ном хэблүүлээд, энэ хэрэгээ дам саашань үргэлжэлүүлхэ гэжэ шиидээ гүт?
— Хамба лама Этигэловэй нютагаархид болохо бидэнэр ехэ үүргэ дааха, харюусалга бэе дээрээ абаха болонобди. Иимэ үндэр заяатай гэгээнэрэй, уран бэлигтэйшүүлэй тоонтодо түрэхэ хуби золтой хадаа дурасхаалыень мүнхэлхэ, саашанхи үенүүдтэ гамтайгаар дамжуулха уялгатай гээшэбди.
— Энэ дэмбэрэлтэй ажалдатнай амжалта хүсэнэбди. Ум сайн амгалан болтогой!
2022 ондо хэблэгдэхэ болоhон номуудай зэргэдэ Серафима Очировагай «Путь паломника» («Мүргэлшэнэй зам») гэжэ ном нэрлэгдээ hэн.
Этигэлэй хамба ламын барюулһан дасан
Серафима Пурбуевна Очироватай Эрхүүгэй Гүрэнэй университедэй оюутад байхаhаа абан танил зомди. Саашадаа олон жэл соо Каландаришвилиин гудамжаар оршодог Хэблэлэй ехэ байшанда хүршэнэр hэмди: Серафима «Буряадай залуушуул» сониндо, би «Буряад үнэндэ» хүдэлдэг байгаабди. Мүнөө Серафима Очирова Буряад Уласай Толгойлогшын Канцелярида хүдэлнэ.
Хэблэлдэ бэлдэгдэжэ байhан шэнэ ном тухайнь хөөрэлдэбэбди.
— Энэ номтнай «Харгы зааhан ном» (путеводитель) гэжэ тодорхойлогдонхой. Ямар харгы заанаб?
— Бандида Хамба лама Даша-Доржо Этигэлов бидэнэртэ бусаhаар 20 жэл болобо. Ивалгын аймагта оршодог мүргэл шүтөөнэй газарнууд, эм домто аршаанууд, Итигэловэй намтартай холбоотой дасанууд, түүхэтэ объектнүүд тээшэ харгы зааhан ном болохо ёhотой.
— Этигэлов хамбын Үлзытэ аршаан, тоонто нютагынь — мэдээжэ болоhон газарнуудшье hаань, нэмэжэ хэлэхэ юумэн биил даа.
— Этигэлов хамба ламын барюулhан, зүблэлтэ үедэ hандаргагдаhан, манай сагта дахинаа hэргээгдэhэн Янгаажан дасан тухай ном соо бэшэгдэхэ болоно гү? Буряад арадай суута уран дархан, ламын һахилтай уран зурааша, скульптор Санжи-Цыбик Цыбиков Янгаажан дасанай лама байһан, уран нарин бүтээлнүүдээ энэл дасанда мүндэлүүлhэн гээд зон олондо мэдүүлбэл, hайн байгаа.
Янгаажан дасан. А.Огороднигой зураг
— Янгаажан дасанай тобшо түүхэ эрдэмтэ-этнограф, уран зохёолшо Генин-Дарма Нацовай бэшэжэ абаһан мэдээнүүд соо бии юм. 1911 ондо Бандида —хамба Ч.Иролтуев Янгаажан дасан морилходоо, тэрэ үедэ шэрээтэ байһан Д-Д.Этигэловтэ хуушан Согшон дуганай орондо шулуун ехэ дасан барюулха хэрэгтэй гэжэ айладхаһан юм. 1913 ондо Согшон дуган барихада, һүзэгтэйшүүлэй хандиб үргэһэн 68 мянган түхэриг гаргашалагдаа hэн.
1918-1923 онуудта хэдэн дуганууд баригдаа. 1920 ондо Майдариин дуган Майдари бурханай томо гэгшын дүрэ хүрэгтэй хамта бүтээгдээ бэлэй. Энэ дуган барилгада Бандида-хамба Д-Д.Этигэлов бүхы зөөри зөөшэеэ үргэһэн гээд эрдэмтэн тодорхойлно. Аяар 16 м үндэртэй Майдариин хүрэг Янгаажан дасанай лама, уран дархан Санжа-Цыбик Цыбиков бүтээгээ, дуганай досоо талын уран шэмэглэлые уран зурааша Базар Будаев бэелүүлээ бэлэй. 1930-аад онуудта энэ гайхамшаг бүтээлые hандаргаhаниинь ехэ харамтай байна даа.
— 1927 ондо нирваанда hууhан Хамба лама Даша-Доржо Этигэлов 75 жэл үнгэрхэдэ бусажа ерээд, бидэнэртэ бүхэшэгүй мүнхэ зула мэтэ бадаржа байна ха юм. Энэ зулын туяа бүхы дэлхэйгээр таража, олон ондоо яhатан харахаяа, шүтэхэеэ ерэжэл байна. Танай хэблэhэн энэ ном тэдэнэртэ ехэ туhатай байха гээд найдая. Ород ба буряад хэлэн дээрэ бэшэгдэхэ гү?
— Этигэлов хамбада зальбархаяа хүршэ Монгол оронhоо ехэ олон зон ерэдэг гэжэ бодомжолоод, монгол хэлэн дээрэ текст хэблэгдэхэ ёhотой гэжэ шиидээбди. Тиимэhээ монгол хэлэндэ оршуулха, мүн таатай зохид гэрэл зурагуудые олохо хэрэг мүнөө бэелүүлэгдэжэ байна.
— Ямар түхэлэй ном болохоб? Хэды хэhэгээр гараха болоноб?
— Абаад ябахада таатай, багашаг брошюра мэтын түхэлэй байха. 1000 хэhэгээр хэблэгдэхэ юм.
Этигэловэй аршаан
— Серафима Пурбуевна, танай бэлдэhэн «Галдан Ленхобоев: благословенная судьба» гэжэ ном Буряад Уласай «2014 оной эрхим ном» гэhэн үндэр сэгнэлтэдэ хүртөө hэн. Буряадай арадай поэт, суута журналист Булат Жанчипов 2015 ондо энэ номые буряадшалжа, тусгаар хэблүүлээ бэлэй.
Нютагайнгаа алдар суута хүн тухай иимэ hонин ном хэблүүлээд, энэ хэрэгээ дам саашань үргэлжэлүүлхэ гэжэ шиидээ гүт?
— Хамба лама Этигэловэй нютагаархид болохо бидэнэр ехэ үүргэ дааха, харюусалга бэе дээрээ абаха болонобди. Иимэ үндэр заяатай гэгээнэрэй, уран бэлигтэйшүүлэй тоонтодо түрэхэ хуби золтой хадаа дурасхаалыень мүнхэлхэ, саашанхи үенүүдтэ гамтайгаар дамжуулха уялгатай гээшэбди.
— Энэ дэмбэрэлтэй ажалдатнай амжалта хүсэнэбди. Ум сайн амгалан болтогой!