Буряад хэлэеэ сахин хамгаалха түсэлнүүд

Хэлэн хүн бүхэндэ шухала хэрэгтэй, алдажа болохогүй олзо байһаниинь арсашагүй, юуб гэбэл, алишье ороной дэбисхэр дээрэ өөр өөрын соёлтой, ёһо заншалтай яһатанай амидаржа байхадань үзэмжэтэй, һонирхолтой. Олон һалаануудай шудхаха бүри гол мүрэн гүнзэгы, элбэг уһатай, олон янзын арадуудай суг ажаһууха бүри гүрэн түрэ хүсэтэй, һүр жабхалантай. Нэгэ үедэ манай засаг баригшад алдуу гаргажа, бага яһатанайнгаа хэлые шэнгээн усадхаха шиидхэбэри абаһан. Түрэлхи хэлэеэ үзэдэг һургуулинуудай, мүн хэшээлнүүдэй тоо үсөөлхэ гэһэн тогтоолой хүсэндөө ороһоной удаа эхэ хэлэеэ мэдэхэгүй хэдэн үетэн ургажа, угайнгаа үндэһэнһөө таһарһан байна. «Түрэлхи хэлэеэ, ёһо гуримаа мартаһан хүнүүд хамаг дэлхэйн арадуудай жаяг заншал сэгнэжэ шадахагүй.»-  гэһэн удхатай сэсэн үгэ бии.


Республикымнай олониитэ гүрэн түрын байгууламжануудтай суг хамта осолдо оронтуу байһан буряад хэлэеэ сахин хүгжөөхэ асуудалнуудаар эдэбхитэй хүдэлжэ байнад. Буряад республикын соёлой яаман энэ талаар заб сүлөөгүй ажал ябуулна: номуудые, дискнүүдые, видеоклипуудые, радио-теледамжуулгануудые, элдэб янзын конкурснуудые эмхидхэнэ. 10 жэлэй туршада һара бүхэндэ Ивалгын дасанда Хамба лама Дамба Аюшеевэй хараа доро «Эхэ хэлэн» гэһэн сэдэбээр регион хоорондын мүрысөөнүүдые үнгэргэжэ байнхай. Тус конкурснуудта Буряад республикын, Эрхүү ба Шэтэ можонуудай юрэнхы дунда һургуулинуудай һурагшад хабаадалсажа байдаг.



Ород Уласай үндэһэ яһатанай харилсаа холбооной Комитедэй һанаашалгаар Буряад Уласай толгойлогшо Алексей Самбуевич Цыденов түрүүтэй Буряад уласай засаг түрэ «Буряад Уласта 2011-2014 (хожомынь 2021-2030) Буряад Уласта буряад хэлэ сахин хүгжөөлгэ» гэһэн Гүрэнэй программа тогтооһон.

Буряад Уласай соёлой яаманай ажалшад, Соёлма Баяртуевна Дагаева сайд хамаг таһагуудтаяа сугтаа Гүрэнэй программа бүримүһэн дэмжэжэ, түрэл хэлэеэ сахин хамгаалхын, һэргээн хүгжөөхын талаар шударгы ажал ябуулжа байна. Эхэ хэлэнэйнгээ олониитэдэ хэрэгтэй, урагшатай өөдэлхын тула элдэб түсэлнүүдые зохёон байгуулна.

Түрэлхи хэлэеэ һэргээлгын шухала зэр зэмсэг юун бэ гэбэл, буряад хэлэн дээрэ номуудые хэблэхэ ба анхан хэблэгдэһэн номуудые хадагалха хэрэг. Арга шадалаараа номой сан баяжуулжа, үхибүүдые буряадаараа уншажа һургахые оролдохо хэрэгтэй. Тиигэжэл эхэ хэлэндээ һонирхол түрүүлжэ, зүбөөр хэлэжэ, бэшэжэ һургабал ехэл һайн һэн. 2024 ондо буряад хэлэн дээрэ 11 ном хэблэн гаргагдаха түсэбтэй, республикын номой сангуудта шэнэ номууд нэмэгдэхэ байна.



Буряад хэлэнэй үүргые үргэжэ, буряадаар уншадаг уншагшадай тоо эрид дээшэлүүлхын түлөө «Буряад уянга — ородоор» гэһэн конкурснууд үнгэргэгдэжэ, буряад хэлэнһээ ородто, үгы гэбэл, ородһоо буряадта оршуулганууд хараалагданхай. Мүрысөөндэ илагшад мүнгэн шангуудта ба гарай бэлэгүүдтэ хүртэхэ байна.

Илангаяа, хүүгэдэй дунда түрэлхи хэлэеэ дэлгэрүүлхэ зорилготой түсэлнүүд гүрэнэй дэмжэлгэдэ хүртэнэ. Элдэб янзын мүрысөөнүүд, наадамууд (фестивальнууд), концертнүүдтэ һангай мүнгэн һомологдоно. Буряад уласай арадай артист Михаил Елбоновой эмхидхэһэн Уласхоорондын хэмжээнэй болонхой «Эдир Будамшуу» гэһэн түсэл үргэн арадтаа мэдээжэ болоһон. 2024 ондо мүрысөөнэй түгэсхэлэйнь наадан Буряад драмын театрта үнгэргэгдэжэ, хаа-хаанаһаа эдир зүжэгшэд ерэжэ, дуу, хүгжэм, хатар ба сээжээр ураар хэлэлгын мүрысөөнүүдтэ бэлиг шадабарияа харуулаа. Иимэл үйлэ ябуулганууд хүүгэдые буряад хэлэндээ һургаха, хүгжөөхэ, дурлуулха сэдэбүүдтэй.

Амиды буряад хэлэмнай хаана дуулданаб гэхэдэ, буряад хэлэнэй хэшээлнүүдтэ, гэр бүлын үмэнэ, түрэл хэлэн дээрээ хэлэхэ уялгатай конкурснуудта. Жэшээнь, «Эхэ хэлэн» гэһэн бүгэдэ буряадай конкурснуудта эхэ хэлэнэй бодото һайндэр болодог гэхээр. Байгша ондо тус конкурс 57-хиёо үнгэржэ, республикын юрэнхы дунда һургуулинуудай 500 түлөөлэгшэд ерэжэ хабаадалсаа. Эндэ уран зохёолой, аман зохёолой найруулганууд, будын шажанай тарни маанинууд зэдэлжэ, шэхэ баясуулжа, сэдьхэл дулаасуулжа, олоной һонирхол татадаг.

Түрэлхи хэлэеэ бусааха хэрэгтэ оршон сагай мультимедийнэ түсэлнүүд ехэхэн үүргэ дүүргэнэ: сахим сүлжээн, веб-сайтнууд, мобильна хабсаргалтанууд буряад хэлээр мэдээсэлнүүдые тараажа, болбосоролой ресурснуудые байгуулжа, хэлхеэ холбоо бариха удхатай. Гүрэнэй программын дэмжэлгээр буряад арадай түүхэ соёл, ёһо заншалда хабаатай мэдээсэлнүүдые элсүүлһэн www.soyol.ru — портал байгуулагдаад хүгжэжэ байнхай. 2024 ондо сайт дотор янзын мэдээсэлнүүд, ород буряад хэлэн дээрэ хэблэгдэһэн номууд, видео-аудиоматериалнуудаар нэмэгдэн дүүргэгдэһэн зандаа. Энэ жэлдэ 9 һарын туршада соёлой сайт дээрэ 9 мянган зон орожо уншаһан байна.
Үндэһэн соёлоймнай энжэ баялигай таһаршагүй хубида хүгжэм, уран зураг, кино ба анимаци ороно. Соёлой яаман буряад хэлэнэйнгээ хүгжэлтэдэ ехэхэн анхарал хандуулжа байдаг. Энэ жэлдэ шэнэ дуунуудые, клипүүдые зохёолгодо, буряад хэлэн дээрэ гараха хэсэг теледамжуулганууд болон, СВО-до хабаадагшадта зорюулһан документальна фильмда мүнгэ танган һомологдоо.

1.Этнорок «Нукер» бүлгэм — буряад хэлэн дээрэ дуулаха дуунуудай 9 аудио бэшэгдэжэ,
«Хамта» гэһэн альбом энэ жэлдэ гаргагдаа;
2.Бүхыдөө 5 видеоклипүүд бүтээгдээ:
Буряадай филармони — Буряад уласай габьяата артист Сэсэг Аюшеевагай «Басагандаа» дуун;
Буряад драмтеатр — эхэдэ зорюулһан дуунуудай ба Дондог Улзытуев, Намжил Нимбуев, Галина Раднаева гэгшэдэй шүлэгүүдэй декламацитай видеоролигууд; Ада Ошорова ба Номин Цыренжапова хоёрой клипүүд.
3. Урлиг соёлой колледж — СВО-до зорюулһан 1 кино ба тус үйлэ ябуулгануудта хабаадагша Будажаб Лубсановай зохёоһон «Буряад сэрэгшэд» гэһэн дуун;


4. Республикын урлиг соёлой түб — «Хамар Дабаан» гэжэ клип, авторынь Энгельсина Гармаева;
5.Буряад Уласай үндэһэтэнэй номой сан — «Нүхэд дундаа. Соёлой гэрэл» гэһэн теледамжуулгануудай үлхөө: «Нухэд дундаа.Соёлой гэрэл. „Үльгэр“ театр», «Нүхэд дундаа. Соёлой гэрэл. Буряад театр», «Нүхэд дундаа. Соёлой гэрэл. „Байгал“ театр».

Буряад ороной гүрэнэй архивай жасада хадагалагдадаг, хуушан (худам) монгол бэшэгтэй түүхын дансанууд гуримшуулагдажа, оршон үеын буряад, ород хэлэн дээрэ багса-багсаар оршуулагдаад,сахим сүлжээнэй санда (электронная база данных) оруулагдана.

2024 оной октябриин 25 үдэр Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ Буряад драмын театрта «Буряад хэлые сахин хүгжөөлгэ» гэһэн Гүрэнэй программын хэмжээ ябуулгануудай түгэсхэлэй үрэ дүнгүүдые согсолһон дэмбэрэлтэ үдэр тэмдэглэгдэбэ. Түрэлхи хэлэндэ зорюулагдаһан «Буряад юртэмсэ» гэһэн концерт олониитын баяр ёһололой суглаанһаа эхилбэ. Һайндэрэй программада соёлдо хабаатай үйлэ хэрэгүүд үргэнөөр харуулагдаа: буряад хэлэн дээрэ гараһан кинофильмнүүд, выставканууд, номой ярмарка, уран һайханай артистнуудай наада зугаа, үндэһэн урлалай мастер-классууд, буряад хэлэн дээрэ хэблэгдэһэн шэнэ номуудай харалга гэхэ мэтэ. Буряад хэлэнэй габшагай һарын үмэнэ үнгэрһэн үйлэ хэрэгүүд: диктантнууд, викторинанууд, челленджнүүд, шүлэг дуунай конкурснууд, зүжэгүүд, дуунууд, үзэсхэлэнгүүд һонирхуулжа, экскурсинуудшье буряад хэлэн дээрэ ябуулагдаа.

Театрай урдахи талмай дээрэхи һэеы гэрнүүд соо урашуулай бүтээһэн ажалтай танилсажа, креатив бүтээлгын Түбэй мастернуудһаа хэбтэ сохилгын (чеканкын) хэшээл абажа боломоор һэн. Мүн тэндэ анимациин фильм «Бадма ба Чагдар», «Первый нукер Чингисхана» фильм ба Булат Цыденешеевэй «Амар мэндэ» гэжэ уран һайханай кино хаража болохо байгаа. Эдэ бүхы кинонууд буряад хэлэн дээрэ буулгагданхай.

Театрай фойе соо хэлэ сахиха Гүрэнэй программые суг хамта бүтээгшэдэй, 11 яамангууд болон ведомствэнүүдэй буряад хэлые урагшань дабшуулха ажалайнь үрэ дүнгүүд харагшадай һонорто табигдаба. Мүн эндэ 13.00 сагһаа үхибүүд залуушуулда зорюулһан интерактивууд дурадхагдаа. Үзэсхэлэнгэй (выставочна) танхим соо Гүрэнэй түсэлөөр бүтээгдэһэн клипүүд, видеоролигууд харуулагдаа. Һарын туршада буряад хэлээр үнгэрһэн элдэб янзын үйлэнүүдэй илагшадта шагналнууд барюулагдаба.


Баярай үдэшын гол үйлэ ябуулгань гэбэл, «Үндэһэн хэлэнэй үлзы хэшэг» гэһэн түсэлэй эрхим хабаадагшадта Буряад Уласай толгойлогшо А.С. Цыденовэй шагнал барюулган болобо. Тус ушарай гол һанаашалгын удхаар Гүрэнэй программые дэмжэһэн эдэбхитэндэ олониитын анхарал хандуулжа, саашадаа эхэ хэлэеэ эб хамта сахин хүгжөөлсэхэ һэдэбэй үндэр жэшээ харуулагдаа.


Буряад хэлэнэй үдэр үндэһэн соёлой удха түгэс хэмжээ ябуулга болон, ёһо заншал, түүхэеэ, түрэл буряад хэлэеэ, уг гарбалаа уһанда алдангүй ябахые уряалаа. Угсаата хэлэмнай дэлхэйн арадуудай хэлэнүүдһээ юугээршье дутуугүй баян үгэтэй, һайхан аялгатай, уяншье, гүнзэгышье хэлэн. Тиимэһээ гансашье буряад зондо хабаатай бэшэ, мүн бүхы манай хизаар ороной олон яһатанай олдошогүй хоморой шухаг энжэ баялиг гээшэл!

«Буряад хэлэнэй үдэр» гэһэн хэмжээ ябуулгада хабаадагшад буряад арадай урайни түүхэ домог, уламжата бэлиг талаан, угсаата үндэһэн соёлтой танилсажа, үндэһөөр бүхэ, һүр һүлдөөр үндэр байһыень мэдэрһэн байха!