«Буряад үнэн» сониной 100 жэлэй ойдо

Үндэhэн сониной түүхэдэ ород сонинтой нэгэдүүлэгдэхэ ушар хоёр дахин тохёолдоо hэн. 1963 ондо уласай «Правда Бурятии», «Буряад үнэн» сонинуудай нэгэдэмэл редакци байгуулагдаад, дүршэлтэй журналист, дайнай ветеран Ц.О.Очиров ахамад редактораар томилогдоо hэн. 1969 ондо наhа баратараа Цырен Очирович энэ тушаалдаа хүдэлhэн юм.


2001 ондо Буряад Уласай Юрэнхылэгшэ Л.В.Потапов «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшан байгуулха тухай, ород хэлэтэ «Бурятия» сониниие Хэблэлэй байшанай бүридэлдэ оруулха тухай тогтоол абаа hэн. Генеральна захиралай — ахамад редакторай тушаалда А.Л.Ангархаев томилогдоо hэн. Энэл хэбээрээ Хэблэлэй байшан мүнөө хүдэлнэ.

1971 ондо байгуулагдаhаар 50 жэлэйнгээ ойдо «Буряад үнэн» сонин Ажалай Улаан Тугай орденоор шагнагдаа hэн. Бүлэг ажалшад РСФСР-эй, Буряадай АССР-эй соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэдэй хүндэтэ нэрэ зэргэдэ хүртэhэн юм. 1976-1990 онуудта «Буряад үнэн» сониной редактораар хүдэлhэн Р.Б.Гармаевай дурсалгаhаа хэhэг: «1970-аад онуудай эхеэр буряад үхибүүдэй түрэл хэлэеэ мэдээшьегүй hаань, хамаагүй, агууехэ ород хэлэ hайнаар мэдээл hаа, зүйтэй гэхэ мэтэ зарлиг заабаринууд үгтэжэ, hургуулинуудта түрэл хэлэ шудалха хэрэг хоригдохоhоо нааша болоhон... Түрэл хэлэеэ үзэхэ шудалхаяа болиhон сагта хаанаhаа уншагшадай тоо олошорхоб... Манай редакциин гуйлтаар багшанарай мэргэжэл дээшэлүүлдэг институдай дээдэ зиндаагай багша Д.Д.Ошоров ( урид „Буряад үнэндэ“ хүдэлhэн — авт.) „Яруунадамнай ямар байнаб?“ гэжэ статья толилуулба. Тэрэ статьяе зүбшэн хэлсэлгэ эхилжэ, hургуулинуудhаа, түрэлхидhөө, юрын уншагшадhаа бэшэгүүд орожо эхилбэ. Буряад хэлэ hургуулида заахые хорихоhоо нааша аашалhан зарим хүтэлбэрилэгшэд шүүмжэлэгдэжэ, түрэл хэлэ, литература зааха гэhэн эрид шанга эрилтэ эдэ бэшэгүүд соо табигдаа hэн. Партиин обкомдо, hуралсалай ба эрдэм ухаанай министерствэдэ энэ хэрэг зүб тээшэнь шиидхэхэ гэhэн тогтоолнууд абтаhан юм.

...Иигэжэ буруу шиидхэбэри болюулагдажа, түрэл хэлэмнай манай ажабайдалда хуулита hуурияа эзэлээ hэн, теэд арбаад жэлэй хугасаада хэды олон хүбүүд басагаднай түрэл хэлэеэ hургуулида шудалаагүй ушарhаа буряад хэлээрээ уншажа, бэшэжэ шадахагүй болоhон гээшэб?» (Р.Гармаев. Сугтаа хүдэлhэн нүхэд тухай дурсалга. — Буряад арадай буян hэшхэл. 2006, н.34, 41).


Хамта хүдэлhэн нүхэд М.Н.Нимаев, П.Н.Нимаев, Б.Б.Дашиев, Ц.С.Субанов, О.П.Цыренова, Ц.Ц.Дондогой, С.Д.Очиров, Б-М.Ж.Жигжитов, Г.Ц.Дашабылов, А.Ж.Жамбалдоржиев, Д.Ш.Хубитуев, Р.А.Абидуев, И.Р.Очиров, Г.Я.Цыреторов, М.С.Санданов, М-Ц.Д.Намжилов, В.Д.Жигжитов, Д.Г.Дашиев, Б.Н.Жанчипов, М.М.Осодоев, С.Д.Ринчинов, Г.Х.Базаржапова-Дашеева, В.Э.Токтохоева, Б.Ш.Ванчиков, Б.Т.Цыремпилов, Г.Р.Жамсаранова, фотокорнууд С.Ц.Балдуев, Н.Д.Дригенов, Б.Б.Гадьянов, Ф.Ф.Сорокин, Ц.Б.Цыренжапов болон бусад тухай Р.Б.Гармаев ехэ дулаанаар дурсаа hэн. Машинисткэнщщд Н.М.Баторова, В.Ц.Эрдынеева, Г.А.Доржиева, Б.А.Мижитова, корректорнүүд Х.В.Ванчикова, Ц.Э.Батуева, Н.Ц.Цыренова, Ц.Б.Содномова, Е.Х.Зомонова, М.Д.Дашинимаева, Д.Ч.Гомбоева, Г.Г.Занаева (саашадаа корреспондент болоо), Т.Р.Дугданова, Ц.Б.Гуродармаева (саашадаа газетын харюусалгата секретарь, редакторай орлогшо болотороо ургаа), «hүниин шалгагшад» И.Б.Бальдиров, Н.А.Хазуев, газетэ барлагша А.Л.Мантаев, Т.М.Санжиева, Е.Д.Бадмаева, А.Ц.Цыренова, Н.С.Шульга, Ц.Р.Бурхинова, И.Б.Халматов гэгшэдэй мэргэжэлтэ ажалые үндэрөөр сэгнээ hэн.

Аймагуудта хүдэлдэг өөрын тусхай корреспондентнүүд Д.Ц.Аюшеев, Р.Г.Балданов, В.Ж.Тулаев, Г.Р.Ринчино, Л.Б.Гомбоев, В.Р.Ширдармаев, К.Э.Жамьянов, Б.Гармажапов (Ага), Г.О.Бадмаев, Б.Н.Ябжанов, Ш.Б.Бакшеев, Ж.Д.Юбухаев, Н.Ч.Шабаев гэгшэд газетые уншасатай hонин нютагай мэдээсэлнүүдээр хангадаг байгаа.

Удаадахи үеын журналистнууд тухай Ревомир Баярович иигэжэ бэшэнэ: «Түрэл хэлэнэймнай хэды хүшэр хүндэ байдалда ороошье hаа, бэлигтэй бэрхэ хүбүүд басагад олдоод лэ, өөhэдөө „Үнэн“ сониндоо ерээд лэ байдаг hэн. Николай Намсараев, Баярма, Бэлигма Дымбрылованууд, Баатар Батоев, Бальжинима Юндунов, Дондок Бальжинимаев, Даширабдан Дамбаев, Цыдып Цырендоржиев, Николай Бадмаринчинов, Даша-Дондог Амоголонов, Баяр Дамбаринчинов, Солбон Аюшеев, Жорж Юбухаев, Доржо Мункуев, Туяна Самбялова, Ирина Гомбоин гэгшэд ерэжэ, „Буряад үнэн“ сониной ёhо заншалнуудые халан абажа, саашадань хүгжөөгөө» (Буряад арадай буян hэшхэл. 2006, н.42).

Таби гаран жэлдэ буряад сониндоо алба хэhэн элитэ журналист, Россиин Федерациин соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Буряадай арадай поэт, Хүндэлэлэй орденто Ц.Ц.Дондогой «Ууган сонимнай, урагшаа!..» гэhэн дурсалга соо иигэжэ бэшэнэ:«... 1967 оной июниин 2-то «Буряад үнэндэ» ажалда ороходом, Ц.Ц.Цибудеев редактор байгаа. Удаань Р.Б.Гармаев ороо, арба hайса гаран жэл ажаллаа. 1991 ондо залуу журналист, уран зохёолшо Ц.Б.Цырендоржиев орожо, 1996 он болотор ажаллаhан юм. 1996 ондо уран зохёолшо, Буряадай гүрэнэй шангай лауреат, уласхоорондын нэрэтэй түрэтэй А.Л.Ангархаев редактораар томилогдоо.

Шэнэ хүн шэнэ нюдөөр газетын үйлэдбэриие хаража, шэнээр бодомжолон, эрид хубилалтануудые хэhэн юм. Засаг түрын тогтоолнуудые, зарлигуудые толилдог нимгэхэн «Буряад үнэн» (гарагай дүрбэндэ), «Буряад үнэн-Дүхэриг» (гарагай 5-да гарадаг, 24 нюуртай), «Бизнес-Олзо», «Спорт-Тамир» газетэнүүднай уншагшадай анхарал татанхай даа.

...Түрэл коллективэймни дэмжэлгэ ехэ. А.Л.Ангархаевай үүсхэлээр бии болгогдоhон «Морин хуур» гэжэ сэтгүүлэй редакторби. Жэлдээ 6 дугаар гарана. «Вершины» (ород хэлэн дээрэ) баhал 6 дугаар жэл соо гарадаг. «Одон» (хүүгэдэй, холимог хэлэн дээрэ), жэлдэ 12 дугаар.


Экономико, соёл хүгжөөлгэдэ ехэ габьяатай байhанайнгаа түлөө «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшан сэбэр Алтан тэбхэнсэгээр адагынь таба удаа шагнагдаа! Тиигэжэ манай газетын уласхоорондын нэрэ хүндэ эрид үргэгдөө гээшэ!.. Буряад арадай нэрэ хүндэ, нюур шарай болоhон газетэмнай наршынгүй гаражал, улам hонин боложо, улам мандажал бай гэжэ үреэхэ дуран хүрэнэл даа" (Буряад арадай буян hэшхэл. 2006, н.8).

Буряадай арадай уран зохёолшо, түүхын эрдэмэй доктор А.Л.Ангархаев СССР-эй арадай депутадаар hунгагдаhан, арадайнгаа аша туhада ехэ хэрэгүүдые бэелүүлhэн юм. Тэрэнэй үүсхэлээр Түнхэнэй Үндэhэтэнэй хүреэлэн байгуулагдаа, бүхы Россиин шэмэг баялиг болонхой. Олон шангуудай (тэрэ тоодо уласхоорондын) лауреат, ниитын, гүрэнэй зиндаагай, Буряад Уласай, Ород гүрэнэй, уласхоорондын шагнал болон нэрэ зэргэнүүдтэ хүртэhэн, Найрамдалай орденоор, Агван Доржиевай медаляар шагнагдаhан габьяатай. 


А.Л.Ангархаевай үүсхэлээр «Буряад үнэндэ» Хэблэлэй түб байгуулагдаhан юм. 1998-2012 онуудта хүдэлhэн энэ түбэй ажал «Жэлэй эрхим ном» (2002), «Буряад хэлэн дээрэ эрхим ном» (2003), «Эрдэмэй эрхим ном» (2004) шангуудаар тэмдэглэгдээ hэн. Буряадай арадай поэт Л.Д.Тапхаев, Л.Л-Н.Гергенов, Д.В.Цыбикова, Л.Д.Гончикова, Э.С.Манзаров, Л.Л.Цыденова, Л.С.Жигжитова, Ж.В.Доржиева, Л.Б.Андреева, Э.Э.Манзаров болон бусад Хэблэлэй түбэй амжалта түхөөгөө.

1997 оной мартын 12-то гараhан «Буряад үнэн-Дүхэригэй» түрүүшын дугаарта ахамад редактор А.А.Ангархаев иигэжэ уншагшадта хандаа бэлэй: «Хүн түрэhэн бэемнай нэгэ дүхэриг соо эхинhээнь эсэс хүрэтэр эрьелдэжэ байдаг ха юм даа. Нюдэндэ харагдаhан газарай нюруу — тэнгэри газар хоёрой уулзуур маанадые дүхэриг соогоо бүүбэйлэн зэрэлгээтэгшэ бэшэ гү... Гал гуламтынгаа дэргэдэ дүхэриглэн hууха зол бии. Нүхэдэй дүхэриг соо хүсэ шадал нэмэн, хүхин баярлан ябаналди! Ажабайдалай дүхэриг соо — эхэ, эсэгэhээнь энэ дэлхэйдэ түрөөд, өөhэдөө эхэ, эсэгэ болон, уг залгахамнай жаргал гээшэ. Сагай эрьесэ, сансарын хүрдэ... Дүхэриглэн hуужа хөөрэлдэхэ, сээжынгээ бодолые, сэдьхэлэйнгээ мэдэрэлые хуудаhанууд дээгүүрээ хубаалдаха, нюуса бэшэ болгожо, та бүгэдэнөөрөө уулзажа, ушаржа байхамнай болтогой!»

«Буряад үнэн» сониной шэнэ түхэл, удха шанар зохёоходоо, А.Л.Ангархаев «Бүхы дэлхэй ба Буряад орон», «Бүхы дэлхэй ба «Буряад үнэн» гэhэн ойлгосонуудта үндэhэлhэн сониной ажал ябуулгые шэглүүлээ. Тиигэжэ Ардан Ангархаев түрэл арадайнгаа нэрэ хүндые нютаг орон дээрээ, мүн бүхы дэлхэй дээрэ үргэхэ гэhэн хараа бодолоо бэелүүлээ hэн.


Энэ гайхамшаг үүсхэлые редактор Г.Х.Базаржапова-Дашеева түрүүтэй сониной ажалшад дэмжэжэ, нэрэтэй түрэтэй дүүргэhэн байна. Үндэhэн сониндо бүхы наhаараа ажаллаhан, 15 жэлдэ «Буряад үнэн» сониной редакторай тушаалда хүдэлhэн Буряадай арадай поэт, Ород Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Галина Базаржапова-Дашеевагай дурсалгаhаа:«...«Дүхэригэй» хаhа илангаяа онсо. Шэнэ гаршагууд, шэнэ үүсхэлнүүд, шэнэ ябуулганууд... Абьяас зоригой бадарал. «Буряадай түрүү хүнүүд» конкурс, «Юhэн тугай hүлдэ» конкурс. Сониной арба гаран ветерануудта Ород Уласай нэрэ зэргэнүүдые олголго. 2002 ондо «Дүхэриг» сонин Ород Уласай эрхим үндэhэн хэблэлнүүдэй тоодо, 2008 ондо — Ород Уласай Хэблэлэй алтан жасада ороо. Эрхим гуурhашад — Цырендулма Дондогой, Дарима Эрдыниева, Туяна Самбялова, Николай Бадмаринчинов, Бэлигма Орбодоева, Эльвира Дамбаева, Бата-Мүнхэ Балданов, Цырендулма Гуродармаева, Ечигма Цыбенова, Бутид Надцалова, Соелма Байминова, Туяна Гыргенова, Баяр Балданов, Лопсон Гергенов, Борис Балданов, Бадмажаб Гындынцыренов, Дыжид Мархадаева, Владимир Дашинимаев, Сарюна Эрдынеева, верстко хэдэг И.Галтаева, А.Цыренова, алдуу заhагшад Т.Дугданова, С.Дабаева, компьютерээр уран шэмэглэл хэдэг Ф.Хабитуев, А.Батомункуев, фотокорнууд Р-Н.Базаров, Г.Самбялов болон бусад олоной оролдолгоор энэ ехэ амжалта бэелээ.

А.Л.Ангархаевтай хамта хүдэлхэ ехэ аза талаантай байгаабди. Гүнзэгы бодолтой гуманист, үе сагайнгаа, арадайнгаа үнэн хүбүүн, эрид хубилалтануудай хүшэр сагта үндэhэн хэблэлэй тугые үргэн абаа. Гүн бодолто, түүхэтэ ёhо заншалнай хосороогүй — «Буряад үнэмнай» хэтэ мүнхэдөө оршохонь болтогой!" (Буряад арадай буян hэшхэл. 2006, н.181, 184).

«Буряад үнэн-Дүхэригэй» заншал мүнөө үргэлжэлhөөр. Гаршагуудыень, тугыень удаадахи халаан үндэр дээрэ үргэн абаа. Долоон хоногто нэгэ удаа гарадаг эхэ хэлэтэ буряад сониной уншагшадай дүхэриг үргэдэжэл байг лэ. Сагай юрьеэн соо шарайгаа алдангүй, Буряад дайдаяа дэлхэйгээр суурхуулhан «Буряад үнэн» сонимнай. Эндэ хүдэлhэн олон үе зон элинсэгүүдэйнгээ заяаhан түрэлхи хэлые үнэн зүрхэнhөө үмэгшэлэн хүндэлжэ, уута баялигыень нарибшалан уудалжа, хизаар нютагайнгаа хүгжэлтын, арадайнгаа оюун бэлигэй дэбжэлтын хэрэгтэ ашаглаhан габьяатай.