Уран зохёолшод тухай
Үндэhэн уран зохёолой үлгы — түшэг
16 января 2022
2279
«Буряад үнэн» сонин улад зоной гэгээрэл, соёл болбосорол, оюун бэлиг хүгжөөлгын асари ехэ ажалда горитой хубитаяа оруулжа, арадайнгаа түүхэ шудалха, хэлэ, ёhо заншалнуудые hэргээхэ, хүгжөөхэ талаар харюусалгатай үүргэеэ 100 жэлэй туршада дүүргэжэл байна.
Октябриин хубисхалай, эрхэтэнэй дайнай hүүлээр буряад хэлэн дээрэ хэблэгдэһэн номууд үгы шахуу байгаа. 1920-1930-аад онуудта буряад хэлэн дээрэ хэблэгдэдэг байһан «Соёлой хубисхал», «Тэмсэлэй шэмэг», «Эрдэм ба шажан» гэһэн сэтгүүлнүүдэй хүдөө нютагуудта хүрэхэнь хомор һэн. Тэрэ үеын хүнүүдэй уншаха юумэн гансахан газетэ бэлэй. «Буряад-Монголой үнэн» сонинойнгоо хүдөөдэ хүрэжэ ерэхэдэ, нютагай зон бэе бэедээ дамжуулан уншадаг байһан гэжэ олохон манай үндэр наһатай уншагшадһаа, хүдөө бэшэгшэдһээ дуулаһан байнабди.
Бавасан Абидуев
Тэрэ холын үе сагта арад зониие гэгээрүүлгын хүсэтэ зэбсэг болоһон түрэл сонимнай олон түмэнэй заабарилагша, туһалагша, зоригжуулагша болоһон түүхэтэй. Тэрэ домогто жэлнүүдтэ Хоца Намсараевһаа эхилээд, Дамба Дашинимаев, Цыденжаб Дондубон болон бусад олон уран зохёолшод үндэһэн сониндо хүдэлһэн юм.
Үндэhэн сонин алишье сагта буряад уран зохёолой ёhотой түшэг — үлгы байhан юм. Түрэл хэлэн дээрэ бэшэдэг зохёолшо бүхэн «Буряад үнэндэ» хэблэгдэhэнэй hүүлээр уран зохёолой үүдэ татажа ородог гээ hаа, алдуу бэшэ гээд hанагдана.
Сониной түүхэдэ Хоца Намсараевай үүргэ нүлөөн ехэ юм. 1925 оной февралиин 1-нэй дугаарта тэрэнэй түрүүшын шүлэг хэблэгдээ hэн. Удаа дараалан тэрэнэй олон зохёолнууд, тэрэ тоодо 1926 ондо «Үбгэн гэлэнэй үгэ» гэhэн түрүүшын буряад поэмэнь, прозын, драматургиин хүгжэлтэдэ эшэ үндэhэ табиhан бүтээлнүүдынь сониной дугаарнуудта нара хараhан түүхэтэй. Тэрэнэй зохёолнууд буряад арадай аман үгын үнэтэй баялиг хэрэглэжэ, уран зохёолой арга боломжоор хүгжөөн дэлгэрүүлхэhээ гадна арадай hанаа сэдьхэл, гүн ухаан бодол, үндэhэн соёл үнэншэмэ тодоор харуулжа шадаhан байна.
Дамба Дашинимаев
Хоца Намсараевтай хамта асари ехэ уран бэлигтэн Дамба Дашанимаев, Цэдэнжаб Дондубон (Ц.Дон) залуу уран гуурhатаниие дэмжэжэ, уран зохёол бүтээлгын арга дүрэдэ hургангаа, үндэhэн сониндо туршалгануудыень толилуулдаг байгаа.
Дамба Дашанимаевай гуурhан дороhоо гараhан «Ленин нүгшэбэ» гэжэ шүлэг эгээн түрүүн «Буряад-Монголой үнэндэ» 1926 оной январиин 21-дэ хэблэгдэhэн гэжэ тоологдодог. Дамба Дашанимаев шүлэг зохёолгын ёhо гурим, хэмжүүр, түхэл маяг шэнэдхэн хубилгагша поэт гэжэ буряад уран зохёолой түүхэдэ суурхаhан юм.
Хүүгэдэй буряад литературын hуури табигша Бавасан Абидуев 1928 ондо түрүүшын шүлэгүүдээ, мүн «Агаарай онгосо» («Самолет») поэмэеэ «Буряад үнэндэ» хэблүүлээд, бултанда мэдээжэ болоhон түүхэтэй. 1931 ондо хэблэгдэhэн «Наранай гэрэл» гэhэн түрүүшын номойнь редактор Ц.Дон байhан юм.
«Буряад үнэндэ» хүдэлхэ үедөө Б.Абидуев Д.Чернинов хоёр Б.Санжинтай хамта уран зохёол оршуулгын буряад hургуулиин үндэhэ hуури табиhан габьяатай. Суута оршуулагша Даша Чернинов Шекспирэй «Отелло», Шиллерэй «Муу мэхэ ба инаг дуран», Пушкинай «Дубровский», «Капитанай басаган», Лермонтовэй «Манай үеын герой», Гоголиин «Тарас Бульба», Цыден Галсановтай хамта Некрасовай «Россида хэндэ ажаhуухань hайн бэ», Горькиин «Эхэ», Погодиной «Кремлиин курантнууд» гэхэ мэтэ зохёолнуудые буряадшалhан габьяатай.
Зохёолшод Ц.Дон, Х.Намсараев, Б.Абидуев, Д.Дашанимаев «Буряад-Монголой үнэн» сониной түүхын ялас гэмэ хуудаhан боложо үлэhэн «Алсагар Мархай» гэжэ гаршагтай сатирын булан нээhэн юм. Фельетоной, памфледэй, басниин уран аргаар бэшэгдэhэн зохёолнууд сониной хуудаhануудта бата hуури эзэлдэг hэн. Саашадаа Далюу Рабдан, Данхар Галдан, Мархайн аша Тархай, Гургалдайн гурбан сэсэн, Сэсэн Сэнгэ гүүлэн алдаршаhан геройнууд сониной дугаарнуудта ажабайдалай али муу үзэгдэлнүүд тухай дохёо үгэжэ, зон олондо аша туhатай хэрэгүүдые дэмжэжэ байгаа.
1930-1931, 1933 онуудта газетые толгойлhон Санжижаб Ширабон Буряадай Уран зохёолшодой түрүүшын съезд дээрэ (1934) «Буряад-монгол литературын байдал ба зорилгонууд» гэhэн элидхэл хэhэн юм. Зохёохы холбооной харюусалгата секретаряар, удаань СССР-эй Уран зохёолшодой съездын делегадаар тэрэ hунгагдаа hэн. Энэ ехэ хуралдаан дээрэ ороной уран зохёолшодой холбооной правлениин гэшүүнээр hунгагдаhан байна. С.Ширабон литературно-шүүмжэлхы статья, очеркнууд соогоо гушаад онуудай хатуу шэрүүн, hүрөөтэ гурим даган, уласай уран зохёолшодой заримыень революционно, нүгөөдыень буржуазно-националис гү, али национал-оппортунис үзэлтэй гээд илгаhан юм. С.Туяагай, Б.Барадинай, Мүнхэ Сарьдагай зохёолнууд урданай hуудал байдал магтаhан буруу үзэлтэй гэжэ шүүмжэлээ. Х.Намсараевай, Б.Абидуевай, Б.Бaзароной, Г.Дагуровай зохёолнууд революционно удхатай гээд тэмдэглэhэн байна. Буряад уран зохёолдо социалис реализмын арга гуримые сүм нэбтэрүүлхын тула оролдоhон уран зохёол шэнжэлэгшэ С.Ширабон, үндэhэн поэзидэ шэнэ уран аргануудые нэбтэрүүлжэ, зохёохы шэнэ дүрэнүүдые хэрэглэхые уряалдаг абьяас ехэтэ поэт Д.Дашанимаев (редакторай орлогшо), буряад прозын хүгжэлтэдэ гүнзэгы мүр үлөөhэн, 1932 ондо «Хиртэhэн hара» гэжэ түрүүшын буряад туужа бэшэhэн Ц.Дон, мүн 1927 ондо сониной редактораар хүдэлhэн бэлигтэй литература шэнжэлэгшэ Бато-Далай Тогмидон гушаад онуудай хамалганда орожо хосорhон юм.
Шираб Нимбуев
1927-1930 онуудта «Буряад үнэнэй» редактораар хүдэлhэн Иролто Дампилон бэлигтэй публицист, литературна шүүмжэлэгшэ байhан. 1934 ондо Буряад-Монголой уран зохёолшодой нэгэдэхи хуралдаанда уласай зохёолшодой зорилгонууд тухай элидхэл хэhэн байна. Энэ съезд дээрэ И.Дампилон республикын Уран зохёолшодой холбооной правлениин түрүүлэгшээр hунгагдаа бэлэй. Панмонгол үзэл бодолтой гэжэ гэмнэгдээд, тэрэ 1938 ондо буудуулагдаа hэн.
Хамалган хашалганай, удаань дайнай hүрөөтэй жэлнүүдтэ hүр hүлдэеэ, Хии мориёо доройтуулангүй, арад түмэндөө үдэр бүри арюун харгы үршөөжэ байhан түрэл буряад сонинойнгоо дугаар бүхэниие хүн зон дуратайгаар хүлеэн абадаг hэн.
Арадай поэт, Гүрэнэй шангай лауреат, сониной редактораар хүдэлhэн Цэдэн Галсановай зохёохы намтар гайхалтай юм. 1931 ондо, 14-тэйдэнь «Хабарай саг» гэжэ түрүүшын шүлэгынь «Тэмсэлэй шэмэг» сэтгүүлдэ толилогдоо һэн. 17 наһан дээрэнь «Дуунууд» гэһэн гаршагтай түрүүшын номынь нара хараа бэлэй. 21-тэй байхадаа, буряад поэзиин түүхэдэ ороһон томо бүтээлээ — «Дүрбэн үдэр, гурбан һүни» поэмэеэ хэблүүлээ. 1938 ондо СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн болоо. 1939 ондо «Хүндэлэлэй Тэмдэг» орденоор шагнагдаа. 23 наһатайдаа шэлэгдэмэл зохёолнуудайнгаа нэгэ боти ном гаргаһан байна.
24-тэй залуу поэт, сэдхүүлшэ Цэдэн Галсанов Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эхилһээр хоёрдохи үдэртэ «Буряад үнэн» сониной редакторай орлогшоор, 1943-1946 онуудта редактораар ажаллаhан намтартай.
Ц.Галсанов дархан солото Улаан Армиие, баатар хото Москвае, илагдашагүй хэрэм хото Ленинградые олон шүлэгүүдтээ түүрээгээ. 1942 ондо «Чудска нуур дээрэхи сууряан», 1945 ондо «Павел Балтахинов» гэжэ поэмэнүүдые совет арадай дайшалхы алдар солодо зорюулаа. 1942 ондо бэшэһэн «Илалтын дуун» гэжэ шүлэгынь һүүлдэ дуун боложо һүрөөтэйгөөр зэдэлээ. Дуунай үгэнүүд булад шэнги хатуу, эритэ мэсын үзүүр мэтэ ялалзана, сэхэ татаһан номоной зэбэ шэнгеэр, сэрэгэй жагсаал мэтэ жэрылдэнэ:
Алтан зүрхэтэ Кремлиин курантнууд
Арбан хоёр сохибо:
Шэрүүн хүсэтэ шэнэ илалтанууд
Шэнэ жэлээр ерэбэ.
Ами наһаяа гамнангүй дайлалдажа байһан эрэлхэг сэрэгшэдтэ Хоца Намсараевай, Чимит Цыдендамбаевай зорюулһан шүлэгүүд, домог поэмэнүүд сониной нюурта эгээн түрүүн хэблэгдэхэдээ, доторой сохисотой, голһоо һабагшалһан эршэ хүсэтэй байhаараа уншагшадай ухаан зүрхэндэ хадуугдадаг бэлэй.
Цэдэн Галсанов
Дайнда хабаадаhан уран зохёолшод Барадий Мунгонов арба гаран жэл, харин Шираб-Сэнгэ Бадлуев дүрбэн жэл сониндо хүдэлөө. Барадий Мунгонов сониндо хүдэлхэ үедөө «Ангуушад» (1948) гэжэ поэмэ, «Түрэл нютаг» (1954), «Түрүүшын нугаhад» (1955), «Харьялан урдаа Хелгомнай» (1959) гэжэ ехэ романаа хэблүүлээ. Энэ роман Москвада хоёр удаа ород хэлэн дээрэ, «Роман-газетэ» хэблэлдэ нэгэ сая хэhэгээр хэблэгдэhэн түүхэтэй.
«Жаргалтай хүн» (1960) гэжэ түрүүшын номоо сониндо хүдэлхэ үедөө нара харуулhан Ш-С.Бадлуев «Буряад үнэниие» партиин обкомой мэдэлhээ болюулаад, Соёлой яаманай гү, али уласай Уран зохёолшодой холбооной орган болгохо, ородhоо оршуулагдаhан партийна болон засаг түрын материалнуудhаа газетые сүлөөлхэ тухай дурадхаа бэлэй. Мүн Сагаан hарые буряад зондо бусааха, аймаг бүхэндэ дасан бии болгохо тухай зоной гуйлта дурадхалнуудтай бэшэгээ гүрэнэй засагые хүтэлэгшэ Н.Хрущевто эльгээhэнэй түлөө 1961 ондо тэрэ ажалhаа гаргагдаа hэн. «Сэбэр басагад» (1963), «Түрэhэн үдэр» (1965), «Сагаан тала», «Жаргалтайш даа, Сэдэлмаа» (1970) гэжэ туужануудай суглуулбаринуудай, мүн «Хүнэй шарай», «Түхэреэн жэл» гэhэн романуудай автор Шираб-Сэнгэ Бадлуев арадайнгаа түүхэдэ, уран зохёолдо hайхан мүр сараа үлөөгөө.
Бавасан Абидуев
Тэрэ холын үе сагта арад зониие гэгээрүүлгын хүсэтэ зэбсэг болоһон түрэл сонимнай олон түмэнэй заабарилагша, туһалагша, зоригжуулагша болоһон түүхэтэй. Тэрэ домогто жэлнүүдтэ Хоца Намсараевһаа эхилээд, Дамба Дашинимаев, Цыденжаб Дондубон болон бусад олон уран зохёолшод үндэһэн сониндо хүдэлһэн юм.
Үндэhэн сонин алишье сагта буряад уран зохёолой ёhотой түшэг — үлгы байhан юм. Түрэл хэлэн дээрэ бэшэдэг зохёолшо бүхэн «Буряад үнэндэ» хэблэгдэhэнэй hүүлээр уран зохёолой үүдэ татажа ородог гээ hаа, алдуу бэшэ гээд hанагдана.
Сониной түүхэдэ Хоца Намсараевай үүргэ нүлөөн ехэ юм. 1925 оной февралиин 1-нэй дугаарта тэрэнэй түрүүшын шүлэг хэблэгдээ hэн. Удаа дараалан тэрэнэй олон зохёолнууд, тэрэ тоодо 1926 ондо «Үбгэн гэлэнэй үгэ» гэhэн түрүүшын буряад поэмэнь, прозын, драматургиин хүгжэлтэдэ эшэ үндэhэ табиhан бүтээлнүүдынь сониной дугаарнуудта нара хараhан түүхэтэй. Тэрэнэй зохёолнууд буряад арадай аман үгын үнэтэй баялиг хэрэглэжэ, уран зохёолой арга боломжоор хүгжөөн дэлгэрүүлхэhээ гадна арадай hанаа сэдьхэл, гүн ухаан бодол, үндэhэн соёл үнэншэмэ тодоор харуулжа шадаhан байна.
Дамба Дашинимаев
Хоца Намсараевтай хамта асари ехэ уран бэлигтэн Дамба Дашанимаев, Цэдэнжаб Дондубон (Ц.Дон) залуу уран гуурhатаниие дэмжэжэ, уран зохёол бүтээлгын арга дүрэдэ hургангаа, үндэhэн сониндо туршалгануудыень толилуулдаг байгаа.
Дамба Дашанимаевай гуурhан дороhоо гараhан «Ленин нүгшэбэ» гэжэ шүлэг эгээн түрүүн «Буряад-Монголой үнэндэ» 1926 оной январиин 21-дэ хэблэгдэhэн гэжэ тоологдодог. Дамба Дашанимаев шүлэг зохёолгын ёhо гурим, хэмжүүр, түхэл маяг шэнэдхэн хубилгагша поэт гэжэ буряад уран зохёолой түүхэдэ суурхаhан юм.
Хүүгэдэй буряад литературын hуури табигша Бавасан Абидуев 1928 ондо түрүүшын шүлэгүүдээ, мүн «Агаарай онгосо» («Самолет») поэмэеэ «Буряад үнэндэ» хэблүүлээд, бултанда мэдээжэ болоhон түүхэтэй. 1931 ондо хэблэгдэhэн «Наранай гэрэл» гэhэн түрүүшын номойнь редактор Ц.Дон байhан юм.
«Буряад үнэндэ» хүдэлхэ үедөө Б.Абидуев Д.Чернинов хоёр Б.Санжинтай хамта уран зохёол оршуулгын буряад hургуулиин үндэhэ hуури табиhан габьяатай. Суута оршуулагша Даша Чернинов Шекспирэй «Отелло», Шиллерэй «Муу мэхэ ба инаг дуран», Пушкинай «Дубровский», «Капитанай басаган», Лермонтовэй «Манай үеын герой», Гоголиин «Тарас Бульба», Цыден Галсановтай хамта Некрасовай «Россида хэндэ ажаhуухань hайн бэ», Горькиин «Эхэ», Погодиной «Кремлиин курантнууд» гэхэ мэтэ зохёолнуудые буряадшалhан габьяатай.
Зохёолшод Ц.Дон, Х.Намсараев, Б.Абидуев, Д.Дашанимаев «Буряад-Монголой үнэн» сониной түүхын ялас гэмэ хуудаhан боложо үлэhэн «Алсагар Мархай» гэжэ гаршагтай сатирын булан нээhэн юм. Фельетоной, памфледэй, басниин уран аргаар бэшэгдэhэн зохёолнууд сониной хуудаhануудта бата hуури эзэлдэг hэн. Саашадаа Далюу Рабдан, Данхар Галдан, Мархайн аша Тархай, Гургалдайн гурбан сэсэн, Сэсэн Сэнгэ гүүлэн алдаршаhан геройнууд сониной дугаарнуудта ажабайдалай али муу үзэгдэлнүүд тухай дохёо үгэжэ, зон олондо аша туhатай хэрэгүүдые дэмжэжэ байгаа.
1930-1931, 1933 онуудта газетые толгойлhон Санжижаб Ширабон Буряадай Уран зохёолшодой түрүүшын съезд дээрэ (1934) «Буряад-монгол литературын байдал ба зорилгонууд» гэhэн элидхэл хэhэн юм. Зохёохы холбооной харюусалгата секретаряар, удаань СССР-эй Уран зохёолшодой съездын делегадаар тэрэ hунгагдаа hэн. Энэ ехэ хуралдаан дээрэ ороной уран зохёолшодой холбооной правлениин гэшүүнээр hунгагдаhан байна. С.Ширабон литературно-шүүмжэлхы статья, очеркнууд соогоо гушаад онуудай хатуу шэрүүн, hүрөөтэ гурим даган, уласай уран зохёолшодой заримыень революционно, нүгөөдыень буржуазно-националис гү, али национал-оппортунис үзэлтэй гээд илгаhан юм. С.Туяагай, Б.Барадинай, Мүнхэ Сарьдагай зохёолнууд урданай hуудал байдал магтаhан буруу үзэлтэй гэжэ шүүмжэлээ. Х.Намсараевай, Б.Абидуевай, Б.Бaзароной, Г.Дагуровай зохёолнууд революционно удхатай гээд тэмдэглэhэн байна. Буряад уран зохёолдо социалис реализмын арга гуримые сүм нэбтэрүүлхын тула оролдоhон уран зохёол шэнжэлэгшэ С.Ширабон, үндэhэн поэзидэ шэнэ уран аргануудые нэбтэрүүлжэ, зохёохы шэнэ дүрэнүүдые хэрэглэхые уряалдаг абьяас ехэтэ поэт Д.Дашанимаев (редакторай орлогшо), буряад прозын хүгжэлтэдэ гүнзэгы мүр үлөөhэн, 1932 ондо «Хиртэhэн hара» гэжэ түрүүшын буряад туужа бэшэhэн Ц.Дон, мүн 1927 ондо сониной редактораар хүдэлhэн бэлигтэй литература шэнжэлэгшэ Бато-Далай Тогмидон гушаад онуудай хамалганда орожо хосорhон юм.
Шираб Нимбуев
1927-1930 онуудта «Буряад үнэнэй» редактораар хүдэлhэн Иролто Дампилон бэлигтэй публицист, литературна шүүмжэлэгшэ байhан. 1934 ондо Буряад-Монголой уран зохёолшодой нэгэдэхи хуралдаанда уласай зохёолшодой зорилгонууд тухай элидхэл хэhэн байна. Энэ съезд дээрэ И.Дампилон республикын Уран зохёолшодой холбооной правлениин түрүүлэгшээр hунгагдаа бэлэй. Панмонгол үзэл бодолтой гэжэ гэмнэгдээд, тэрэ 1938 ондо буудуулагдаа hэн.
Хамалган хашалганай, удаань дайнай hүрөөтэй жэлнүүдтэ hүр hүлдэеэ, Хии мориёо доройтуулангүй, арад түмэндөө үдэр бүри арюун харгы үршөөжэ байhан түрэл буряад сонинойнгоо дугаар бүхэниие хүн зон дуратайгаар хүлеэн абадаг hэн.
Арадай поэт, Гүрэнэй шангай лауреат, сониной редактораар хүдэлhэн Цэдэн Галсановай зохёохы намтар гайхалтай юм. 1931 ондо, 14-тэйдэнь «Хабарай саг» гэжэ түрүүшын шүлэгынь «Тэмсэлэй шэмэг» сэтгүүлдэ толилогдоо һэн. 17 наһан дээрэнь «Дуунууд» гэһэн гаршагтай түрүүшын номынь нара хараа бэлэй. 21-тэй байхадаа, буряад поэзиин түүхэдэ ороһон томо бүтээлээ — «Дүрбэн үдэр, гурбан һүни» поэмэеэ хэблүүлээ. 1938 ондо СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн болоо. 1939 ондо «Хүндэлэлэй Тэмдэг» орденоор шагнагдаа. 23 наһатайдаа шэлэгдэмэл зохёолнуудайнгаа нэгэ боти ном гаргаһан байна.
24-тэй залуу поэт, сэдхүүлшэ Цэдэн Галсанов Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эхилһээр хоёрдохи үдэртэ «Буряад үнэн» сониной редакторай орлогшоор, 1943-1946 онуудта редактораар ажаллаhан намтартай.
Ц.Галсанов дархан солото Улаан Армиие, баатар хото Москвае, илагдашагүй хэрэм хото Ленинградые олон шүлэгүүдтээ түүрээгээ. 1942 ондо «Чудска нуур дээрэхи сууряан», 1945 ондо «Павел Балтахинов» гэжэ поэмэнүүдые совет арадай дайшалхы алдар солодо зорюулаа. 1942 ондо бэшэһэн «Илалтын дуун» гэжэ шүлэгынь һүүлдэ дуун боложо һүрөөтэйгөөр зэдэлээ. Дуунай үгэнүүд булад шэнги хатуу, эритэ мэсын үзүүр мэтэ ялалзана, сэхэ татаһан номоной зэбэ шэнгеэр, сэрэгэй жагсаал мэтэ жэрылдэнэ:
Алтан зүрхэтэ Кремлиин курантнууд
Арбан хоёр сохибо:
Шэрүүн хүсэтэ шэнэ илалтанууд
Шэнэ жэлээр ерэбэ.
Ами наһаяа гамнангүй дайлалдажа байһан эрэлхэг сэрэгшэдтэ Хоца Намсараевай, Чимит Цыдендамбаевай зорюулһан шүлэгүүд, домог поэмэнүүд сониной нюурта эгээн түрүүн хэблэгдэхэдээ, доторой сохисотой, голһоо һабагшалһан эршэ хүсэтэй байhаараа уншагшадай ухаан зүрхэндэ хадуугдадаг бэлэй.
Цэдэн Галсанов
Дайнда хабаадаhан уран зохёолшод Барадий Мунгонов арба гаран жэл, харин Шираб-Сэнгэ Бадлуев дүрбэн жэл сониндо хүдэлөө. Барадий Мунгонов сониндо хүдэлхэ үедөө «Ангуушад» (1948) гэжэ поэмэ, «Түрэл нютаг» (1954), «Түрүүшын нугаhад» (1955), «Харьялан урдаа Хелгомнай» (1959) гэжэ ехэ романаа хэблүүлээ. Энэ роман Москвада хоёр удаа ород хэлэн дээрэ, «Роман-газетэ» хэблэлдэ нэгэ сая хэhэгээр хэблэгдэhэн түүхэтэй.
«Жаргалтай хүн» (1960) гэжэ түрүүшын номоо сониндо хүдэлхэ үедөө нара харуулhан Ш-С.Бадлуев «Буряад үнэниие» партиин обкомой мэдэлhээ болюулаад, Соёлой яаманай гү, али уласай Уран зохёолшодой холбооной орган болгохо, ородhоо оршуулагдаhан партийна болон засаг түрын материалнуудhаа газетые сүлөөлхэ тухай дурадхаа бэлэй. Мүн Сагаан hарые буряад зондо бусааха, аймаг бүхэндэ дасан бии болгохо тухай зоной гуйлта дурадхалнуудтай бэшэгээ гүрэнэй засагые хүтэлэгшэ Н.Хрущевто эльгээhэнэй түлөө 1961 ондо тэрэ ажалhаа гаргагдаа hэн. «Сэбэр басагад» (1963), «Түрэhэн үдэр» (1965), «Сагаан тала», «Жаргалтайш даа, Сэдэлмаа» (1970) гэжэ туужануудай суглуулбаринуудай, мүн «Хүнэй шарай», «Түхэреэн жэл» гэhэн романуудай автор Шираб-Сэнгэ Бадлуев арадайнгаа түүхэдэ, уран зохёолдо hайхан мүр сараа үлөөгөө.