Дурасхаалай болон алдар солын хүшөөнүүд

 
Жэшээлбэл, Ржев хото шадар болоһон шуһата тулалдаануудта баатарай үхэлөөр унаһан 600 мянган манай сэрэгшэдтэ зорюулагдажа, шэнэ үеын Россиин түүхэдэ үзэгдөөгүй асари ехэ хүшөө, хажуудань музей бодхоогдожо байна. Энэ барилгада гүрэнэй жасаһаа мүнгэн оруулагдахын хажуугаар Россиин хүн зон һайн дураар аяар 300 сая түхэриг дамжууланхай гэжэ Түбэй телевидени һая мэдээсээ һэн. Ород Уласай айл бүлэ бүхэн үнгэрһэн аймшагтай дайнай гашуудал зоболон мэдэрһэн хадаа түүхэтэ үнэн зүбые, дайнда унагшадай нангин дурасхаалые мүнхэрүүлэн, һүүлэй үедэ дэлгэрһэн элдэб худал хуурмаг номнолһоо шэнэ үетэнөө хамгаалха хүсэлтэй гэжэ энэ ушар гэршэлнэ.

Үхэл шуһата байлдаанай үндэр нангин хүшөөнүүд тухай хэдэн үе буряад поэдүүд нэгэтэ бэшэ түүрээһэн юм. Эсэгэ ороной зүүн хилэ 1943-1952 онуудта хамгаалһан сэрэгшэ, Буряадай арадай поэт Дамба Жалсараевай 1946 ондо бэшэһэн «Унаһан нүхэрэйнгээ хүүр дээрэ» гэжэ шүлэг соо иимэ мүрнүүдые уншанабди:

Маньчжуриин дайдада 
Манай хүбүүн хэбтэнэ,
Хариин гүбээ дэрлэн
Россиин солдат хэбтэнэ.


...Холоһоо ерэһэн һэбшээн,
Хойноһоо бууһан һэбшээн,
Агуу оронойнь һэбшээхэн
Асуугаа гэхэ хүбүүнһээ:
- Юрөөлтэ Россиин баатар,
Юун шамдам хэрэгтэйб даа?


Эхын хоолой шэнги
Энэрхыгээр хандаһан
Хабатай тэрэ һэбшээндэ
Харюусаа гэхэ сэрэгшэ:


- Юунш намда хэрэггүйл,-
Юртэмсэдэ гансахан
Холын түрэл нютагтамнил
Хүбүүн тухайгаа дурасхал
Хүн зоной сээжэдэ
Хүшөө болон байгша һай!


Хари газарта унаһан баатар хүбүүгээ нютагайнь зон сээжэдээ хүшөө болгон тахижа байбал, баатаршалгань, нэрэ солонь мартагдахагүй гэжэ поэт түүрээнэ. 

Нангин дурасхаалай темэ поэдэй зохёохы багажа соо шухала һуури эзэлдэг байгаа. Жэшээнь, 1971 ондо СССР-эй бүлэг зохёолшод — Павло Загребельный, Фазу Алиева, Виолетта Пальчинскайте, Имант Зиедонис гэгшэдтэй хамта Дамба Жалсараев Чехословаки ошоһон байна. Тэндэ бэшэһэн «Нүхэр Иван хэбтэнэ...» шүлэгһөөнь хэһэг уншая:

Ехэ дайнай гуламта байһан
Европын тэг дунда,
Хүдөө талын дуулимда,
Хүшөө шулуун дээрэ
Иимэ бэшэг барлаатай:
«Эндэ
Нүхэр Иван хэбтэнэ...»

Поэт энэ шулуун доро булаатай эрэлхэг сэрэгшын намтар, ямар яһанай хүн байһан тухайнь бодолдо абтана. «Буряадайм айдар хүбүүн Агбаан гүш?» гээдшье һанаха юм. Һүүлдэнь иимэ тобшолол хэнэ:

Хэншье һаа, Иван гээд
Хэтын хэтэдэ алдаршааш!
Хэншье һаа, совет сэрэгшэш,
Хаанахишье һаа, СССР-эйш.
Эхэ оронойнгоо, Европын
Эрэлхэг сүлөөлэгшэш!..

1972 ондо Буряад ороной уран зохёолшодой бүлэг — Дамба Жалсараев, Африкан Бальбуров, Цырен-Дулма Дондокова, Исай Калашников, Дондок Улзытуев гэгшэд Украинын Уран зохёолшодой холбооной Львовой эмхиин үүсхэлээр СССР-эй 50 жэлэй ойн баярай хэмжээ ябуулгануудта хабаадаха урилга абажа, Украина ошоһон юм. Львов хотын Алдар солын добуун (Холм Славы) дээрэ 1944-1950 онуудта 3500 совет сэрэгшэд хүдөөлүүлэгдэһэн түүхэтэй. Тэдэ сэрэгшэдэй дунда нютагайнгаа баатар хүбүүн, Советскэ Союзай Герой гвардиин полковник Владимир Борсоевой (1906-1945) хүшөө оложо, манай зохёолшод дурасхаалыень хүндэлһэн байна:


Баатарнуудай мүнхэ нойр
Батаар сахиһан добуун.
Бүхы ороной хүбүүд соо
Буряад нютагайм хүбүүн.


Нүхэр гвардиин полковник,
Нютагайш зүгһөө дохином...
Хүүр дээрэш олон юумэ,
Хүлисыш даа, халагланам.


Урма залуу дундаа
Унаһандашни халагланам,
Агуу илалтын урдахана
Алуулһандаш халагланам.


Халагла, боли...Хүүр дээрэш
Халуун зүрхэм доһолно.
Гашуудалта үшөөһэн
Гранит дээрэш нэнгэнэ...


1969 ондо, Львов хотые фашистнуудһаа сүлөөлһэнэй 25 жэлэй ойдо зорюулжа, хотын нэгэ үйлсэдэ В.Б.Борсоевой нэрэ зүүлгэгдээ һэн. Буряадай ниислэл Улаан-Үдэдэшье үргэн ехэ гудамжануудай нэгэн баатар сэрэгшын нэрэтэй болоо бэлэй. Энээн тухай поэт иигэжэ хэлэнэ:


Украин хото Львовһоо
Улаан-Үдэдэш хүрэтэр
Нэрэ солынш гудамжа —
Нэгэдэлэй гудамжа зурынал.


Харин мүнөө үедэ Львов хотын тэрэ үйлсэдэ ондоо нэрэ үгтэнхэй гэжэ Интернет сүлжээндэ уншабаб. Баатар совет сэрэгшэдэй хүшөөнүүдтэ гар хүрэхэ, бузарлаха ушарнуудай олошорһон тухай хирэ болоод лэ дууланабди. В.Б.Борсоевой тоонто Усть-Ордын тойрогой Үндэһэтэнэй музейн сайт дээрэ 2016 оной август һарын мэдээгээр, Львов хотын Алдар Солын добуун дээрэхи хүшөөнүүдые волонтернууд найжална гэжэ уншаад, ехээр баярлаа һэм. Арадай поэт Дамба Жалсараевай омогорхол найдалаар дүүрэн уянгата мүрнүүдээр энэ хөөрөөгөө түгэсхэхэм:


Мүшэтэ үндэр Пантеондо
Мүнхэ байратай болобошье,
Түрэл зонойнгоо дунда
Түрүүлэн ходо ябаналши...


Владимир Бузинаевич,
«Баяртай» гэжэ хэлэнэгүйб —
Мүн минииш зүрхэн соо
Мүнхэ һуури эзэлэнхэйш!


Усть-Ордын дунда һургуулиин олон мянган шабинар эрэлхэг баатар Владимир Борсоевой нэрэмжэтэ һургуули дүүргэһэндөө омогорхожо ябаг лэ. Баатарай нэрэ соло бүхы буряад арадай ехэ омогорхол, хэлбэришэгүй зоригой хэтын һүлдэ боложо үлэнхэй.