Уран зохёолшод тухай
Сэдьхэлэй уряагаар бэшэдэг поэт
28 января 2020
760
Булат Жанчиповай «Хээрын сэсэгүүд» гэһэн нэрэтэй (1968) шүлэгүүдэйнь түрүүшын ном буряад аха үеын зохёолшодой һайшаалда хүртэһэн юм.
Эрхим романуудые дархалхаһаа гадна, богонихон шүлэгүүдые уянгатуулха нарин бэлигтэй автор гэжэ суурхаһан Чимит Цыдендамбаев залуу поэдтэ иимэ магтаалай үгэнүүдые хэлэһэн байна:«...хальһандаа табахан набшата гурбан янзын сэсэгэй баглаатай энээхэн номые бүхэли дээрэнь 44 сэсэгэй уран шүлэгэй баглаа гэжэ хэлэхэдэ, ... эндүү болохогүй бэзэ. Шубууд тухайда уран гоёор хэлэдэг залуу поэдэй өөрөө далижажа, уран поэзиин уулата олимпиин үндэртэ дүүлин дэгдэхэдэ, һайн үгөөр зоригжуулжа, һайхан үгөөр үреэхэ аха хүнэй уялга, арад зоной заншал байдаг. Адхаран ороһон аадар бороогой һүүлээр жэгүүртэ жэргэмэлэй жэргэн дуулахые шэхэтэ хүнэй шагнан гоёшоохые хэн гайхахаб! Харин ...поэдэй амидыруулһан нямняа сэсэг шубуунай дууе һонирхон шагнаа хадань энэ ехэл һонин һайхан, ёһотой уянгата шүлэг боложо шадаа гэжэ һананабди!»
Уянгата уран бэлигыень үндэрөөр сэгнэһэн үшөө нэгэ ахамад зохёолшон Цэдэн Галсановай һанамжа дурдая. 1972 ондо нара хараһан «Үүлэн шүхэр» гэһэн хоёрдохи номойнь редактор байһан Цэдэн Галсанов иигэжэ бэшэнэ: «Булат Жанчиповта бурханай үршөөһэн бэлиг, урлал тухай эды үндэр үгэнүүдые эблүүлэн эмхирхэ эрхэтэйб гэхэ байнаб! Хори шахуу жэлэй саана хэблэгдэһэн тэрэ дэбтэрһээнь хойшо Булат Жанчиповай согсолбори номуудайнь шүлэгүүдые бодолдоо буйлуулжа эхилһэн байнаб. Гансал хэблэлэй газарта хүдэлдэг байһан „хилэнсэгһээ“ бэшэ, харин Буладай бадагуудта, шүлэгүүдтэнь үнэхөөр дурлаһан дээрэһээ, Яруунын „Яруу найруулагша“ гэжэ ойлгоһон дээрэһээ эдэ мэтээр эльгэсэн баярлаһанаа мэдүүлнэб. Тэрэ бишыхан аад, бэлигэн ехэ дэбтэрэйнь нэрэньшье юрэ бусын, найруулганьшье нарин, аялганьшье арюун. Булат Жанчиповай булгархай хурдан шүлэгүүдтэй шударгам танилсаад байхада, бадма ленхобо сэсэгэй буурсаг сооһоо мүндэлһэндли үзэгдэл урдам мандана. Юуб гэхэдэ, поэт Булат Жанчипов бусадһаа үлүү этигэмжэтэйгээр эдэ үндэр сэгнэлтэнүүдэй зүбые гэршэлһэн зохёол найруулгануудые, сууряатай тобшохон аад, субад шэнги шүлэгүүдые үлхүүлэн үгөө!»
Хүндэтэ аха зохёолшодой үндэр сэгнэлтэнүүдэй зүб байһые гэршэлһэн уянгата субад шүлэгүүд, удха түгэлдэр найруулганууд Булат Жанчиповай гуурһан дороһоо мүндэлжэл байгаа. Саашадаа эпическэ жанрай оньһыень оложо, удаа дараалан бүтээһэн «Үлгэн дэлхэйн алтан булан», «Бүрэн» болон бусад ехэ хэмжээнэй поэмэнүүдынь удхынгаашье, уран найруулгынгаашье, хэлэнэйнгээшье талаар мүнөө үедэ бэшэгдэһэн буряад зохёолнууд соо онсо һуури эзэлнэ.
Булат Жанчипов наһаараа үетэн болохо Лопсон Тапхаев, Георгий Дашабылов поэдүүдтэй хамта буряад уран зохёолой үндэр ордоной шэдитэ үүдэ татан ороһон намтартай. 1960-аад онуудта тэдэнэр түрүүшынгээ номуудые хэблүүлһэн байна. Али ондоо сагта тэдэнэр сурбалжалагшын ажал эрхилжэ, «Буряад үнэн» сониндо хүдэлһэн юм. Үеын нүхэрэйнгээ уран зохёол үндэрөөр сэгнэдэг Лопсон Тапхаев иигэжэ бэшэһэн байна: «Булат Жанчипов заабол олон шүлэг бэшэхэеэ оролдодоггүй, элдэб темэдэ аһадаггүй, бэшэлгын янза бүриин хэлбэри маяг бэдэрдэггүй, нэгэл шугамаа баряад ябадаг, ухаанай баалалтаар бэшэ, сэдьхэлэй уряагаар бэшэдэг поэт юм. Гэхэ зуураа буряад пейзажна лирикые улам нарижуулхынгаа хажуугаар юрэ буряад шүлэгэй доторой сохисо, нугалга, хухалга уншахада ульгам, дуунда дүтэрхы болгохоёо оролдодогынь эли байна. Шүлэгэй нэгэ онсо талань хүгжэм юм гээшые мартахаяа һанадаг манай үедэ энэнь аргагүй шухала бшуу».
Эдэ гурбан ехэ поэдүүд онсо өөрын шэнжэтэй, уян һайхан нугалбаритай, гүнзэгы удха шэнгээһэн бэлигтэй бүтээлнүүдээрээ буряад уран зохёолой түүхэдэ ороһон нэрэ солотон гээшэ. Элитэ уран зохёол шэнжэлэгшэ эрдэмтэн Цырен-Анчик Дугар-Нимаев «уяхан лирикын уран биирэ бариһан» буряад поэдэй бүтээлнүүдтэ иимэ сэгнэлтэ үгэн батална: «Булат Жанчипов бодолоор хүндэ һайн, түрэл нютагтаяа эльгэ зүрхөөрөө нэгэн амитай, өөрынгөө сэдьхэлэй изагуурһаа поэт-лирик хүн юм. Тэрэ болбол хүнэй үгөөр үгэ хэжэ, хажуудахи поэдэй һалхи дахажа ябаһан шүлэгшэн бэшэ, өөрынь аяг зан аялга шүлэг хоёрынь нэгэ байдалтай, хүн бэе хэлэхэ поэзи хоёрынь хамта түрэһэн бэлигтэй поэт.
Зарим поэдүүд тухай хэдэн арбаад номуудые хэблүүлээ гэжэ ехэ ажалыень баримталдаг зон бии. Тиимэ тоолуур баримта поэт бүхэнэй бүтээһэн ажал гэршэлхэгүй байна.
Нэн түрүүн лирик поэдүүдэй ажалые утын хэмжүүрээр хэмжэжэ болодоггүй. Харин поэдэй мүр соо үглөөнэй шүүдэрэй хэды субад эрдэни үлхөөтэй байнаб гэжэ шэнжэлээ һаа, зүйтэй. Лиригэй нимгэхэн ном зузаан-зузаан номуудһаа удхаараа доошо бэшэ юм гэһэн мэдээжэ болоһон үгэ байдаг.
Ами наһан ба үхэл хоёрой хэтэ мүнхын холбоон тухай хэдыхэн мүрөөр зураглажа шадаһан энэ шүлэгынь уншагшын ухаан бодолдо хадуугдаа ёһотой:
Хүхэ Тужын соорхойдо,
Хүүрэй обогор дошо дээрэ,
Хөөрсэгэнэлдэн мүндэлһэн
Хэдыхэн эдэ шара сэсэгүүд —
«Нарата дэлхэй, зон соогоо
Наһаяа дахинаа эхилһэйб»,- гэһээр,
Нүгшэһэн хайрата тэрэ хүнэй
Нангин хүсэлэй тэмдэг гү?
Юрын үгэнүүдые хэрэглэн бэшэбэшье, уран зурааша шэнгеэр гү, али хүгжэмшэн шэнгеэр, гайхалтай эди шэдиин хүсөөр ямаршье зураглал бидэндэ тодоор харуулжа шадана ха юм. Жэшээнь, «Хабсагай» гэһэн этюдһээ түрүүшын хэһэг уншахадаа, шэмэрүүн хүйтэн үбэлэй дүрэ зураг урдамнай харагдана:
Шуухирһан зэбүүн шуурганда
Шулуун үбсүүгээ сэлинхэй,
Хүхэ арьялаа хабсагай
Хуяггүй баатарай шэнжэтэй.
Шүлэгэй хоёрдохи хубида сэнхир дулаан хабарай үеын шэрэ будагуудтай хабсагайн шэнэ дүрэ урдамнай үзэгдэнэ:
Шубуудай гэнэхэн дуунһаа
Шуурганай шуухираа мартанхай,
Уняар дулаан һиирэг соо
Уяран һуунал хабсагай.
Талын сэсэгүүдэй хангал, жэргэн гурган байһан шубуудай аялгые энэ наһанай үнэтэй шэмэг, хайратай баялиг гэжэ сэгнэдэг тухайгаа поэт уян һайхан үгэнүүдээр түүрээнэ:
Мартахаалби
Тэмтэрмэ һүниин мүшэд доро
Таляан, Буламай манаанда
Гэнэхэн хонхын абяа дахан
Гүнгэнэжэ ябадагаа мартахаалби?
Сэлгеэхэн үүрэй туяан соо
Согсохиин жэргэхы харахаяа,
Шубуудай жэргэһэн зүг тээшэ
Шардайса гүйдэгөө мартахаалби?
Үглөөнэй нарые угтан дуулаһан
Үнгын шубуудай аялга доро
Эгээл түрүүшын шүлэг үгэһэн
Элдин нютагаа мартахаалби?
Тоонто нютагай хэшэг баялигһаа хүртэжэ эрэ болоһоноо, Эхэ дайдынгаа үршөөлөөр, зон олоной үргэмжөөр шүлэг бэшэхэ бэлигээ хүгжөөжэ, нэрэ солотой болоһоноо бүхы наһаараа сэгнэжэ ябаһыень поэдэй эдээхэн мүрнүүд гэршэлнэ.
Уянгата уран бэлигыень үндэрөөр сэгнэһэн үшөө нэгэ ахамад зохёолшон Цэдэн Галсановай һанамжа дурдая. 1972 ондо нара хараһан «Үүлэн шүхэр» гэһэн хоёрдохи номойнь редактор байһан Цэдэн Галсанов иигэжэ бэшэнэ: «Булат Жанчиповта бурханай үршөөһэн бэлиг, урлал тухай эды үндэр үгэнүүдые эблүүлэн эмхирхэ эрхэтэйб гэхэ байнаб! Хори шахуу жэлэй саана хэблэгдэһэн тэрэ дэбтэрһээнь хойшо Булат Жанчиповай согсолбори номуудайнь шүлэгүүдые бодолдоо буйлуулжа эхилһэн байнаб. Гансал хэблэлэй газарта хүдэлдэг байһан „хилэнсэгһээ“ бэшэ, харин Буладай бадагуудта, шүлэгүүдтэнь үнэхөөр дурлаһан дээрэһээ, Яруунын „Яруу найруулагша“ гэжэ ойлгоһон дээрэһээ эдэ мэтээр эльгэсэн баярлаһанаа мэдүүлнэб. Тэрэ бишыхан аад, бэлигэн ехэ дэбтэрэйнь нэрэньшье юрэ бусын, найруулганьшье нарин, аялганьшье арюун. Булат Жанчиповай булгархай хурдан шүлэгүүдтэй шударгам танилсаад байхада, бадма ленхобо сэсэгэй буурсаг сооһоо мүндэлһэндли үзэгдэл урдам мандана. Юуб гэхэдэ, поэт Булат Жанчипов бусадһаа үлүү этигэмжэтэйгээр эдэ үндэр сэгнэлтэнүүдэй зүбые гэршэлһэн зохёол найруулгануудые, сууряатай тобшохон аад, субад шэнги шүлэгүүдые үлхүүлэн үгөө!»
Хүндэтэ аха зохёолшодой үндэр сэгнэлтэнүүдэй зүб байһые гэршэлһэн уянгата субад шүлэгүүд, удха түгэлдэр найруулганууд Булат Жанчиповай гуурһан дороһоо мүндэлжэл байгаа. Саашадаа эпическэ жанрай оньһыень оложо, удаа дараалан бүтээһэн «Үлгэн дэлхэйн алтан булан», «Бүрэн» болон бусад ехэ хэмжээнэй поэмэнүүдынь удхынгаашье, уран найруулгынгаашье, хэлэнэйнгээшье талаар мүнөө үедэ бэшэгдэһэн буряад зохёолнууд соо онсо һуури эзэлнэ.
Булат Жанчипов наһаараа үетэн болохо Лопсон Тапхаев, Георгий Дашабылов поэдүүдтэй хамта буряад уран зохёолой үндэр ордоной шэдитэ үүдэ татан ороһон намтартай. 1960-аад онуудта тэдэнэр түрүүшынгээ номуудые хэблүүлһэн байна. Али ондоо сагта тэдэнэр сурбалжалагшын ажал эрхилжэ, «Буряад үнэн» сониндо хүдэлһэн юм. Үеын нүхэрэйнгээ уран зохёол үндэрөөр сэгнэдэг Лопсон Тапхаев иигэжэ бэшэһэн байна: «Булат Жанчипов заабол олон шүлэг бэшэхэеэ оролдодоггүй, элдэб темэдэ аһадаггүй, бэшэлгын янза бүриин хэлбэри маяг бэдэрдэггүй, нэгэл шугамаа баряад ябадаг, ухаанай баалалтаар бэшэ, сэдьхэлэй уряагаар бэшэдэг поэт юм. Гэхэ зуураа буряад пейзажна лирикые улам нарижуулхынгаа хажуугаар юрэ буряад шүлэгэй доторой сохисо, нугалга, хухалга уншахада ульгам, дуунда дүтэрхы болгохоёо оролдодогынь эли байна. Шүлэгэй нэгэ онсо талань хүгжэм юм гээшые мартахаяа һанадаг манай үедэ энэнь аргагүй шухала бшуу».
Эдэ гурбан ехэ поэдүүд онсо өөрын шэнжэтэй, уян һайхан нугалбаритай, гүнзэгы удха шэнгээһэн бэлигтэй бүтээлнүүдээрээ буряад уран зохёолой түүхэдэ ороһон нэрэ солотон гээшэ. Элитэ уран зохёол шэнжэлэгшэ эрдэмтэн Цырен-Анчик Дугар-Нимаев «уяхан лирикын уран биирэ бариһан» буряад поэдэй бүтээлнүүдтэ иимэ сэгнэлтэ үгэн батална: «Булат Жанчипов бодолоор хүндэ һайн, түрэл нютагтаяа эльгэ зүрхөөрөө нэгэн амитай, өөрынгөө сэдьхэлэй изагуурһаа поэт-лирик хүн юм. Тэрэ болбол хүнэй үгөөр үгэ хэжэ, хажуудахи поэдэй һалхи дахажа ябаһан шүлэгшэн бэшэ, өөрынь аяг зан аялга шүлэг хоёрынь нэгэ байдалтай, хүн бэе хэлэхэ поэзи хоёрынь хамта түрэһэн бэлигтэй поэт.
Зарим поэдүүд тухай хэдэн арбаад номуудые хэблүүлээ гэжэ ехэ ажалыень баримталдаг зон бии. Тиимэ тоолуур баримта поэт бүхэнэй бүтээһэн ажал гэршэлхэгүй байна.
Нэн түрүүн лирик поэдүүдэй ажалые утын хэмжүүрээр хэмжэжэ болодоггүй. Харин поэдэй мүр соо үглөөнэй шүүдэрэй хэды субад эрдэни үлхөөтэй байнаб гэжэ шэнжэлээ һаа, зүйтэй. Лиригэй нимгэхэн ном зузаан-зузаан номуудһаа удхаараа доошо бэшэ юм гэһэн мэдээжэ болоһон үгэ байдаг.
Поэт Булат Жанчиповай буряад поэзидэ эзэлһэн һуури, оруулһан нэмэри тухайнь хэлэхэ гээ һаа, энэ поэт Эхэ оронойнгоо, түрэл тоонтын гүн удха хүнэй ухаан бодолдо ходо һануулжа ябадаг поэт-лиригнай мүн байна».
Ами наһан ба үхэл хоёрой хэтэ мүнхын холбоон тухай хэдыхэн мүрөөр зураглажа шадаһан энэ шүлэгынь уншагшын ухаан бодолдо хадуугдаа ёһотой:
Хүхэ Тужын соорхойдо,
Хүүрэй обогор дошо дээрэ,
Хөөрсэгэнэлдэн мүндэлһэн
Хэдыхэн эдэ шара сэсэгүүд —
«Нарата дэлхэй, зон соогоо
Наһаяа дахинаа эхилһэйб»,- гэһээр,
Нүгшэһэн хайрата тэрэ хүнэй
Нангин хүсэлэй тэмдэг гү?
Юрын үгэнүүдые хэрэглэн бэшэбэшье, уран зурааша шэнгеэр гү, али хүгжэмшэн шэнгеэр, гайхалтай эди шэдиин хүсөөр ямаршье зураглал бидэндэ тодоор харуулжа шадана ха юм. Жэшээнь, «Хабсагай» гэһэн этюдһээ түрүүшын хэһэг уншахадаа, шэмэрүүн хүйтэн үбэлэй дүрэ зураг урдамнай харагдана:
Шуухирһан зэбүүн шуурганда
Шулуун үбсүүгээ сэлинхэй,
Хүхэ арьялаа хабсагай
Хуяггүй баатарай шэнжэтэй.
Шүлэгэй хоёрдохи хубида сэнхир дулаан хабарай үеын шэрэ будагуудтай хабсагайн шэнэ дүрэ урдамнай үзэгдэнэ:
Шубуудай гэнэхэн дуунһаа
Шуурганай шуухираа мартанхай,
Уняар дулаан һиирэг соо
Уяран һуунал хабсагай.
Талын сэсэгүүдэй хангал, жэргэн гурган байһан шубуудай аялгые энэ наһанай үнэтэй шэмэг, хайратай баялиг гэжэ сэгнэдэг тухайгаа поэт уян һайхан үгэнүүдээр түүрээнэ:
Мартахаалби
Тэмтэрмэ һүниин мүшэд доро
Таляан, Буламай манаанда
Гэнэхэн хонхын абяа дахан
Гүнгэнэжэ ябадагаа мартахаалби?
Сэлгеэхэн үүрэй туяан соо
Согсохиин жэргэхы харахаяа,
Шубуудай жэргэһэн зүг тээшэ
Шардайса гүйдэгөө мартахаалби?
Үглөөнэй нарые угтан дуулаһан
Үнгын шубуудай аялга доро
Эгээл түрүүшын шүлэг үгэһэн
Элдин нютагаа мартахаалби?
Тоонто нютагай хэшэг баялигһаа хүртэжэ эрэ болоһоноо, Эхэ дайдынгаа үршөөлөөр, зон олоной үргэмжөөр шүлэг бэшэхэ бэлигээ хүгжөөжэ, нэрэ солотой болоһоноо бүхы наһаараа сэгнэжэ ябаһыень поэдэй эдээхэн мүрнүүд гэршэлнэ.