Түүхын үнэн зүбэй түлөө тэмсэгшэ

Олон хэмжээ ябуулгануудта үгэ хэлэхыень шагнаһан байнаб. Түүхэшэ ехэ эрдэмтэн хадаа түүхын баримтануудта үндэһэлжэ, эли тодо, үнэншэмэ үгэнүүдые оложо, хүнэй зүрхэндэ хүрэмөөр хэлэдэгыень гайхан шагнагша һэм.

Буряад арад урда сагта ба мүнөө үедэ ямар байдалтайб гэжэ зэргэсүүлхэдээ, түүхын ехэ олон һонин баримтануудые хэрэглэһэн юм. Зүблэлтэ засагай үедэ номнодог үзэл бодол хадаа урда сагай үйлэ хэрэгүүдые, үнэн юумые хазагайруулан, буруугаар харуулдаг байгаа гэжэ хэлэдэг һэн. 19 зуунай нэгэдэхи хахадта Буряад орондо сүлэлгэдэ байһан декабристнуудай хэлэһые дамжуулхадань, һонин байгаа бэлэй. Селенгинскдэ ажаһууһан Николай Бестужевай үгэнүүд: «Буряадууд ухаамсар бэрхэ зон. Ухаан бодолой талаар тэдэнэр соёл болбосоролтой арадуудтай адли, тэдэнтэй нэгэ зэргэдэ ябана». Вильгельм Кюхельбекер сүлэлгэдэ буряад һамга абаһан, А.Пушкинда бэшэг соогоо буряад инаг нүхэрөө ехэ өөгшөөжэ, уран шадабарииень магтажа бэшэһэн юм.

А.Розен «Декабристын тэмдэглэлнүүд» гэжэ ном дотор 1830-аад онуудай үеын буряадуудай ажабайдал, соёл болбосорол тодорхойгоор харуулхадаа, иимэ тобшолол хэһэн байна:

— түүхын богонихон хугасаада буряадууд ехэ алхам хэжэ, түргэнөөр хүгжэһэн байна.

— Байгалай дэргэдэхи буряад зон таряалангай, сабшаланайнгаа газар саг соонь уһалдаг, тиигээд баян ургаса абадаг. Эрхүү можын зонтой ургасаараа хубаалдадаг юм.

— Буряадууд уран гартай, бэрхэ дархашуул, модооршье, түмэрөөршье элдэб зүйлнүүдые хээд орхидог.

— Тэдэнэр юумэ зохёоходоо, угаа бэрхэ. Жэшээлбэл, гол мүрэниие отолон гараха зохид онгосонуудые хэдэг байна.

— Буряадууд олоороо ород хэлэ һайн мэдэдэг. Хэлмэршын, оршуулагшын ажалда алба хэнэ.

— Буряадууд шатар нааданда ехэ дуратай. Энэ наадые һайн мэдэнэ. Маанадай бэрхэ шатаршадые буряад шатаршад оло дахин илаһан байна.

Бүри эртээр, 1692 ондо Буряад ороноор аяншалһан немец Избрант Идес иигэжэ тэмдэглээ: «Буряадууд, эмэгтэйшүүлыньшье томо хүдэр бэетэй, гоё сэбэр зон». 1720 ондо Джон Белл буряадуудай ажалша бэрхые, мэхэгүй, сэхэ сагаан һанаатайе тэмдэглэһэн гээд буряад түүхэшэн хэлэгшэ һэн.

Шираб Бодиевич Чимитдоржиев зүблэлтэ засагай урда буряадууд гээгдэнги ахир байдалтай, үзэг бэшэггүй байгаагүй гэжэ ото дабтадаг һэн. Урда сагта буряадууд соёл болбосоролтой, хуушан монгол хэлэ бэшэгтэй байгаа. Бурханай шажан буряад арадые бүхы Зүүн зүгтэй, тэндэхи оронуудай эрдэм ухаантай холбоо барисаатай болгоо.

Вандан Юмсуновай «Хориин арбан нэгэн эсэгын уг изагуурай туужа» гэжэ ном соохи тоо, баримтануудта үндэһэлэн, 1870-аад онуудта 400 мянга шахуу буряадууд ажаһуугаа гээд тодорхойлдог һэн. Тиигээд 1989 оной зоной тоо бүридхэлтэй жэшэжэ үзэдэг һэн. СССР-эй дэбисхэр дээрэ 420 мянган буряадууд энэ үедэ ажаһуугаа. 100 гаран жэлэй хугасаа соо буряадуудай тоо олошороогүй. Энээн сооһоо 70 гаран жэлынь совет үе сагта тудана. Олон буряад эрэшүүл нэгэдүгээр дэлхэйн дайнда хосороо. Граждан дайнай үедэ баһал олон зон гээгдээ. Удаань хүдөөгэй хүдэлмэришэ бэрхэ зониие нюдарган гээд хюдаа. Энэ хюдалгын үедэ хэдэн арбаад мянган буряадууд, нэн түрүүн һургуули һудартай сэхээтэн хосороо. Урда үеын түүхые, ёһо заншалые хамгаалагша сэхээтэниие панмонголизмын үзэл гаргаа гээд, эрхыень хасажа, шорондо хаадаг байгаа. Бурхан шажаниие буруу үзэл гэжэ тоолоод, дасангуудые хаажа, эбдэжэ ороо, ламанарые сэбдэг хүйтэн хойто хизаарнуудта сүлэдэг һэн. Энэ үедэ буряад-монгол арад ехэ хашалта үзэһэн, хохидолдо ороһон байна. Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнда буряад арадай ехэ олон хүбүүд алуулаа.

Хайшан гээд буряад-монгол улас нэгэдэлээ алдааб гэжэ эрдэмтэ түүхэшэн бодомжолдог һэн. Энээн тухай нэгэтэ бэшэ үндэр ендэр дээрэһээ хэлэһэн байха. Эрдэмтын зоримгой сэхэ зан абариие шагнагшад хүндэлдэг бэлэй. Энэ асуудалаар хоёр ном хэблүүлээ һэн. «Как исчезла единая Бурят-Монголия» гэжэ номынь 1997, 2004 онуудта хэблэгдэжэ тараһан байна.

Буряад-Монгол Уласые хэдэ хэдэн хуби болгожо таһалха гэһэн тогтоолые СССР-эй ЦИК 1937 оной сентябриин 26-да тунхаглаа һэн. Энэ тогтоол болбол үндэһэн хуулида харша, арадаймнай һанал бодолдо таарахагүй тогтоол байгаа. Арадай һанал бодолые һурангүй абтаһан тогтоол гээшэ. Ороной дээдын зургаан арадтаа эсэргүү, буряад арадаймнай ажабайдалые, һанал бодолые муудхаһан тогтоол баталан абаһан байна гээд эрдэмтэн тодорхойлно.
Эрдэмтын хэлэһээр, 1937 онһоо эхилжэ, буряад арад алишье талаараа һуларжа эхилээ. Нэн түрүүн соёл болбосоролнай, хэлэ бэшэгнай хохидолдо ороо. Бэшэгэй хэлэн хүгжэхэеэ болёо гээд онсологшо һэн. Энэ хэлэн дээрэ гарадаг зохёолнуудые, сонинуудые зон багаар уншадаг болоо. Үндэһэн хэлэн дээрэ хэблэгдэдэг номууд үсөөрөө. Бүлэг бүлэгөөрөө һууһан буряадуудай хоорондохи харилсаан хэлэшэгүйгөөр һулараа. Үндэһэн хэлэеэ мартаһан, ород хэлэтэй болоһон буряадууд олошороо. Тэдэнэй үхибүүд үндэһэн хэлэеэ тооногүй.

Хэнэйшье мэдэһээр, хэлэгүй болоһон арад арад гэжэ нэрлүүлэгдэхэеэ болидог ха юм. Арадаймнай саашанхи хуби заяан хэлэеэ аршалжа шадаһанһаал дулдыдаха гэжэ эрдэмтэн зааһан байна. Элитэ эрдэмтын захяа болоһон эдэ бодолнуудынь мартагдахагүй, шэнэ үеын буряад угсаатан һанал хүсэлыень бэелүүлхэ гээд найдая.❚