Найдал олгуулха буян хэшэг

Тэрэ үедэ Түнхэн аймагай Толтын дунда һургуулиин шаби байгааб. Таһархайда, бүлынгөө фото-альбом хаража һуухадам, хуушанай зураг дайралдаба. Эжыгээ олон зон соо абаһаар танибаб. Эжынгээ дүү Баторов Лопсон нагасаяа танибаб. Эжым дүтэлөөд, зураг хаража, энеэбхилээд, хэлэбэ:

— Энэ Галбын һургуулида буулгагдаһан зураг. Хажуудам Түнхэндөө алдар суутай багша Дари Дамбаевна Халангуева, тойроод минии классай һурагшад: Ардан Ангархаев, уран зохёолшо, «Суранзан» гэжэ номоо хэблүүлээ; Валерий Сыдеев, танда математика заана; Баатар Борхонов, Дамнин Бухаев, Лариса Садыева, Шура Бодеева, баран Галбын, Таблангуудай үхибүүд. Эдэ үхид шинии түрэхэдэ, «Туяна» гээд нэрлэхыемнай дурадхаа бэлэй. Тэрэ үедэ ехэл «моодно» нэрэ байгаа...

Минии наһанай хаһада ябаһан нагасаяа, багшаяа ехэ һонирхон, үни соо шэртээ бэлэйб. Тэрэ гэһээр дүшэ гаран жэл үнгэрбэшье, Валерий Манзаракшеевич Сыдеев багшынгаа дорюун зангыень, гэрэй даабари хээгүй заримашуулые хорогүйгөөр шоглоод абадагыень, зугаа наада гаргажа, бидэниие хүхеэдэг байһыень манай классайхид мүнөөшье ехэ һайханаар һанажа ябадаг.

Түнхэн аймагай хүндэтэ эрхэтэн, Буряад Уласай физическэ соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, СССР-эй, Россиин габьяата һоригшо Валерий Манзаракшеевич Сыдеев 71 наһан дээрээ энэ дэлхэйһээ халин ошоо бэлэй.

Хотогор сагаан Хойморой Галба нютагта Дамби Сындеевич, Соли Манзаракшеевна Будаевтанай айл бүлын ууган хүбүүн Валерий долоон үхибүүдэй ехэ ахай болохоор түрэһэн байна. Дамби Сындеевич—Москвае хамгаалагша, «Шэн зоригой түлөө» медаляар шагнагдаһан Агууехэ дайнай ветеран һэн. Амгалан сагта Таблангуудай һү һаалиин фермые даагшаар, «Восточные Саяны» колхоздоо Галбын отделениие, һүүлдэнь Хуурай-Һубагай отделениие даагшаар ажаллаа, удаань"Скотоимпортдо" хүдэлөө. Эрэлхэг сэрэгшэ эрилтэ ехэтэй, эрид сэхэ зантай, бэрхэ хүтэлбэрилэгшэ байһан гээд нютагай зон хүндэтэйгээр дурсадаг юм.

Соли Манзаракшеевна эжынь Галбын һургуулида бухгалтераар, Таалын сомон зүблэлдэ нарин бэшэгшээр, олон жэлдэ Галбадаа наймаашанаар хүдэлөө. Багадаа Дари теэбиигээ дахалдаад, Галбын магазинда ороходоо, сула бэетэй, сэлмэг шарайтай, урин налгай наймаашаниие ехэ зохидшоожо харадаг һэм. Валерий Манзаракшеевич эжынгээ зөөлэн зан абариие, шэг шарайень абаһан гээд һанагдадаг. Зургаан хүбүү, нэгэ басагаяа һайнаар һургажа, хүлынь дүрөөдэ, гарынь ганзагада хүргэһэн хүндэтэ эхэ, эсэгэеэ Валерий Манзаракшеевич бурхан шэнгеэр һанажа, дурсажа ябадаг бэлэй.

Валерий Сыдеев Толтын дунда һургуули дүүргээд, Ардан Ангархаев нүхэртэеэ хамта Д.Банзаровай нэрэмжэтэ багшанарай дээдэ һургуулиин физико-математическа факультедтэ ороһон байна. Энэ таһаг шэлэхэдэнь, Ольга Иринчиновна Бандеева багшань нүлөөлһэн юм. 35 жэл математикын багшаар хүдэлһэн Ольга Иринчиновна эрхим түрүү, зохёохы ажалайнгаа түлөө Ажалай Улаан Тугай, «Хүндэлэлэй Тэмдэг» орденуудаар шагнагдаһан ехэ габьяатай.

Институдай һүүлээр В.М.Сыдеев Түнхэндөө хэдэн жэлдэ багшалаа. Гэбэшье эдир наһанһаа дура зүрхыень буляаһан барилдаанай эди шэдиин татаса яаха аргагүй булижа, Түнхэнэй ДЮСШ-да багашуулые һорихо ажалда ороһон байна. Мыдыгма Жонаевнатайгаа гал гуламтаяа нэгэдээд, Улаан-Үдэ нүүжэ ерэхэдээ, 7-дохи ДЮСШ-да һоригшоор хүдэлдэг болоо һэн. Буряад спортын түүхэ домог болоһон нэрэ солотой, барилдаанай Буряад һургуулиин үндэһэ һуури табигшадай нэгэн Нима Сосорович Ивахиновай шаби — Валерий Манзаракшеевич Сыдеев хүндэтэ багшадаал адли бүхы наһаяа барилдаанда зорюулаа.

Шабиин соло — багшын омогорхол

Валерий Манзаракшеевич һоригшын бэлиг талаангаа саг үргэлжэ мүлижэ ябаһан намтартай. Энэ ехэ ажалайнь үрэ дүн — СССР-эй, Россиин спортын хэдэн арбаад мастернуудые, уласхоорондын классай табан мастерые, Россиин спортын гурбан габьяата мастерые бэлдэһэн байна. Олон шабинарынь үе дамжан, Россиин болон Буряад ороной суглуулагдамал командануудай һоригшоор хүдэлнэ, дүрбэниинь «Россиин габьяата һоригшо» гэһэн хүндэтэ нэрэ зэргэтэй юм. Иигэжэ Валерий Манзаракшеевичэй һургаһан хүбүүд өөһэдөө багшанар боложо, шэнэ үеын чемпионуудые бэлдэнэ, барилдаанай Буряад һургуулиин нэрэ солые дээрэ үргэжэ ябана.

Улаан-Үдын хүүгэдэй болон эдиршүүлэй спортын 7-дохи һургуулиин шабинарайнгаа үндэр амжалта туйлаһанай түлөө олимпиин халаан бэлдэдэг мэргэжэлтэ һургуули болоһон ушарта Валерий Манзаракшеевичэй ажалай хубита ехэ юм. Эндэ хүдэлхэдөө, тэрэ хэды олон хүбүүдтэ харгыень залажа, заһажа үгөөб даа?! Ажабайдалай шэрүүн шарай багаһаань үзэжэ, эхэ эсэгын энхэрэл, харууһагүй үндыхэдөө, этигэл найдалаа алдаһан олохон хүбүүдэй дахинаа хүнүүдтэ, багшадаа үнэншэжэ, һайн һайхан тээшэ эрмэлзэлтэй болоходонь, наһанайнгаа зүб зам шэлэхэдэнь туһалһан багшын буян хэшэг сэгнэшэгүйл даа...

Багшын омогорхол шабинарынь ха юм даа. В.М.Сыдеевэй һургаһан олон шабинар эдиршүүлэй дунда үнгэрһэн дэлхэйн ехэ мүрысөөнүүдтэ хабаадаа. Буряадһаань гадуур, бүхы СССР-тэ, Россида суурхаһан Андрей Матюнов, Абидо Ринчинов, Егор Аюшеев, Андрей Захряпин болон бусад багшынгаа нэрэ соло дуудуулаа.

Валерий Манзаракшеевич шэхэ хатуу спортсменүүдтэй олон жэл амжалтатай хүдэлөө. Шэхэ хатуушуулай бүхэдэлхэйн наадануудта илагшадые, Европын болон дэлхэйн чемпионуудые бэлдэһэн байна. Эрэмдэг бэетэй байһанаа мартажа, хүнһээ дутуугүй, дүүрэн тэгшэ ажабайха аргатайт гэһэн найдал олгуулһан багшадаа шабинарынь хэды ехэ дуратайб гэжэ хараһан байнаб.

Андрей Захряпинай дэлхэйн чемпион болоод бусахадань, тэрэ үедэ «Буряад үнэнэй» фотокороор хүдэлжэ байһан Гомбо Самбялов нүхэртэеэ хамта угтамжадань байлсахадаа, шабинь багшаяа тэбэреэд, уяртараа баярлажа байһые һананабди. Австралиин Мельбурн хотодо үнгэрһэн ХХ Сурдолимпиин наадануудта В.М.Сыдеевэй барилдааша шабинарай үндэр амжалта туйлаһанай түлөө Россиин Юрэнхылэгшэ В.В.Путин хүндэтэ тренертэ Баяр талархалай тэмдэг барюулһан байна.

Ехэ хэрэгэй эхи табигша

Валерий Сыдеевэй эхи табиһан улас түрын хэмжээнэй хэрэгүүд олон.Тэрэнэй дурадхалаар «Эрын гурбан наадан» һэргээгдээ һэн. Буряад арад түмэнэй олон мянган жэлдэ бэеэ һорижо, залуушуулаа бүхэ барилдаанда, һур харбаанда, мори урилдаанда һургажа байһан ёһо заншалые дахин бусаахада, Бандида хамба-лама Дамба Аюшеев, Буряадаймнай эрхим түрүү хүнүүд халуунаар дэмжэжэ, хамтын оролдолгоор бэелүүлһэн байна.
Буряад орондо эгээн түрүүн «Гэсэрэй баатарнууд» гэһэн соёлой-спортын ехэ наада эмхидхэһэн юм. Дэлхэйн абарга Борис Будаевай шангуудта хүртэхын тула барилдаанай уласхоорондын ехэ мүрысөө түрүүшынхиеэ эмхидхэлсээ. «Сельская жизнь» сониной шангай бүхэсоюзна мүрысөө Улаан-Үдэдэ үнгэргэхын тула баһал ехэ ажал бэелүүлэлсээ.

Энээнһээ гадна Валерий Манзаракшеевич түрэл Түнхэндөө хүүгэдэй барилдаа, бусадшье зүйлэй спортын наада, элдэб мүрысөө жэл бүхэндэ эмхидхэжэ байдаг.

Нэгэтэ намтай уулзаад, Валерий Манзаракшеевич иигэжэ хэлэбэ:

—Бидэ Ардан Лопсонович Ангархаевтай хамта Галбынгаа һургуулида бэшэдэг үхибүүдэй конкурс үнгэргөөбди. Тоонто һайхан Түнхэн тухайгаа, түрэл эхэ, эсэгэеэ хайрлаха, хүндэлхэ хэрэгтэй гэжэ, Буряадайнгаа түүхэ мэдэхэ, суута зоноороо омогорхохо хэрэгтэй гэжэ үхибүүд бэшээ. Ехэ олон үхибүүд хабаадаа.

Шинии зээ, Мэдэгма Баторова, дайнай ветеран Даабаан Дамбаевич таабай тухайгаа һайнаар бэшээ, шанда хүртөө.
Иимэ зугаа дуулаад, ехэ баярлаа, гайхаа бэлэйб: «Али хирэдээ Валерий Манзаракшеевич эдэ бүхы юумэ хэжэ үрдинэб? Һорилгын саг үргэлжын ажалда, элдэб мүрысөөнүүдтэ иишэ тиишээ ябахын хажуугаар түрэһэн гараһан нютагайнгаа заахан үхибүүдые мартангүй, үдэ һодыень үргэжэ, дали ургуулжа ябаха ямар ухаатай, буянтай хүм даа!»

Валерий Манзаракшеевичэй олон жэлдэ бэелүүлжэ байһан үшөө нэгэ ажал тухай дурдая. Журналистика тэрэнэй хоёрдохи мэргэжэл болоно. «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшанай штатна бэшэ корреспондент Валерий Сыдеев СССР-эй, Россиин Журналистнуудай холбоонуудай гэшүүн, Спортивна журналистнуудай уласхоорондын эблэлэй (АИПС) гэшүүн байһан. Найман зуугаад статья, интервью соогоо Буряад Уласта элдэб зүйлэй спорт хүгжөөлгын талаар ушардаг али олон дутуу дундануудые мэргэжэлтын хёрхо нюдөөр хаража, уран хурса үгөөр сэхэ руунь бэшэдэг, гүнзэгы шэнжэлэл хэдэг байгаа. Россиин, дэлхэйн хэмжээнэй ехэ мүрысөөнүүдтэ хабаадахадаа, һонирхолтой репортажнуудые түргөөр бэшээд үгэжэрхихэдэнь, ахатан журналист залуу үетэндэ эрхим мэргэжэлтэ ажалай ялас гэмэ жэшээ болоно гээд һанагдадаг бэлэй.

Хэблэлэй байшанай арба гаран жэлдэ хэблэһэн «Спорт Тамир» сониной эхинһээ эгээн эдэбхитэй авторынь байһан юм. В.М.Сыдеев «Буряад үнэнэй» Ажаглалтын зүблэлэй (Наблюдательный совет) бүридэлдэ ородог һэн.
Валерий Манзаракшеевич Мыдыгма Жонаевнатаяа «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшанай эмхидхэһэн «Буряадай түрүү хүнүүд» конкурсын лауреадууд юм. Энэ гэр бүлын зон бултадаа спортсменүүд гээд тэмдэглэе: Мыдыгма Жонаевна волейболоор Сибирь болон Алас Дурна зүгэй багшанарай училиүинуудай дунда чемпион болоһон байна. Ехэ хүбүүн Чингис дүрэ буляалдалгын барилдаагаар спортын мастерта кандидат; Баир хүбүүниинь—баһа барилдаашан, Россиин спортын мастер, 7-дохи СДЮСШОР-то һоригшоор хүдэлнэ, эсэгынгээ ажалые халажа абаа. Туяна Сыдеева—софт-теннисээр Буряад Уласай чемпион, Монголдо болоһон уласхоорондын мүрысөөндэ шангай һуури эзэлһэн байна. Аша, зээнэр үндыжэ байна, Сыдеевтэнэй шэнэ үе баһал спорттой нүхэсэхэл байха.

1972 онһоо «Динамо» бүлгэмэй гэшүүн В.М.Сыдеев 45 жэлэй туршада хүн зониие тэнхээ тамиртай, шанга шандааһатай ябахые уряалжа, өөрынгөө жэшээгээр һургажа ябаһан бэлигтэй багша-һоригшо һэн даа. Эсэшэгүй энэ ажалынь гүрэн түрын зүгһөө үндэрөөр сэгнэгдээ. «Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда Илалтын 60 жэлэй» ойн баярай медаляар, «Буряад Уласта физическэ соёл болон спортые гүрэнэй хүтэлбэрилгын албанай 85 жэлэй» ойн баярай медаляар, Бүгэдэ Буряадай үндэһэн соёл хүгжөөлгын эблэлэй байгуулһан «Буряад арадай үмэнэ аша габьяатай байһанай түлөө» медаляар, «Ажалай ветеран» гэһэн хүндэтэ нэрэ зэргээр шагнагдаһан байна.

Валерий Манзаракшеевич Түнхэнһөө гарбалтай зоной «Саяан» нэгэдэлэй байгуулагдаһаар түрүүшын үдэрһөө ажалдань хам оролсожо, бүхы хэмжээ ябуулганууд, ехэдэрнүүдтэнь ото ябалсаһан юм.

Хайшан гээд хүн дуратай ажалдаа бүхы шадал хүсэеэ, ухаан бэлигээ зорюулха ёһотойб, энэ хэрэгтээ үнэн сэхэ байха ёһотойб гэжэ Валерий Манзаракшеевич бүхы наһаараа һайхан жэшээ харуулаа.

Далан жэлэй саана дэлхэйн бүгжэ хангираад, түхэреэн сагаан Хойморто барилдаанай баруун заха бариха баатар хүбүүдые һургаха бэлиг талаан үршөөлтэй, сэлмэг шарайтай, һайхан зантай хүбүүн түрэжэ, түүдэг ехэ баяр болоо һэн. Түрэл һайхан дайдаяа, энхэ мүнхэ Буряадаа бүхы дэлхэйгээр суурхуулха хүбүүн түрэһэн байнал даа.