Усть-Ордагай буряад автономито тойрогой урид байһан газар дээрэ буряад угсаатан эндэ ажаhуугшадай 36 процент үлүүтэй хубинь болодог. Эндэхи буряадуудай эгээн үбшэнтэй амин шухала асуудалнуудай нэгэн гэхэдэ, үндэhэн мэдэрэлээ алдажа байhан голхоролтой ушар мүн.
Эхэ түрэл хэлэеэ, үндэhэн соёлоо алдаһан байдал хадаа эндэхи буряад зоной оюун ухаан бодолые ехэ хубилгаа, зүрхэ сэдьхэлые хёмороогоо. Эрдэм hуралсалай һалбарида иимэ оршон байдал ямар үзэгдэл түрүүлээб гэхэдэ, буряад хэлэндэ һургаха хэрэгтэ анхарал хандуулагдахаяа болёод, хүүгэдэй сэсэрлигүүдтэ буряад хэлэнэй багшанар дуталдажа эхилээ бшуу.
Ургажа ябаа хүүгэдтэ, залуу hүрэгтэ иимэ ушарта хэн, яажа туhалха аргатайб? Нэн түрүүн, үндэhэн hургуулида түрэл хэлэеэ шудалха, түрэл арадтайгаа нэгэн байhан мэдэрэл хүмүүжүүлхэ дүүрэн эрхэ олгогдохо ёһотой.
Эрхүү можын эгээн томо, буряад хэлэ заадаг һургуулинуудай нэгэн — Оһын аймагай Үбэсын дунда һургуули болоно. Арба гаран жэлэй саана тус һургуули тэрэ үедэ хүтэлжэ байһан В. М. Мантыков багшанарай коллективтэй хамта үүсхэл гаргажа, «Үндэһэн һургуули» гэһэн буряад һургуулиин модель байгуулжа туршаһан юм. Виктор Михайловичай хүтэлбэри доро бэелүүлһэн ажалайнь үрэ дүн саашадаа харагдаа, энэ һургуулида буряад хэлэн мүнөөшье үзэгдэнэ. В. М. Мантыков удаань БГУ-гай Боохоной таһагые даагшын ажал ябуулаа, педагогикын эрдэмэй кандидадай нэрэ зэргэ хамгаалаа. Мүнөө сагта Оһын аймагай захиргааниие толгойлно.
Харин Үбэсын дунда һургуулиие мүнөө үедэ А. А. Сергеев хүтэлбэрилнэ. Буряад хэлэнэй дүй дүршэлтэй багшанар Т. Г. Шадаева, С. И. Башлеева эндэ олон жэлэй туршада хүдэлдэг. Залуу һүрэг багшанарай түлөөлэгшэ С. Н. Балданова хүүгэдые түрэл хэлэндэ һургахаһаа гадна өөрөө шүлэг бэшэдэг, можонууд хоорондын «Уран үгын абьяас» гэһэн Буряад Уласай байгуулагдаһаар 95 жэлэй ойдо зорюулагдаһан шүлэгшэдэй урилдаанда шангай һуури эзэлээ һэн. «Эхэ хэлэн — манай баялиг» гэһэн нааданда Үбэсын һургуулиин хүүгэд амжалтатай хабаададаг юм. Эбтэй, эетэй багшанарай коллективтэ ажалдань амжалта, гэр бүлэдэнь аза жаргал хүсэе.
Үбэсын һургуулида бэелүүлэгдэһэн туршалгын ажал тухай В. М. Мантыковай хөөрөө уншагшадтаа дурадханабди.
— «Үндэһэн һургуули» гэhэн нэрэ томьёо, манай һанамжаар, гансал буряад хэлэ заалганаар гү, али үндэhэн соёл, ёhо заншалда hypгahaн предмедүүдээр дүүрэшэдэг бэшэ ха юм. Үндэhэн hургуулиин гол шэнжэ — hурагшадые өөрыгөө эмхидхэхэ арга шадалтайгаар хүмүүжүүлхэ ёһотой, түрэл үндэhэн соёлhоо — бүхэроссиин, дам саашаа — бүхы дэлхэйн соёлдо хамжан оролгые хангаха зорилготой, — гээд тэрэ хөөрөөгөө эхилээ. — Дээрэ нэрлэгдэhэн ушар нүхэсэлнүүд бидэниие буряад hургуулиин модель байгуулжа туршахые баадхаа. Туршалгын ажал эмхидхэхэдээ, иимэ зорилгонуудые шиидхэhэн байнабди:
• буряад hургуулиин hуралсалай түсэбэй эгээн таарамжатай байгууламжа тодорхойлон баримталха;
• үндэhэтэнэй-региональна хубида (компонентдэ) орохо предмедүүдые элирхэйлхэ;
• буряад болон ород хэлэнүүдэй хэшээлнүүдтэ үгтэхэ сагые тааруулан элирхэйлхэ;
• буряад, ород хэлэнүүдэй программануудай удхые тодорхойлжо, хоёр хэлэндэ адли тэгшээр, аша үрэтэйгөөр hypгaxa арга олгохо;
• үндэhэтэнэй-региональна компонентдэ орохо предмедүүдээр программа зохёохо;
• буряад болон ород хэлэнүүдтэ нэгэ зэргэ эршэтэйгээр һургaxa методико хэрэглэжэ багшанар hypaxa ёhотой.
Туршалгын ажалай баримталан тэмдэглэхэ ба бүридүүлхэ шатануудай үедэ бидэнэр:
— Үндэhэтэнэй-региональна компонент болохо предмедүүдые элирхэйлээбди;
— буряад болон ород хэлэнүүдые шудалха саг таарамжатайгаар хубаарилаабди;
— түрэл болон ород хэлэнүүдтэ эршэтэйгээр һyргaxa методико багшанарнай ашаглаа; тусхай курс болон факультатив зохёон бүридүүлээ («Нютаг ороноймнай ан амитадай ба ургамалай аймаг», «Түрэл дайдымнай географи», «Түрэhэн нютагайм түүхэ», «Баруун буряадуудай уг гарбал ба hуурижалга», «Бyряадай түүхэтэ роман», «Тойрогой уран зохёолшодой болон поэдүүдэй зохёохы зам»).
—Үбэсын дунда hургуулиин багшанарай коллектив зохёон найруулаа гэбэл:
—1-2 классуудта буряад хэлэ үзэхэ программын проект;
—1-4 классуудта шудалха «Буряад гэр бүлэ» гэhэн программа;
—1-4 классуудта шудалха «Буряад арадай аман зохёол» гэжэ программа;
— Буряад хэлэнэй хуряангы толи (1-4 классууд) .
Оһын аймагай буряад яһанай hурагшадһаа дүрбэн жэлэй туршада шэнжэлэн асуугдаһан байна (бүхыдөө 15- 17 наhанай 86 һурагшаһаа асуугдаа).
Буряад яhанай hурагшад хоёр хэлэтэй байхаяа ехэ хүсэдэг гээд элирүүлэгдээ. Асуугдаhан хүүгэдэй 16 процентнь түрэл хэлэн дээрээ сүлөөтэйгөөр харилсадаг, уншадаг, бэшэдэг байhанаа мэдүүлээ. Хөөрэлдэдэг аад, уншадаггүй, бэшэдэггүйбди гээд 13 процент үхибүүд хэлээ. 29 процентнь буряадаар ойлгодог, хөөрэлдэжэ шададаг байна. Харин 42 процент хүүгэд түрэл хэлэгүй, уншадагшьегүй, бэшэдэггүй юм.
Өөрынгөө үндэhэ яhа элирүүлхэдээ, 34 процент хүүгэд эхын ямар яhанай байhанhаа дулдыдаха гэбэ, 27 процент — өөрын дуран гэбэ, 18 процент — эсэгын үндэhэ яhанhаа болохо гээ, 13 процентнь гэр бүлэдөө хэрэглэгдэдэг хэлэн хүнэй үндэhэ яhа элирхэйлдэг гээд мэдүүлээ. Ажаhуудаг газар гү, али республика гү, тэрэнэй түүхэ гэхэ мэтэ шиидхэхы удха шанаргүй байшаба.
Ахалагша классуудай hурагшадай hанамжа шэнжэлхэдэ, иимэ дүнгүүд гараба:
• 76 процентнь гэртээ харилсадаг хэлэн лэ хүнэй үндэhэ яhа элирхэйлдэг гэбэ;
• ондо ондоо яhатанай хоорондохи гол илгануудай тоодо үндэhэн хэлэн гээд 28 процент, шажан мүргэл — 24 процент, хүнэй абари зан болон ухаан сэдьхэл гээд 18 процент үхибүүд нэрлээ;
• нэгэ яhанай зоной бэедээ дүтэ болоходо түрэл хэлэн (28 процент), дүтэ түрэл хэлэнүүд (24 процент), шажан мүргэл (18%) гол үүргэ дүүргэдэг гээд һурагшад заагаа.
Һургуулиин багшанарай коллектив, hурагшад «Һайн сэдьхэлэй һургуули» байгуулха үүсхэл гаргаад, туршалгын ханамжатай ажал ябуулаа. Энэ hургуулиин Дүрим соо һуралсалай-хүмүүжүүлгын иимэ шэглэлнүүд нэрлэгдэнхэй:
* хүүгэдэй зохёохы бэлигые хүгжөөхэ;
* Һуралсалай-шэнжэлэлгын ажалда хүүгэдые хабаадуулха;
• Эрхүү можын, Үбэсэ нютагай түүхэ болон соёл шэнжэлхэ;
• хүүгэдэй уран hайханай, уран зураг-урлалай, хүгжэмэй, театрально-хореографическа, уран шүлэгэй үндэhэн удхатай зохёохы бэлиг хүгжөөхэ;
• хүүгэдэй этнографическа фестиваль болон hайндэрнүүдые, гар урлалай, уран бүтээлнүүдэй үзэсхэлэнүүдые эмхидхэхэ;
• нютагай жэнхэни заншалта гар урлал хүгжөөн hэргээхэ.
Энэ туршалгын ажалай үедэ багшанарай коллектив үндэhэн һургуулиин hурагшын багсааhан модель элирхэйлээ. Һурагша бүхэн өөрын уг гарбалай hарбаалжа 7 үе (үшөөшье олоор) хүрэтэр мэдэхэ, хүбүүд эрын 9 эрдэнидэ зорин һуpaxa, басагад эхэнэрэй 7 бэлиг, 10 сагаан hайн үйлэ мэдэхэ, шудалха ёhотой.
Иимэ зорилготойгоор «Арадай ёhо заншалаар хүүгэдые хүмүүжүүлгын программа» зохёогдоод, классай хэшээлнүүдэй болон классhаа гадуур үйлэ хэрэгүүдэй үедэ хэрэглэгдэжэ байгаа.
Үбэсын дунда hургуулиин hуралсалай-хүмүүжүүлгын бүхы ажал иимэ hурагшые хүмүүжүүлгэдэ шэглүүлэгдэнэ:
• Эхэ, эсэгэеэ хүндэлдэг, хэшээдэг, гэр бүлын бусад түрэл гаралнуудаа энхэрдэг;
• Һайн шанарай эрдэмтэй болохо гэжэ оролдодог, дээдэ hургуулитай болохые хүсэдэг;
* хүдөөгэй хүнэй алишье ажал хэжэ шадаха;
* түрэл нютагтаа дуратай, тойрогто ажаһуудаг арадуудай соёл мэдэдэг, хүндэлдэг;
• бэеынгээ элүүр энхын түлөө харюусалгатай, бэеын тамир гамнадаг, арюун hайханиие сэгнэдэг гэхэ мэтэ.
Һуралсалай эхин шатада «Буряад гэр бүлэ» гэhэн шэнэ предмет заалгын хэшээлнүүдтэ заншалта соёлой хүмүүжүүлхы үндэр үүргэ эли үзэгдөө: бага хүүгэдэй түрэл хэлэн эдэбхижээ, буряадаар бодомжоёо найруулан хэлэхэ шадалынь дээшэлээ.
Һургуулиин багшанар энэ туршалгаяа 11 жэл соо үнгэргөө, эсэстээ иимэ үрэ дүнгүүдые туйлаhан байна.
Буряад хэлэндэ һураһан хүүгэдэй тоо 40 процент дээшэлээ.
Үшөө нэгэ шухала үрэ дүн гэхэдэ, дээдэ hургуулида ороһон hурагшадай тоо 29 процент дээшэлээ.
Туршалгын үедэ hургуулиин үндэhэн номой сан байгуулха талаар эдэбхитэй ажал ябуулагдаа, үндэhэн hургуулида үзэхэ номуудые болон hуралсалай туhаламжа хэрэгсэлнүүдые зохёохо ажал бэелүүлэгдээ.
Энэ үедэ 20 hуралсалай пособи (хамтадаа хэблэлэй 10 хуудаһан, 100 хэhэг) хэблэгдээ.
Үбэсын буряад хүдөөгэй юрэнхы hуралсалай hургуули хүүгэдэй сэсэрлиг, Борохалай ба Горхоной бага комплектнэ эхин һургуулинуудые, hургуулиин дэргэдэхи интернат нэгэдүүлhэн ниитэ бүридэл болоно.
Энээнэй хажуугаар һургуулида хүүгэдые түргэн хурса бодолтой байхые, сэсэ буляалдажа, тоосолдожо, онсо байдалда зүб шиидхэбэри шууд түргэн абажа һургaxa хэрэгтэй гээд элирээ.
Туршалгын ажалай гол дүнгүүд гэхэдэ:
• буряад үндэhэн hургуулиин хүгжэлтын гол шэглэлнүүдэй модель бүридүүлэгдээ, нютагай шэнжэ шанартай hуралсал тогтууритай бэхеэр хүгжөөлгэдэ, буряад үндэhэн hургуули тухай hургаал баяжуулхада энэ модель аша туhатай;
• буряад үндэhэн hургуулиин саашанхи хүгжэлтын шэглэлнүүдые элирхэйлэн тодоруулаа;
• үндэhэн hургуулида hуралсалай-хүмүүжүүлгын ажал хангахада хэрэгтэй ойлгосонуудай - нэрэ томьёонуудай бүридэл шэнжэлэгдээ;
• буряад үндэhэн hургуулиин hуралсалай-хүмүүжүүлгын бүхы байгуулалтые нэгэн ниитэ журамаар бэелүүлхэдэ таарамжатай багшанарай ажалай эрхэ нүхэсэлнүүд элирүүлэн тодорхойлогдоо.
Үбэсын дунда һургуулида үнгэргэгдэhэн туршалгын энэ ажал зүб мүрөөр, зүб шэглэлээр бэелүүлэгдээ гээд эдэ дүнгүүд гэршэлнэ.
Эхэ түрэл хэлэеэ, үндэhэн соёлоо алдаһан байдал хадаа эндэхи буряад зоной оюун ухаан бодолые ехэ хубилгаа, зүрхэ сэдьхэлые хёмороогоо. Эрдэм hуралсалай һалбарида иимэ оршон байдал ямар үзэгдэл түрүүлээб гэхэдэ, буряад хэлэндэ һургаха хэрэгтэ анхарал хандуулагдахаяа болёод, хүүгэдэй сэсэрлигүүдтэ буряад хэлэнэй багшанар дуталдажа эхилээ бшуу.
Ургажа ябаа хүүгэдтэ, залуу hүрэгтэ иимэ ушарта хэн, яажа туhалха аргатайб? Нэн түрүүн, үндэhэн hургуулида түрэл хэлэеэ шудалха, түрэл арадтайгаа нэгэн байhан мэдэрэл хүмүүжүүлхэ дүүрэн эрхэ олгогдохо ёһотой.
Эрхүү можын эгээн томо, буряад хэлэ заадаг һургуулинуудай нэгэн — Оһын аймагай Үбэсын дунда һургуули болоно. Арба гаран жэлэй саана тус һургуули тэрэ үедэ хүтэлжэ байһан В. М. Мантыков багшанарай коллективтэй хамта үүсхэл гаргажа, «Үндэһэн һургуули» гэһэн буряад һургуулиин модель байгуулжа туршаһан юм. Виктор Михайловичай хүтэлбэри доро бэелүүлһэн ажалайнь үрэ дүн саашадаа харагдаа, энэ һургуулида буряад хэлэн мүнөөшье үзэгдэнэ. В. М. Мантыков удаань БГУ-гай Боохоной таһагые даагшын ажал ябуулаа, педагогикын эрдэмэй кандидадай нэрэ зэргэ хамгаалаа. Мүнөө сагта Оһын аймагай захиргааниие толгойлно.
Харин Үбэсын дунда һургуулиие мүнөө үедэ А. А. Сергеев хүтэлбэрилнэ. Буряад хэлэнэй дүй дүршэлтэй багшанар Т. Г. Шадаева, С. И. Башлеева эндэ олон жэлэй туршада хүдэлдэг. Залуу һүрэг багшанарай түлөөлэгшэ С. Н. Балданова хүүгэдые түрэл хэлэндэ һургахаһаа гадна өөрөө шүлэг бэшэдэг, можонууд хоорондын «Уран үгын абьяас» гэһэн Буряад Уласай байгуулагдаһаар 95 жэлэй ойдо зорюулагдаһан шүлэгшэдэй урилдаанда шангай һуури эзэлээ һэн. «Эхэ хэлэн — манай баялиг» гэһэн нааданда Үбэсын һургуулиин хүүгэд амжалтатай хабаададаг юм. Эбтэй, эетэй багшанарай коллективтэ ажалдань амжалта, гэр бүлэдэнь аза жаргал хүсэе.
Үбэсын һургуулида бэелүүлэгдэһэн туршалгын ажал тухай В. М. Мантыковай хөөрөө уншагшадтаа дурадханабди.
— «Үндэһэн һургуули» гэhэн нэрэ томьёо, манай һанамжаар, гансал буряад хэлэ заалганаар гү, али үндэhэн соёл, ёhо заншалда hypгahaн предмедүүдээр дүүрэшэдэг бэшэ ха юм. Үндэhэн hургуулиин гол шэнжэ — hурагшадые өөрыгөө эмхидхэхэ арга шадалтайгаар хүмүүжүүлхэ ёһотой, түрэл үндэhэн соёлhоо — бүхэроссиин, дам саашаа — бүхы дэлхэйн соёлдо хамжан оролгые хангаха зорилготой, — гээд тэрэ хөөрөөгөө эхилээ. — Дээрэ нэрлэгдэhэн ушар нүхэсэлнүүд бидэниие буряад hургуулиин модель байгуулжа туршахые баадхаа. Туршалгын ажал эмхидхэхэдээ, иимэ зорилгонуудые шиидхэhэн байнабди:
• буряад hургуулиин hуралсалай түсэбэй эгээн таарамжатай байгууламжа тодорхойлон баримталха;
• үндэhэтэнэй-региональна хубида (компонентдэ) орохо предмедүүдые элирхэйлхэ;
• буряад болон ород хэлэнүүдэй хэшээлнүүдтэ үгтэхэ сагые тааруулан элирхэйлхэ;
• буряад, ород хэлэнүүдэй программануудай удхые тодорхойлжо, хоёр хэлэндэ адли тэгшээр, аша үрэтэйгөөр hypгaxa арга олгохо;
• үндэhэтэнэй-региональна компонентдэ орохо предмедүүдээр программа зохёохо;
• буряад болон ород хэлэнүүдтэ нэгэ зэргэ эршэтэйгээр һургaxa методико хэрэглэжэ багшанар hypaxa ёhотой.
Туршалгын ажалай баримталан тэмдэглэхэ ба бүридүүлхэ шатануудай үедэ бидэнэр:
— Үндэhэтэнэй-региональна компонент болохо предмедүүдые элирхэйлээбди;
— буряад болон ород хэлэнүүдые шудалха саг таарамжатайгаар хубаарилаабди;
— түрэл болон ород хэлэнүүдтэ эршэтэйгээр һyргaxa методико багшанарнай ашаглаа; тусхай курс болон факультатив зохёон бүридүүлээ («Нютаг ороноймнай ан амитадай ба ургамалай аймаг», «Түрэл дайдымнай географи», «Түрэhэн нютагайм түүхэ», «Баруун буряадуудай уг гарбал ба hуурижалга», «Бyряадай түүхэтэ роман», «Тойрогой уран зохёолшодой болон поэдүүдэй зохёохы зам»).
—Үбэсын дунда hургуулиин багшанарай коллектив зохёон найруулаа гэбэл:
—1-2 классуудта буряад хэлэ үзэхэ программын проект;
—1-4 классуудта шудалха «Буряад гэр бүлэ» гэhэн программа;
—1-4 классуудта шудалха «Буряад арадай аман зохёол» гэжэ программа;
— Буряад хэлэнэй хуряангы толи (1-4 классууд) .
Оһын аймагай буряад яһанай hурагшадһаа дүрбэн жэлэй туршада шэнжэлэн асуугдаһан байна (бүхыдөө 15- 17 наhанай 86 һурагшаһаа асуугдаа).
Буряад яhанай hурагшад хоёр хэлэтэй байхаяа ехэ хүсэдэг гээд элирүүлэгдээ. Асуугдаhан хүүгэдэй 16 процентнь түрэл хэлэн дээрээ сүлөөтэйгөөр харилсадаг, уншадаг, бэшэдэг байhанаа мэдүүлээ. Хөөрэлдэдэг аад, уншадаггүй, бэшэдэггүйбди гээд 13 процент үхибүүд хэлээ. 29 процентнь буряадаар ойлгодог, хөөрэлдэжэ шададаг байна. Харин 42 процент хүүгэд түрэл хэлэгүй, уншадагшьегүй, бэшэдэггүй юм.
Өөрынгөө үндэhэ яhа элирүүлхэдээ, 34 процент хүүгэд эхын ямар яhанай байhанhаа дулдыдаха гэбэ, 27 процент — өөрын дуран гэбэ, 18 процент — эсэгын үндэhэ яhанhаа болохо гээ, 13 процентнь гэр бүлэдөө хэрэглэгдэдэг хэлэн хүнэй үндэhэ яhа элирхэйлдэг гээд мэдүүлээ. Ажаhуудаг газар гү, али республика гү, тэрэнэй түүхэ гэхэ мэтэ шиидхэхы удха шанаргүй байшаба.
Ахалагша классуудай hурагшадай hанамжа шэнжэлхэдэ, иимэ дүнгүүд гараба:
• 76 процентнь гэртээ харилсадаг хэлэн лэ хүнэй үндэhэ яhа элирхэйлдэг гэбэ;
• ондо ондоо яhатанай хоорондохи гол илгануудай тоодо үндэhэн хэлэн гээд 28 процент, шажан мүргэл — 24 процент, хүнэй абари зан болон ухаан сэдьхэл гээд 18 процент үхибүүд нэрлээ;
• нэгэ яhанай зоной бэедээ дүтэ болоходо түрэл хэлэн (28 процент), дүтэ түрэл хэлэнүүд (24 процент), шажан мүргэл (18%) гол үүргэ дүүргэдэг гээд һурагшад заагаа.
Һургуулиин багшанарай коллектив, hурагшад «Һайн сэдьхэлэй һургуули» байгуулха үүсхэл гаргаад, туршалгын ханамжатай ажал ябуулаа. Энэ hургуулиин Дүрим соо һуралсалай-хүмүүжүүлгын иимэ шэглэлнүүд нэрлэгдэнхэй:
* хүүгэдэй зохёохы бэлигые хүгжөөхэ;
* Һуралсалай-шэнжэлэлгын ажалда хүүгэдые хабаадуулха;
• Эрхүү можын, Үбэсэ нютагай түүхэ болон соёл шэнжэлхэ;
• хүүгэдэй уран hайханай, уран зураг-урлалай, хүгжэмэй, театрально-хореографическа, уран шүлэгэй үндэhэн удхатай зохёохы бэлиг хүгжөөхэ;
• хүүгэдэй этнографическа фестиваль болон hайндэрнүүдые, гар урлалай, уран бүтээлнүүдэй үзэсхэлэнүүдые эмхидхэхэ;
• нютагай жэнхэни заншалта гар урлал хүгжөөн hэргээхэ.
Энэ туршалгын ажалай үедэ багшанарай коллектив үндэhэн һургуулиин hурагшын багсааhан модель элирхэйлээ. Һурагша бүхэн өөрын уг гарбалай hарбаалжа 7 үе (үшөөшье олоор) хүрэтэр мэдэхэ, хүбүүд эрын 9 эрдэнидэ зорин һуpaxa, басагад эхэнэрэй 7 бэлиг, 10 сагаан hайн үйлэ мэдэхэ, шудалха ёhотой.
Иимэ зорилготойгоор «Арадай ёhо заншалаар хүүгэдые хүмүүжүүлгын программа» зохёогдоод, классай хэшээлнүүдэй болон классhаа гадуур үйлэ хэрэгүүдэй үедэ хэрэглэгдэжэ байгаа.
Үбэсын дунда hургуулиин hуралсалай-хүмүүжүүлгын бүхы ажал иимэ hурагшые хүмүүжүүлгэдэ шэглүүлэгдэнэ:
• Эхэ, эсэгэеэ хүндэлдэг, хэшээдэг, гэр бүлын бусад түрэл гаралнуудаа энхэрдэг;
• Һайн шанарай эрдэмтэй болохо гэжэ оролдодог, дээдэ hургуулитай болохые хүсэдэг;
* хүдөөгэй хүнэй алишье ажал хэжэ шадаха;
* түрэл нютагтаа дуратай, тойрогто ажаһуудаг арадуудай соёл мэдэдэг, хүндэлдэг;
• бэеынгээ элүүр энхын түлөө харюусалгатай, бэеын тамир гамнадаг, арюун hайханиие сэгнэдэг гэхэ мэтэ.
Һуралсалай эхин шатада «Буряад гэр бүлэ» гэhэн шэнэ предмет заалгын хэшээлнүүдтэ заншалта соёлой хүмүүжүүлхы үндэр үүргэ эли үзэгдөө: бага хүүгэдэй түрэл хэлэн эдэбхижээ, буряадаар бодомжоёо найруулан хэлэхэ шадалынь дээшэлээ.
Һургуулиин багшанар энэ туршалгаяа 11 жэл соо үнгэргөө, эсэстээ иимэ үрэ дүнгүүдые туйлаhан байна.
Буряад хэлэндэ һураһан хүүгэдэй тоо 40 процент дээшэлээ.
Үшөө нэгэ шухала үрэ дүн гэхэдэ, дээдэ hургуулида ороһон hурагшадай тоо 29 процент дээшэлээ.
Туршалгын үедэ hургуулиин үндэhэн номой сан байгуулха талаар эдэбхитэй ажал ябуулагдаа, үндэhэн hургуулида үзэхэ номуудые болон hуралсалай туhаламжа хэрэгсэлнүүдые зохёохо ажал бэелүүлэгдээ.
Энэ үедэ 20 hуралсалай пособи (хамтадаа хэблэлэй 10 хуудаһан, 100 хэhэг) хэблэгдээ.
Үбэсын буряад хүдөөгэй юрэнхы hуралсалай hургуули хүүгэдэй сэсэрлиг, Борохалай ба Горхоной бага комплектнэ эхин һургуулинуудые, hургуулиин дэргэдэхи интернат нэгэдүүлhэн ниитэ бүридэл болоно.
Энээнэй хажуугаар һургуулида хүүгэдые түргэн хурса бодолтой байхые, сэсэ буляалдажа, тоосолдожо, онсо байдалда зүб шиидхэбэри шууд түргэн абажа һургaxa хэрэгтэй гээд элирээ.
Туршалгын ажалай гол дүнгүүд гэхэдэ:
• буряад үндэhэн hургуулиин хүгжэлтын гол шэглэлнүүдэй модель бүридүүлэгдээ, нютагай шэнжэ шанартай hуралсал тогтууритай бэхеэр хүгжөөлгэдэ, буряад үндэhэн hургуули тухай hургаал баяжуулхада энэ модель аша туhатай;
• буряад үндэhэн hургуулиин саашанхи хүгжэлтын шэглэлнүүдые элирхэйлэн тодоруулаа;
• үндэhэн hургуулида hуралсалай-хүмүүжүүлгын ажал хангахада хэрэгтэй ойлгосонуудай - нэрэ томьёонуудай бүридэл шэнжэлэгдээ;
• буряад үндэhэн hургуулиин hуралсалай-хүмүүжүүлгын бүхы байгуулалтые нэгэн ниитэ журамаар бэелүүлхэдэ таарамжатай багшанарай ажалай эрхэ нүхэсэлнүүд элирүүлэн тодорхойлогдоо.
Үбэсын дунда һургуулида үнгэргэгдэhэн туршалгын энэ ажал зүб мүрөөр, зүб шэглэлээр бэелүүлэгдээ гээд эдэ дүнгүүд гэршэлнэ.