Болбосоролой, эрдэм ухаанай ажал ябуулагшад
Багшанарай эблэлэй бата үүсхэл дэмжэнэбди
30 мая 2018
1008
Буряад Уласай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаманай үүсхэлээр уласай буряад хэлэ, литературын багшанарай эблэл байгуулгада хабаадалсаха хубитай байгааб. Эблэлэй үүсхэлээр «Уран үгын дээжэ» гэһэн проектын хэмжээндэ эрдэм һуралсалай-методическа талаар багшанарай бэлэдхэл дээшэлүүлхэ зорилготой семинар 2014-2015 онуудай һуралсалай жэлэй туршада Буряад Уласай бүхы шахуу аймагуудай багшанарые хабаадуулһан юм.
Хориин Д. Ж. Жанаевай нэрэмжэтэ 1-дэхи дунда һургуулиин үндэһэ һуури дээрэ тус һуралсалай эхи табихада «Байгал» сэтгүүлэй редактор, Буряадай арадай поэт Г. Х. Базаржапова-Дашееватай хамта байлсаа һэмди. Хориин, Хэжэнгын, Яруунын, Загарайн аймагуудай һургуулинуудай багшанар семинарта хабаадажа, эрдэм ухаанай болон методикын талаар шэнэ аргануудтай танилсаһан, дүй дүршэлөө хубаалдаһан байна.
Һургуулиин директор Л. А. Цыдыпдашиева семинарта хабаадагшадые амаршалаа һэн. Буряад хэлэ, литературын багшанарай уласай эблэлэй түрүүлэгшэ, педагогикын эрдэмэй доктор Б. Б. Лхасаранова тус эблэлэй үүргэ, хараа зорилгонууд тухай хөөрэжэ үгөөд, багшанарай эрдэм бэлигые дээшэлүүлхын тула хамтын бэдэрэлгэ, шэнжэлгэ хэхэ, түрүү дүй дүршэл согсолхо, дэлгэрүүлхэ хэрэгтэй гээд онсолһон байна.
Эблэлэй түрүүлэгшын орлогшо Б. В. Гындынцыренов үнгэрһэн буряад хэлэнэй багшанарай съезд һайн үрэ дүнтэй байгаа гээд тэмдэглээ. Түрэлхи хэлэн гээд программаар үзэхэ буряад классуудаа һэргээбэл, шухала удхатай туйлалта болохо һэн гээд тодорхойлоо. «Буряад хэлэнэй үдэр» гэһэн һайндэрые аймагуудай захиргаанууд заабол хараадаа абажа, гаргашалагдаха мүнгэнэй асуудал уридшалан шиидхэхэ аргатай гээд тэрэ онсолоо.
Багшанарай эблэлэй түрүүшын энэ хэмжээндэ хабаадажа, дүрбэн аймагай эрхим багшанарай хэшээлнүүдые шагнажа һууха үедөө буряад хэлэ дэмжэлгын талаар олониитын хүдэлөөн, гүрэнэй зургаануудай зүгһөөшье анхарал эдэбхижээ гэжэ һанагдаа бэлэй. Бандида Хамба лама Дамба Аюшеевэй зарлажа байһан хэлэнэй асуудалаар суглаанууд, «Эхэ хэлэн — манай баялиг» гэһэн бүхы Буряад орон түбиин угсаатаниие нэгэдүүлһэн ехэ наадан аргагүй ехэ аша үрэтэй. Эндэшье багшанарай үүргэ тон ехэ. Имагтал буряад хэлэнэй багшанарай оролдолгоор нютаг хэлэнүүдэй толи бүридхэхэ гэһэн хамбын захил эдэбхитэй бэелүүлэгдэнэ ха юм.
Үнгэрһэн зуун жэлэй 1960-70-80-яад онуудай туршада «Багшын булан», «Хонхо» гэһэн тусхай хуудаһанууд «Буряад үнэндэ» саг үргэлжэ хэблэгдэдэг һэн. Һургуулиин шаби ябахадамни, буряад хэлэнэй багша, М. Сарьдагай нэрэмжэтэ Түнхэнэй уран зохёолой нэгэдэлэй гэшүүн хүндэтэ С. Д. Сотникова бидэнэй туршалгануудые үндэһэн сониндоо эльгээжэ, хэблүүлээд, бидэнэртэйгээ хамта баясан байһыень элеэр һанадагби. 10-дахи ангиин шаби байхадаа буряад хэлээр уласай олимпиадада ерээд, нам шэнги хэдэн арбаад һурагшадтай хамта «Буряад үнэнэй» алтан богоһо алхажа, «Багшын булан», «Хонхо» хуудаһануудые хүтэлэгшэ, элитэ поэт, солото сэтгүүлшэ Цырендулма Дондогойн, бусад сурбалжалагшадай ажалтай танилсаһан золтой ушар заяанаймни залуур болоо гээд һанадагби.
Эрхүүгэй университедэй һүүлээр Эрхүү можын заха холын Нүхэдэй аймагай Тангадай һургуулида гурбан жэлэй туршада буряад хэлэ зааһан ушарни намда наһанай ехэ һургуули болоо бэлэй. Усть-Ордын буряад тойрогой аймагуудай һургуулинуудта болоһон хэдэн семинар-һуралсалда хабаадаһан, эрхим багшанарай түрүү дүй дүршэлтэй танилсаһан байнаб. Оһын аймагай Буряад-Енгүүдэй һургуулида үнгэрһэн тойрогой буряад хэлэнэй багшанарай һуралсалда Улаан-Үдэһөө ерэһэн В. Ш. Ускееватай танилсаа бэлэйбди. Вера Шоеновна Ускеева Уласай Гэгээрэлэй яаманда үндэһэн һургуулинуудай ажал ябуулга залан хүтэлхэ үндэр харюусалгата ажал 15 жэлэй туршада даажа ябаа. Энэ үүргэеэ эрхим һайнаар, һанаа сэдьхэлээ табижа дүүргэдэг байһыень, үндэһэн хэлэ заалгые хизаарлажа байгаа хатуу тэрэ сагта ниислэл хотын һургуулинуудта буряад хэлэ үзэдэг болгохын түлөө, буряад һургуулинуудай эхин классуудта предмедүүд түрэл хэлэн дээрэ заагдахын түлөө бүхыгөөрөө тэмсэн оролдоһыень багшын ажалай ветеран, хүндэтэ Даша-Нима Цыбикович Доржиев дурсаһан юм.
Буряад-Енгүүдтэ болоһон һуралсалай үедэ нютагай суута хүбүүн, поэт Владимир Петонов хүндэтэ айлшан поэт Георгий Дашабыловтай хамта багшанарай урда уянгата һайхан шүлэгүүдээ уншаа бэлэй. Ирагуу найрагшын уран үгын дээжэ болохо уяхан мүрнүүдээ өөрөө уншахада, шагнагшадай сэдьхэлдэ һара наран толордог, һолонго татадаг гэжэ тиихэдэ элихэн мэдэрээ һэм.
...Гушаад шахуу жэл үнгэрһэн хойно Хориин хотогор сагаан дайдада буряад хэлэнэй багшанарай халуухан дүхэриг соо түрэл хэлэнэйнгээ саашанхи хуби заяан тухай һанаагаа зобон хэлсэн һуухадаа, элдин тэнюун Эрхүү талада болоһон мартагдашагүй уулзалганууд ойндом эрьен ерээ бэлэй.
2015 оной январь һарын һүүл багаар Мухар-Шэбэрэй, Бэшүүрэй, Хяагтын аймагуудай буряад хэлэнэй багшанарай Хяагта хотодо суглархада, «Байгал» сэтгүүлэй редактор, арадай поэт Г. Х. Базаржапова-Дашееватай хамта багшанарай эблэлэй ажалые сүм дэмжэлсээ һэмди. Удаань февраль һарада Захааминай, Зэдын багшанар, март һарада Ахын, Түнхэнэй, тэрээнэй удаа Баргажанай, Хурамхаанай багшанар тус тустаа сугларжа, мэргэжэлэй талаар асуудалнуудаа зүбшэн хэлсээ, мастер-классуудые харуулаа бэлэй. Олонхи багшанар буряад хэлэ заахадаа, өөрын харуулан ойлгуулгын тон зохид зүйлнүүдые электрон аргаар зохёожо байһан ушар ехэ һайшаагдаа.
Эдэ бүгэдэ хүдэлмэриин дүнгүүд согсологдоод, эрхим багшанарай ажалай түрүү онол арганууд амяараа ном боложо, ниитэлэгдэн хэблэгдээ.
Һуралсалай жэлэй туршада болоһон семинарнуудай ажалда 17 аймагай 165 һургуулиин буряад хэлэнэй 228 багшанар хабаадаа гээд түгэсхэлдэнь мэдээсэгдээ һэн. Гансал эдэ семинарнуудай үедэ багшанартай уулзалганууд болодог байгаа бэшэ, мүн захил хэхэ ажалай үедэ, «Буряад хэлэнэй үдэр» ехэ һайндэрэй хэмжээнүүдтэ хүндэтэ багшанартай золгодог һэмди. Удаадахи уулзалгануудтаа энээн тухай хөөрэлдэхэбди.
Хориин Д. Ж. Жанаевай нэрэмжэтэ 1-дэхи дунда һургуулиин үндэһэ һуури дээрэ тус һуралсалай эхи табихада «Байгал» сэтгүүлэй редактор, Буряадай арадай поэт Г. Х. Базаржапова-Дашееватай хамта байлсаа һэмди. Хориин, Хэжэнгын, Яруунын, Загарайн аймагуудай һургуулинуудай багшанар семинарта хабаадажа, эрдэм ухаанай болон методикын талаар шэнэ аргануудтай танилсаһан, дүй дүршэлөө хубаалдаһан байна.
Һургуулиин директор Л. А. Цыдыпдашиева семинарта хабаадагшадые амаршалаа һэн. Буряад хэлэ, литературын багшанарай уласай эблэлэй түрүүлэгшэ, педагогикын эрдэмэй доктор Б. Б. Лхасаранова тус эблэлэй үүргэ, хараа зорилгонууд тухай хөөрэжэ үгөөд, багшанарай эрдэм бэлигые дээшэлүүлхын тула хамтын бэдэрэлгэ, шэнжэлгэ хэхэ, түрүү дүй дүршэл согсолхо, дэлгэрүүлхэ хэрэгтэй гээд онсолһон байна.
Эблэлэй түрүүлэгшын орлогшо Б. В. Гындынцыренов үнгэрһэн буряад хэлэнэй багшанарай съезд һайн үрэ дүнтэй байгаа гээд тэмдэглээ. Түрэлхи хэлэн гээд программаар үзэхэ буряад классуудаа һэргээбэл, шухала удхатай туйлалта болохо һэн гээд тодорхойлоо. «Буряад хэлэнэй үдэр» гэһэн һайндэрые аймагуудай захиргаанууд заабол хараадаа абажа, гаргашалагдаха мүнгэнэй асуудал уридшалан шиидхэхэ аргатай гээд тэрэ онсолоо.
Багшанарай эблэлэй түрүүшын энэ хэмжээндэ хабаадажа, дүрбэн аймагай эрхим багшанарай хэшээлнүүдые шагнажа һууха үедөө буряад хэлэ дэмжэлгын талаар олониитын хүдэлөөн, гүрэнэй зургаануудай зүгһөөшье анхарал эдэбхижээ гэжэ һанагдаа бэлэй. Бандида Хамба лама Дамба Аюшеевэй зарлажа байһан хэлэнэй асуудалаар суглаанууд, «Эхэ хэлэн — манай баялиг» гэһэн бүхы Буряад орон түбиин угсаатаниие нэгэдүүлһэн ехэ наадан аргагүй ехэ аша үрэтэй. Эндэшье багшанарай үүргэ тон ехэ. Имагтал буряад хэлэнэй багшанарай оролдолгоор нютаг хэлэнүүдэй толи бүридхэхэ гэһэн хамбын захил эдэбхитэй бэелүүлэгдэнэ ха юм.
Үнгэрһэн зуун жэлэй 1960-70-80-яад онуудай туршада «Багшын булан», «Хонхо» гэһэн тусхай хуудаһанууд «Буряад үнэндэ» саг үргэлжэ хэблэгдэдэг һэн. Һургуулиин шаби ябахадамни, буряад хэлэнэй багша, М. Сарьдагай нэрэмжэтэ Түнхэнэй уран зохёолой нэгэдэлэй гэшүүн хүндэтэ С. Д. Сотникова бидэнэй туршалгануудые үндэһэн сониндоо эльгээжэ, хэблүүлээд, бидэнэртэйгээ хамта баясан байһыень элеэр һанадагби. 10-дахи ангиин шаби байхадаа буряад хэлээр уласай олимпиадада ерээд, нам шэнги хэдэн арбаад һурагшадтай хамта «Буряад үнэнэй» алтан богоһо алхажа, «Багшын булан», «Хонхо» хуудаһануудые хүтэлэгшэ, элитэ поэт, солото сэтгүүлшэ Цырендулма Дондогойн, бусад сурбалжалагшадай ажалтай танилсаһан золтой ушар заяанаймни залуур болоо гээд һанадагби.
Эрхүүгэй университедэй һүүлээр Эрхүү можын заха холын Нүхэдэй аймагай Тангадай һургуулида гурбан жэлэй туршада буряад хэлэ зааһан ушарни намда наһанай ехэ һургуули болоо бэлэй. Усть-Ордын буряад тойрогой аймагуудай һургуулинуудта болоһон хэдэн семинар-һуралсалда хабаадаһан, эрхим багшанарай түрүү дүй дүршэлтэй танилсаһан байнаб. Оһын аймагай Буряад-Енгүүдэй һургуулида үнгэрһэн тойрогой буряад хэлэнэй багшанарай һуралсалда Улаан-Үдэһөө ерэһэн В. Ш. Ускееватай танилсаа бэлэйбди. Вера Шоеновна Ускеева Уласай Гэгээрэлэй яаманда үндэһэн һургуулинуудай ажал ябуулга залан хүтэлхэ үндэр харюусалгата ажал 15 жэлэй туршада даажа ябаа. Энэ үүргэеэ эрхим һайнаар, һанаа сэдьхэлээ табижа дүүргэдэг байһыень, үндэһэн хэлэ заалгые хизаарлажа байгаа хатуу тэрэ сагта ниислэл хотын һургуулинуудта буряад хэлэ үзэдэг болгохын түлөө, буряад һургуулинуудай эхин классуудта предмедүүд түрэл хэлэн дээрэ заагдахын түлөө бүхыгөөрөө тэмсэн оролдоһыень багшын ажалай ветеран, хүндэтэ Даша-Нима Цыбикович Доржиев дурсаһан юм.
Буряад-Енгүүдтэ болоһон һуралсалай үедэ нютагай суута хүбүүн, поэт Владимир Петонов хүндэтэ айлшан поэт Георгий Дашабыловтай хамта багшанарай урда уянгата һайхан шүлэгүүдээ уншаа бэлэй. Ирагуу найрагшын уран үгын дээжэ болохо уяхан мүрнүүдээ өөрөө уншахада, шагнагшадай сэдьхэлдэ һара наран толордог, һолонго татадаг гэжэ тиихэдэ элихэн мэдэрээ һэм.
...Гушаад шахуу жэл үнгэрһэн хойно Хориин хотогор сагаан дайдада буряад хэлэнэй багшанарай халуухан дүхэриг соо түрэл хэлэнэйнгээ саашанхи хуби заяан тухай һанаагаа зобон хэлсэн һуухадаа, элдин тэнюун Эрхүү талада болоһон мартагдашагүй уулзалганууд ойндом эрьен ерээ бэлэй.
2015 оной январь һарын һүүл багаар Мухар-Шэбэрэй, Бэшүүрэй, Хяагтын аймагуудай буряад хэлэнэй багшанарай Хяагта хотодо суглархада, «Байгал» сэтгүүлэй редактор, арадай поэт Г. Х. Базаржапова-Дашееватай хамта багшанарай эблэлэй ажалые сүм дэмжэлсээ һэмди. Удаань февраль һарада Захааминай, Зэдын багшанар, март һарада Ахын, Түнхэнэй, тэрээнэй удаа Баргажанай, Хурамхаанай багшанар тус тустаа сугларжа, мэргэжэлэй талаар асуудалнуудаа зүбшэн хэлсээ, мастер-классуудые харуулаа бэлэй. Олонхи багшанар буряад хэлэ заахадаа, өөрын харуулан ойлгуулгын тон зохид зүйлнүүдые электрон аргаар зохёожо байһан ушар ехэ һайшаагдаа.
Эдэ бүгэдэ хүдэлмэриин дүнгүүд согсологдоод, эрхим багшанарай ажалай түрүү онол арганууд амяараа ном боложо, ниитэлэгдэн хэблэгдээ.
Һуралсалай жэлэй туршада болоһон семинарнуудай ажалда 17 аймагай 165 һургуулиин буряад хэлэнэй 228 багшанар хабаадаа гээд түгэсхэлдэнь мэдээсэгдээ һэн. Гансал эдэ семинарнуудай үедэ багшанартай уулзалганууд болодог байгаа бэшэ, мүн захил хэхэ ажалай үедэ, «Буряад хэлэнэй үдэр» ехэ һайндэрэй хэмжээнүүдтэ хүндэтэ багшанартай золгодог һэмди. Удаадахи уулзалгануудтаа энээн тухай хөөрэлдэхэбди.