Богдо Зонховын «Боди мүрэй зэргэдэ» гэһэн зохёол соо багша хүнэй бэедээ шэнгээһэн 10 заршам тухай хэлэгдэнэ. Багша хүн номгон тайбан, зөөлэн зантай, эрдэмтэй, тэсэбэритэй, баян хэлэтэй, олон абьяастай, энэрхы сэдьхэлтэй, хүлисэхэ, тэбшэхэ шадалтай, уйдхаргүй байха ёһотой гээд тэрэ айладхана. Багшын ажалдаа, бүхы ажабайдалдаа энэ арбан заршам баримталжа, олон үе шабинарайнгаа наһанай залуур, үндэр жэшээ боложо ябаһан эрхим хүндэтэ буряад хэлэнэй багшанар тухай хөөрөөгөө эхилхэмни.
«Үхибүүн — эжытэй, хүн — багшатай» гэжэ буряад зон хэлэдэг. Хоёр зуугаад жэлэй саана буряад зоной дунда гэгээрүүлгын ажал эршэтэй ябуулһан гайхамшаг багшанар тухай дурдая.
210 жэлэй саана Эрхүү можын Нүхэдэй аймагай Зүхэли нютагта эгээн түрүүшын буряад багшанарай нэгэн Яков (Халбай) Афанасьевич Болдонов (1808-1849) дунда шадалтай малшан айл бүлэдэ түрэһэн юм. Эрхүүгэй уезднэ училищи эрхимээр дүүргэһэнэй һүүлээр нютагайнгаа үхибүүдые һургаха зорилготойгоор багшалха эрхэдэ хүртэбэ. Урид ябаган багшаар хүдэлөө. Тэрэнэй үүсхэлээр 1841 ондо Балаганскда приходско училищи байгуулагдаад, багшалхын хажуугаар тэрэ гэгээрэлэй ехэ ажал ябуулаа бэлэй. Жэшээнь, нүрөө үбшэ сараха тарилгын (оспопрививание) аша үрэ тухай ойлгууламжын ажал буряадуудай дунда ябуулһанай ашаар олон зоной ами наһа абарһан габьяатай.
Буряад арадай аман зохёол суглуулха, шэнжэлхэ хэрэгтэ горитой хубитаяа оруулһан юм. Суглуулһан зарим зохёолнуудаа Харабсаров гэжэ далда нэрээр тэрэ хэблүүлээ һэн. Зарим ажалынь ИМБИТ-эй архивта хадагаламжада байдаг.
Яков Болдоновой нүлөөгөөр ехэ олон буряад хүбүүд багшанар болоһон, 1840-өөд онуудта Балаганска училищида Николай Алексеев, Матвей Махусаев, Павел Миронов, Федор Жербаков болон бусад багшалһан гээд мэдээжэ түүхын эрдэмтэн Ш. Б. Чимитдоржиев бэшэһэн юм.
Тэрэнэй аша хүбүүн Николай Семенович Болдонов (1833-1899) түрүүшын буряад үзэглэл зохёоһон алдартай. Эрхүүгэй духовно семинари дүүргээд, хотын духовно училищида монгол хэлэ заадаг байгаа. Эрхүү болон Нэршүүгэй архиепископ Парфений бэлигтэй буряад багшые санаарта-миссионер болохыень ехээр идхаһан, аргадаһан, баян бардам байра байдалтай болохоор найдуулһан юм. Гэбэшье Николай Болдонов хүдөөгэй буряад хүүгэдые үзэг бэшэгтэ һургаха хүсэлдөө урбангүй, 1864 ондо Балаганскын бусад түрэлтэнэй һургуулида (Балаганска инородческа училищида) багшалжа эхилнэ.
Эрхүү буряадуудай нютаг хэлэнэй үндэһөөр бүтээгдэһэн тэрэнэй ехэ ажал — «Ород-буряад үзэглэл» 1865 ондо Санкт-Петербургда хэблэгдээ һэн. «Российский букварь» гэжэ тэрэ үеын хүүгэдэй һургуулида үзэдэг номые тэрэ буряадшалаа. Энэ оршуулгыень мэдээжэ монголшо эрдэмтэн, профессор К. Ф. Голстунский үндэрөөр сэгнээ бэлэй. Хори гаран жэлэй туршада Балаганска училищида багшалхадаа, һуралсалай энэ гуламтые эрхимүүдэй тоодо гаргаһан, ехэ олон шабинарынь багшын мэргэжэл шэлэһэн түүхэтэй. Эгээн суутай шабинь М. Н. Хангалов болоно.
Матвей Николаевич Хангалов (1858-1918) баһал багшын мэргэжэл шэлэһэн байна. Оройдоо 18 наһандаа Эрхүүгэй багшанарай семинари дүүргэһэнэй һүүлээр 1876 ондо Бэлшэрэй училищида ажалда ороод, хүдөөгэй буряад хүүгэдые эрдэмтэй болгохын түлөө бүхы наһаяа зорюулһан габьяатай.
Түрэл хэлэн дээрэ хэшээлнүүдээ үнгэргэхэдэ, буряад хүүгэд түргөөр, тодо зүбөөр шэнэ мэдэсэнүүдые хадуужа абана, тиимэһээ эхин классуудта заал һаа буряад хэлэн дээрэ һуралсал ябуулагдаха ёһотой гэжэ тэрэ хэлэдэг, һуралсалай энэ гурим нэбтэрүүлхын түлөө тэмсэдэг байгаа. Үхибүүн нэн түрүүн түрэл хэлэндээ һураад, һүүлдэнь хари хэлэ үзэжэ эхилхэ ёһотой гэһэн ород суута эрдэмтэн, арадай багша К. Д. Ушинскийн хараа бодолые тэрэ халуунаар дэмжэдэг һэн. Үхибүүн буряадаар ухаандаа ойлгоод, һүүлдэнь ород хэлэндэ оршуулжа хэлэхэ гэһэн һуралсалай арга үргэнөөр хэрэглэхын түлөө М. Н. Хангалов тэмсэдэг һэн. Түрэл хэлэнэй гүнзэгы эшэ үндэһэгүй болбол, һуралсал гол зорилгоёо бэелүүлхэгүй гээд арадай багша дабтадаг бэлэй.
Буряад һургуулинуудые олон болгохын тула эдэ жэлнүүдтэ ехэ ажал ябуулһан байна. Тэрэнэй оролдолгоор Бэлшэрэй ведомствэдэ долоон буряад һургуули нээгдээ һэн.
М. Н. Хангалов арадай аман зохёол суглуулгын талаар асари ехэ аша габьяатай, бүхы дэлхэйдэ мэдээжэ эрдэмтэн гээд суурхаһан. Буряад арадай эртэ урдын ажабайдалай бүхы шахуу талануудые харуулһан аман зохёол, ёһо заншал, элдэб ёһолол, гар урлалай, уран дарханай бүтээлнүүдые олон жэлдэ эсэн сусангүй суглуулһан байна. Гайхамшаг энэ хүн түрэл арадайнгаа түүхэдэ мартагдашагүй мүр сараа үлээһэн юм.
Эрхүү можын Нүхэдэй аймагта хүдэлхэ үедөө М. Н. Хангаловай тоонто Зүхэли нютагта бүряад хэлэнэй багшанарай аймагай семинарта хабаадалсаха хубитай байгааб. Зүхэлиин һургуулида алдар суута арадай багшанар Я. А. Болдоновой, Н. С. Болдоновой, М. Н. Хангаловай нангин дурасхаал һайханаар сахигдажа байһые хараад, ехэ баярлаа бэлэйб. Энэ һургуулида буряад хэлэ заажа байһан мүнөө үеын багшанар иимэ нэрэ солотоной үндэр һайхан жэшээ дээрэ ургажа ябаһан залуу үетэниие хүмүүжүүлхэ золтой байна ха юм даа.
Н. С. Болдоновой багшалха үеэр буряад ехэ эрдэмтэй лама санаартан, уран зохёолшо, оршуулагша Ринчен Номтоев (1821-1907) Түгнэ-Галтайн дасанай шэрээтын тушаалда байхадаа, дасанай дэргэдэ һургуули нээһэн түүхэтэй. 1859 ондо байгуулагдаһан энэ һургуулидаа багшалхын тула Ринчен Номтоев шалгалта (аттестаци) гараһан юм. Гурбан жэлэй туршада багшалаа һэн. Хэлэ бэшэгэй эрдэмтэн Р. Номтоев буряад хүүгэдые ород хэлэндэ дадхаахада аша туһатай «Самоучитель, или российская азбука» (1864) гэжэ ном Казаньда хэблүүлһэн, К. Д. Ушинскийн «Родное слово» гэжэ номой тайлбари-толи, мүн ород-монгол толи зохёоһон байна. Энэ толи соо 7 000 үгэ болон үгүүлбэринүүд үгтэнхэй. Р. Номтоев жэшээ болгон ород аман зохёолһоо абтаһан зуун хори гаран оньһон ба хошоо үгэнүүдые, ород уран зохёолһоо абтаһан уран хурса поэтическэ болон идиоматическа хэлэлгэнүүдые хэрэглэһэн юм.
Ринчен Номтоев түбэд болон ланза (санскрит) хэлэнһээ ехэ олон номуудые оршуулһанай ашаар буряад уншагшадые Нагарджунын, Гунга-Чжалсанай, Бодобой зохёолнуудтай, энэдхэг болон түбэд онтохонуудтай, үльгэр домогуудтай танилсуулһан габьяатай. Энэ ехэ эрдэмтэ багшын алдар соло бүхы монгол хэлэтэ арадуудай дунда суурханхай.
Тэрэнэй байгуулһан дасанай һургуули саашадаа Суулгын һургуули гэжэ нэршээд, 160 жэл шахуу хүүгэдые һургажа байна.
Урда-Агаһаа гарбалтай суута багша Убаши-Цыбик Онгодов (1831-1911) буряад арад түмэнэй үмэнэ мүн ехэ аша габьяатай. Нэршүүгэй уезднэ училищида һуража байхадань, эсэгэнь наһа бараад, үбшэн эхэтэеэ үлэһэн һүбэлгэн хурса ухаатай хүбүүхэниие багшанарынь, Агын тайшаа Т. Тобоев али болохо аргаар дэмжэжэ, 1845 ондо тэрэ һуралсалаа дүүргэһэн юм. Бэлигтэй хүбүүе Казанска университет эльгээхэ гэхэдэнь, наһажаал үбшэн эхэеэ орхёод ошохо аргагүй байһан дээрэһээ Агын буряад приходско училищида монгол хэлэ заадаг болоо бэлэй. 1860 ондо тэрэ «Шармайн ажаллаһанай түлөө» гэһэн мүнгэн медаляар шагнагдаһан юм.
Буряад хэлэн дээрэ эхин классуудһаа һургаха һуралсалай шэнэ гуламтануудые олоор нээхэ хэрэгтэй, нютагуудта тэрэ үедэ байһан үмсын һургуулинуудые арадай гэгээрэлэй яаманай харгалзалга доро хүдэлдэг дасанай приходско училищинууд болгохо гэжэ дурадхадаг бэлэй. Хэдэн жэлэй туршада Шэтэдэ һурадаг хүдөөгэй буряад хүбүүдэй байра-пансионадта хүмүүжүүлэгшын, оршуулагшын ажал эрхилээ.
Казахстанай Семипалатинска можын управленидэ монгол, манжа, түбэд хэлэнүүдһээ оршуулагшаар дүрбэн жэлэй туршада алба хэһэн намтартай. Энэшье албанда амжалтатай хүдэлжэ байтараа, мүнөө мэдэхээр бэшэ шалтагаанаар 1877 ондо Урда-Агадаа бусана. Багахан пенси абадаг, үмсын ажахы эрхилдэг һэн. Хэды үндэр наһатай болобошье, ябаган багшын үүргэ дүүргэһэн зандаа бэлэй.
Тэрэнэй зохёоһон «Монгол-ород хөөрэлдөөнэй дэбтэр» тэрэ үеын буряад багшанарта аргагүй туһатай ном байһан юм.
Мэдээжэ эрдэмтэд А. Позднеев, Ю. Талько-Грынцевич, суута эмшэн П. Бадмаев болон бусадтай бэшэлсэдэг һэн. Томскын статистическэ комитедэй гуйлтаар «Агын буряадууд тухай» гэһэн шэнжэлэлгын ехэ ажал бэелүүлһэн байна. Энэ ажал соогоо XIX зуун жэлэй хахадта Агын буряадууд ажахы эрхилэлгын, политическэ болон соёлой талаар ямар байдалтай байгааб гэжэ тодорхойгоор шэнжэлээ һэн.
Тэрэ үедэ Оросой гэгээрэлэй яаманай бэелүүлжэ байһан һургуулинуудта үндэһэн хэлэ шудалалгын сагые хороохо ябадалые буруушаажа, түрэл буряад-монгол хэлэн дээрэ хүүгэдые эхинһээ һургахын түлөө оролдоһон арадай багша Убаши-Цыбик Онгодовой алдар нэрэ буряад арадай түүхэдэ үлэнхэй.
«Үхибүүн — эжытэй, хүн — багшатай» гэжэ буряад зон хэлэдэг. Хоёр зуугаад жэлэй саана буряад зоной дунда гэгээрүүлгын ажал эршэтэй ябуулһан гайхамшаг багшанар тухай дурдая.
210 жэлэй саана Эрхүү можын Нүхэдэй аймагай Зүхэли нютагта эгээн түрүүшын буряад багшанарай нэгэн Яков (Халбай) Афанасьевич Болдонов (1808-1849) дунда шадалтай малшан айл бүлэдэ түрэһэн юм. Эрхүүгэй уезднэ училищи эрхимээр дүүргэһэнэй һүүлээр нютагайнгаа үхибүүдые һургаха зорилготойгоор багшалха эрхэдэ хүртэбэ. Урид ябаган багшаар хүдэлөө. Тэрэнэй үүсхэлээр 1841 ондо Балаганскда приходско училищи байгуулагдаад, багшалхын хажуугаар тэрэ гэгээрэлэй ехэ ажал ябуулаа бэлэй. Жэшээнь, нүрөө үбшэ сараха тарилгын (оспопрививание) аша үрэ тухай ойлгууламжын ажал буряадуудай дунда ябуулһанай ашаар олон зоной ами наһа абарһан габьяатай.
Буряад арадай аман зохёол суглуулха, шэнжэлхэ хэрэгтэ горитой хубитаяа оруулһан юм. Суглуулһан зарим зохёолнуудаа Харабсаров гэжэ далда нэрээр тэрэ хэблүүлээ һэн. Зарим ажалынь ИМБИТ-эй архивта хадагаламжада байдаг.
Яков Болдоновой нүлөөгөөр ехэ олон буряад хүбүүд багшанар болоһон, 1840-өөд онуудта Балаганска училищида Николай Алексеев, Матвей Махусаев, Павел Миронов, Федор Жербаков болон бусад багшалһан гээд мэдээжэ түүхын эрдэмтэн Ш. Б. Чимитдоржиев бэшэһэн юм.
Тэрэнэй аша хүбүүн Николай Семенович Болдонов (1833-1899) түрүүшын буряад үзэглэл зохёоһон алдартай. Эрхүүгэй духовно семинари дүүргээд, хотын духовно училищида монгол хэлэ заадаг байгаа. Эрхүү болон Нэршүүгэй архиепископ Парфений бэлигтэй буряад багшые санаарта-миссионер болохыень ехээр идхаһан, аргадаһан, баян бардам байра байдалтай болохоор найдуулһан юм. Гэбэшье Николай Болдонов хүдөөгэй буряад хүүгэдые үзэг бэшэгтэ һургаха хүсэлдөө урбангүй, 1864 ондо Балаганскын бусад түрэлтэнэй һургуулида (Балаганска инородческа училищида) багшалжа эхилнэ.
Эрхүү буряадуудай нютаг хэлэнэй үндэһөөр бүтээгдэһэн тэрэнэй ехэ ажал — «Ород-буряад үзэглэл» 1865 ондо Санкт-Петербургда хэблэгдээ һэн. «Российский букварь» гэжэ тэрэ үеын хүүгэдэй һургуулида үзэдэг номые тэрэ буряадшалаа. Энэ оршуулгыень мэдээжэ монголшо эрдэмтэн, профессор К. Ф. Голстунский үндэрөөр сэгнээ бэлэй. Хори гаран жэлэй туршада Балаганска училищида багшалхадаа, һуралсалай энэ гуламтые эрхимүүдэй тоодо гаргаһан, ехэ олон шабинарынь багшын мэргэжэл шэлэһэн түүхэтэй. Эгээн суутай шабинь М. Н. Хангалов болоно.
Матвей Николаевич Хангалов (1858-1918) баһал багшын мэргэжэл шэлэһэн байна. Оройдоо 18 наһандаа Эрхүүгэй багшанарай семинари дүүргэһэнэй һүүлээр 1876 ондо Бэлшэрэй училищида ажалда ороод, хүдөөгэй буряад хүүгэдые эрдэмтэй болгохын түлөө бүхы наһаяа зорюулһан габьяатай.
Түрэл хэлэн дээрэ хэшээлнүүдээ үнгэргэхэдэ, буряад хүүгэд түргөөр, тодо зүбөөр шэнэ мэдэсэнүүдые хадуужа абана, тиимэһээ эхин классуудта заал һаа буряад хэлэн дээрэ һуралсал ябуулагдаха ёһотой гэжэ тэрэ хэлэдэг, һуралсалай энэ гурим нэбтэрүүлхын түлөө тэмсэдэг байгаа. Үхибүүн нэн түрүүн түрэл хэлэндээ һураад, һүүлдэнь хари хэлэ үзэжэ эхилхэ ёһотой гэһэн ород суута эрдэмтэн, арадай багша К. Д. Ушинскийн хараа бодолые тэрэ халуунаар дэмжэдэг һэн. Үхибүүн буряадаар ухаандаа ойлгоод, һүүлдэнь ород хэлэндэ оршуулжа хэлэхэ гэһэн һуралсалай арга үргэнөөр хэрэглэхын түлөө М. Н. Хангалов тэмсэдэг һэн. Түрэл хэлэнэй гүнзэгы эшэ үндэһэгүй болбол, һуралсал гол зорилгоёо бэелүүлхэгүй гээд арадай багша дабтадаг бэлэй.
Буряад һургуулинуудые олон болгохын тула эдэ жэлнүүдтэ ехэ ажал ябуулһан байна. Тэрэнэй оролдолгоор Бэлшэрэй ведомствэдэ долоон буряад һургуули нээгдээ һэн.
М. Н. Хангалов арадай аман зохёол суглуулгын талаар асари ехэ аша габьяатай, бүхы дэлхэйдэ мэдээжэ эрдэмтэн гээд суурхаһан. Буряад арадай эртэ урдын ажабайдалай бүхы шахуу талануудые харуулһан аман зохёол, ёһо заншал, элдэб ёһолол, гар урлалай, уран дарханай бүтээлнүүдые олон жэлдэ эсэн сусангүй суглуулһан байна. Гайхамшаг энэ хүн түрэл арадайнгаа түүхэдэ мартагдашагүй мүр сараа үлээһэн юм.
Эрхүү можын Нүхэдэй аймагта хүдэлхэ үедөө М. Н. Хангаловай тоонто Зүхэли нютагта бүряад хэлэнэй багшанарай аймагай семинарта хабаадалсаха хубитай байгааб. Зүхэлиин һургуулида алдар суута арадай багшанар Я. А. Болдоновой, Н. С. Болдоновой, М. Н. Хангаловай нангин дурасхаал һайханаар сахигдажа байһые хараад, ехэ баярлаа бэлэйб. Энэ һургуулида буряад хэлэ заажа байһан мүнөө үеын багшанар иимэ нэрэ солотоной үндэр һайхан жэшээ дээрэ ургажа ябаһан залуу үетэниие хүмүүжүүлхэ золтой байна ха юм даа.
Н. С. Болдоновой багшалха үеэр буряад ехэ эрдэмтэй лама санаартан, уран зохёолшо, оршуулагша Ринчен Номтоев (1821-1907) Түгнэ-Галтайн дасанай шэрээтын тушаалда байхадаа, дасанай дэргэдэ һургуули нээһэн түүхэтэй. 1859 ондо байгуулагдаһан энэ һургуулидаа багшалхын тула Ринчен Номтоев шалгалта (аттестаци) гараһан юм. Гурбан жэлэй туршада багшалаа һэн. Хэлэ бэшэгэй эрдэмтэн Р. Номтоев буряад хүүгэдые ород хэлэндэ дадхаахада аша туһатай «Самоучитель, или российская азбука» (1864) гэжэ ном Казаньда хэблүүлһэн, К. Д. Ушинскийн «Родное слово» гэжэ номой тайлбари-толи, мүн ород-монгол толи зохёоһон байна. Энэ толи соо 7 000 үгэ болон үгүүлбэринүүд үгтэнхэй. Р. Номтоев жэшээ болгон ород аман зохёолһоо абтаһан зуун хори гаран оньһон ба хошоо үгэнүүдые, ород уран зохёолһоо абтаһан уран хурса поэтическэ болон идиоматическа хэлэлгэнүүдые хэрэглэһэн юм.
Ринчен Номтоев түбэд болон ланза (санскрит) хэлэнһээ ехэ олон номуудые оршуулһанай ашаар буряад уншагшадые Нагарджунын, Гунга-Чжалсанай, Бодобой зохёолнуудтай, энэдхэг болон түбэд онтохонуудтай, үльгэр домогуудтай танилсуулһан габьяатай. Энэ ехэ эрдэмтэ багшын алдар соло бүхы монгол хэлэтэ арадуудай дунда суурханхай.
Тэрэнэй байгуулһан дасанай һургуули саашадаа Суулгын һургуули гэжэ нэршээд, 160 жэл шахуу хүүгэдые һургажа байна.
Урда-Агаһаа гарбалтай суута багша Убаши-Цыбик Онгодов (1831-1911) буряад арад түмэнэй үмэнэ мүн ехэ аша габьяатай. Нэршүүгэй уезднэ училищида һуража байхадань, эсэгэнь наһа бараад, үбшэн эхэтэеэ үлэһэн һүбэлгэн хурса ухаатай хүбүүхэниие багшанарынь, Агын тайшаа Т. Тобоев али болохо аргаар дэмжэжэ, 1845 ондо тэрэ һуралсалаа дүүргэһэн юм. Бэлигтэй хүбүүе Казанска университет эльгээхэ гэхэдэнь, наһажаал үбшэн эхэеэ орхёод ошохо аргагүй байһан дээрэһээ Агын буряад приходско училищида монгол хэлэ заадаг болоо бэлэй. 1860 ондо тэрэ «Шармайн ажаллаһанай түлөө» гэһэн мүнгэн медаляар шагнагдаһан юм.
Буряад хэлэн дээрэ эхин классуудһаа һургаха һуралсалай шэнэ гуламтануудые олоор нээхэ хэрэгтэй, нютагуудта тэрэ үедэ байһан үмсын һургуулинуудые арадай гэгээрэлэй яаманай харгалзалга доро хүдэлдэг дасанай приходско училищинууд болгохо гэжэ дурадхадаг бэлэй. Хэдэн жэлэй туршада Шэтэдэ һурадаг хүдөөгэй буряад хүбүүдэй байра-пансионадта хүмүүжүүлэгшын, оршуулагшын ажал эрхилээ.
Казахстанай Семипалатинска можын управленидэ монгол, манжа, түбэд хэлэнүүдһээ оршуулагшаар дүрбэн жэлэй туршада алба хэһэн намтартай. Энэшье албанда амжалтатай хүдэлжэ байтараа, мүнөө мэдэхээр бэшэ шалтагаанаар 1877 ондо Урда-Агадаа бусана. Багахан пенси абадаг, үмсын ажахы эрхилдэг һэн. Хэды үндэр наһатай болобошье, ябаган багшын үүргэ дүүргэһэн зандаа бэлэй.
Тэрэнэй зохёоһон «Монгол-ород хөөрэлдөөнэй дэбтэр» тэрэ үеын буряад багшанарта аргагүй туһатай ном байһан юм.
Мэдээжэ эрдэмтэд А. Позднеев, Ю. Талько-Грынцевич, суута эмшэн П. Бадмаев болон бусадтай бэшэлсэдэг һэн. Томскын статистическэ комитедэй гуйлтаар «Агын буряадууд тухай» гэһэн шэнжэлэлгын ехэ ажал бэелүүлһэн байна. Энэ ажал соогоо XIX зуун жэлэй хахадта Агын буряадууд ажахы эрхилэлгын, политическэ болон соёлой талаар ямар байдалтай байгааб гэжэ тодорхойгоор шэнжэлээ һэн.
Тэрэ үедэ Оросой гэгээрэлэй яаманай бэелүүлжэ байһан һургуулинуудта үндэһэн хэлэ шудалалгын сагые хороохо ябадалые буруушаажа, түрэл буряад-монгол хэлэн дээрэ хүүгэдые эхинһээ һургахын түлөө оролдоһон арадай багша Убаши-Цыбик Онгодовой алдар нэрэ буряад арадай түүхэдэ үлэнхэй.