ХЭЛХЕЭ ХОЛБООН, ТЕЛЕВИДЕНИ, РАДИО
Хубисхалай урда Дээдэ-Үдэ хотодо оройдоол 280 номертой гараар холбогдодог телефоной станци байһан. 1930-аад онуудаар 800 номертой хүсэд бэшэ оньһожоруулагдамал станци хүдэлжэ эхилээ, 1955 ондо 3 000 номертой АТС бии болобо. Мүнөө ямар янзын холбоон үгыб даа, энэ хэрэгэй хурдан түргэнөөр хүгжэһые өөр дээрээ мэдэрнэбди.
1929 ондо түрүүшын радиодамжуулгын станци хүдэлжэ захалһан юм. Улаан-Үдэдэ эгээн түрүүшын теледамжуулга 1961 оной июниин 16-да агаарай долгиндо гараһан байгаа. Буряадай Гүрэнэй телерадиокомпани һая болотор радио болон телевиденеэр буряад хэлэн дээрээ удхатай һонин дамжуулгануудые хэжэ байдаг бэлэй. Энэ талаараа ори ганса компани юм. Мүнөө үедэ, андалдаа-худалдаанай нүлөөндэ орожо, агаарай долгиндо гаража байдаг сагайнь хэмжүүр түлөөһэтэ, тиихэдээ эли бодо бага болонхой.
Энээнһээ гадна, үшөө хэдэн аралжаа андалдаанай шэглэлтэй радио болон телестанцинууд Улаан-Үдэдэ ажаллажа байдаг. Жэшээлбэл: телекомпанинууд: «Ариг-Ус», «Тивиком», «СТС-Байкал» «АТВ», «Мир-Бурятия»; радиостудинууд: «Буряад-фм», «Русское радио», «Европа-плюс» болон бусад.
ҺУРГУУЛИНУУД
Хотын эгээл түрүүшын һуралсалай байгуулалга «Арадай бага һургуули» гэһэн нэрэтэйгээр 1793 ондо нээгдэһэн байгаа. Тэндэнь 1803 ондо 18 хүн һурадаг байһан юм. 1916 ондо 27 һуралсалай байгуулалга нээгдэнхэй байгаа.
Мүнөө үедэ хото соо 90 дунда һургуули, 59 хүүгэдэй сэсэрлиг үдэр бүри үүдэеэ нээн, үхибүүдые хүлеэжэ байдаг. Улаан-Үдэ хотын һургуулинуудай дунда «Үндэһэнэй 1-дэхи лицей-интернат һургуули» буряад заншал, гуримуудые баримталжа, буряад сэдьхэлтэй хүүгэдые хүмүүжүүлжэ, һургажа байдаг юм гээд тэмдэглэмээр.
Һургуулинуудай ээлжээтэ шата гээд хараха болоо һаа:
• Багшын техникум 1924 ондо нээгдэһэн, 1936 онһоо Багшын мэргэжэлэй һургуули болгогдоһон юм. Мүнөө Буряад республикын багшын колледж болонхой.
• Хүдөө ажахын техникум 1928 ондо нээгдээ.
• Түмэр замай техникум 1937 ондо нээгдэһэн.
• Үйлэдбэрилэлэй техникум 1955 онһоо хүдэлнэ.
• Худалдаа наймаанай техникум 1930 ондо нээгдэһэн.
• П.И.Чайковскиин нэрэмжэтэ хүгжэмэй колледж 1928 онһоо хүдэлнэ.
• Буряадай соёлой болон урлигай һургуули
• Буряадай хэлхеэ холбооной болон мэдээсэлэй колледж
• Буряадай ой, модоной үйлэдбэриин колледж
• Улаан-Үдын медицинын колледж болон бусад дунда мэргэжэлэй һуралсалай эмхинүүд Улаан-Үдэ хотодо ажаллажа байдаг.
ДЭЭДЭ ҺУРГУУЛИНУУД
БГСХА. В.Р.Филипповэй нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй хүдөө ажахын академи. 1932 ондо Буряадай хүдөө ажахын дээдэ һургуули байгуулагдаһан байгаа
БГУ. Буряадай гүрэнэй ехэ һургуули. Мүн лэ 1932 ондо байгуулагдаһан юм. Д.Банзаровай нэрэмжэтэ Багшын олон шэглэлэй дээдэ һургуули байһаар, 2000 ондо Гүрэнэй ехэ һургуули боложо хубилгагдаад, хүдэлжэ байна.
ВСГИК. Зүүн Сибириин Гүрэнэй соёл урлигай институт. 1960 ондо номой һангай хүдэлмэрилэгшэдые бэлдэхэ дээдэ һургуули гээд нээгдэһэн байгаа.
ВСГУТУ. Зүүн Сибириин гүрэнэй технологиин ехэ һургуулиин. Манай хотын дээдэ һургуулинуудай эгээл залуунь юм. 1962 онһоо технологиин дээдэ һургуули гэжэ нээгдэһээр хүдэлнэ.
Буддын шажанай дээдэ һургуули Буддын шажантанай заншалта сангхын харьяата Ивалгын «Даши Чойнхорлинг» дасангай дэргэдэ хүдэлжэ байдаг.
Мүнөө Москва, Томск, Новосибирск, Эрхүү хотонуудай 11 дээдэ һургуулиин һалбари һургуулинууд Улаан-Үдэдэ нээгдэнхэй.
СОЁЛОЙ ГУЛАМТАНУУД
Хубисхалай урда хото соо оройдоол ганса номой һан байһан юм. Тэрээн соонь 4 000 ном тоологдодог байгаа. Мүнөө хүсэд хүрэмэ номой һангууд уншагшадые хангажа байдаг, тэдэнэй эхин дээрэ М.Горькиин нэрэмжэтэ республикын Yндэһэн номой һан байха.
Хотын музейнүүдые нэрлэбэл:
• Буряад Уласай Yндэһэн музей
• Забайкалиин арадуудай угсаатанай музей
• Байгаалиин музей
• Х. Намсараевай нэрэмжэтэ уран зохёолой музей
• Геологиин музей
• Улаан-Үдэ хотын музей
• Урдын зүүн зүгэй гар бэшэмэлнүүд болон бар хадагалдаг ИМБиТ-эй байшан
• Ивалгын дасанай дэргэдэхи музей
ТЕАТРНУУД
Улаан-Үдэ хотын дэбисхэр дээрэ хэдэн томо театр бии. Тэдэ театрнууднай гансашье республика дотороо бэшэ, мүн бүхы дэлхэй дээрэ мэдээжэ болоһон, үндэр нэрэтэй, суутай, солотой зохёохы ажалтанаараа шалгарһан театрнууд гээшэ. Даб дээрэ мэдээд ябахын тулада нэрлэел даа:
БГАТД. Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй драмын академическэ театр. Н.Г.Балданогой «Сүмэ сохилго» гэжэ зүжэгөөр 1932 оной июль һарада нээгдэһэн юм. 1982 онһоо шэнэ байшан соо ажаллажа байдаг. Ажалай Улаан Тугай орденоор шагнагданхай.
ГРДТ. Николай Бестужевай нэрэмжэтэ Гүрэнэй ород драмын театр. 1928 оной декабриин 28-да түрүүшынгээ зүжэг табижа нээгдэһэн юм.
БГАТОБ. Буряадай Гүрэнэй Ленинэй орденто оперо болон баледэй академическэ театр. Улаан-Үдэ хотын гол талмай болохо Зүблэлүүдэй талмай дээрэ 1940 онһоо амжалта түгэс ажаллажа, республикаяа дэлхэй дүүрэн суурхуулжа байдаг театр юм. Ленинэй орденоор шагнагданхай.
«Үльгэр». Эдир харагшадай һонирхол эзэлһэн тон баян репертуартай Улаан-Үдын хүүхэлдэйн театр.
«Байгал». Гүрэнэй үндэһэтэнэй дуу хатарай «Байгал» театр
Буряадай гүрэнэй филармони
Залуушуулай театр
Тиихэдэ Улаан-Үдэ хотодо кино харуулжа байдаг театрнуудые нэрлэбэл, «Сагаан морин», «Октябрь», «Эрдэм», «Прогресс», «Фабрика» болоно.
Гадна арадай дуу хатарай хэдэн ансамбль, залуушуулай уран һайханай олон тоото бүлгэмүүд байха. Манай хотодо байд гээд лэ наадан, мүрысөөнүүд үнгэргэгдэжэ байдаг.
ХОЛБООНУУД
Уран зохёолшодой холбоон. 1930 ондо байгуулагдаһан.
Уран зураашадай холбоон. 1933 ондо байгуулагдаһан.
Хүгжэмэй зохёолшодой холбоон. 1940 ондо байгуулагдаһан.
ХЭБЛЭЛ
Буряадай номой хэблэл, «Новапринт», «Домино» гэһэн хэблэлэй газарнууд
Саг үргэлжэ гаража байдаг һонинууд, һэдхүүлнүүд:
«Буряад үнэн» гэһэн хэблэлэй байшангаар гаража байдаг «Дүхэриг», «Буряад үнэн», «Бурятия» һонинууд, «Морин хуур», «Вершины», «Одон» һэдхүүлнүүд.
«Информ-Полис», «Номер Один», «Московский комсо¬мо¬лец», «Буряадай залуушуул» болон бусад сагай эрхээр бии болоһон олон тоото аралжаа наймаанай шэглэлтэй һонинууд болон һэдхүүлнүүд.
ТАМИР
Манай республика илангаяа бүхэ барилдаагаар, һур харбалгаар, боксоор болон бусад зүйлнүүдээр бэрхэ, дэлхэйдэ мэдээжэ тамиршадтай гэжэ мэдэхэбди. Улаан-Үдэ хотодо тамирай талмайнууд, байшангуудшье байха. Хэдэн тиимэ газар нэрлэбэл:
Центральный стадион. Тамирай түб талмай
ФСК. Бэеын соёлой спортын ордон
КСК ЗБММК. Хүүргын түмэр хэрэгсэлнүүдые бүтээдэг заводой соёлой болон тамирай комплекс.
Тамирай «Динамо» бүлгэм.
Санашадай бааза, тиихэдэ олон тоото хотын болон үйлэдбэринүүдэй мэдэлэй тамирай байшангууд болон талмайнууд тоологдодог.
Хубисхалай урда Дээдэ-Үдэ хотодо оройдоол 280 номертой гараар холбогдодог телефоной станци байһан. 1930-аад онуудаар 800 номертой хүсэд бэшэ оньһожоруулагдамал станци хүдэлжэ эхилээ, 1955 ондо 3 000 номертой АТС бии болобо. Мүнөө ямар янзын холбоон үгыб даа, энэ хэрэгэй хурдан түргэнөөр хүгжэһые өөр дээрээ мэдэрнэбди.
1929 ондо түрүүшын радиодамжуулгын станци хүдэлжэ захалһан юм. Улаан-Үдэдэ эгээн түрүүшын теледамжуулга 1961 оной июниин 16-да агаарай долгиндо гараһан байгаа. Буряадай Гүрэнэй телерадиокомпани һая болотор радио болон телевиденеэр буряад хэлэн дээрээ удхатай һонин дамжуулгануудые хэжэ байдаг бэлэй. Энэ талаараа ори ганса компани юм. Мүнөө үедэ, андалдаа-худалдаанай нүлөөндэ орожо, агаарай долгиндо гаража байдаг сагайнь хэмжүүр түлөөһэтэ, тиихэдээ эли бодо бага болонхой.
Энээнһээ гадна, үшөө хэдэн аралжаа андалдаанай шэглэлтэй радио болон телестанцинууд Улаан-Үдэдэ ажаллажа байдаг. Жэшээлбэл: телекомпанинууд: «Ариг-Ус», «Тивиком», «СТС-Байкал» «АТВ», «Мир-Бурятия»; радиостудинууд: «Буряад-фм», «Русское радио», «Европа-плюс» болон бусад.
ҺУРГУУЛИНУУД
Хотын эгээл түрүүшын һуралсалай байгуулалга «Арадай бага һургуули» гэһэн нэрэтэйгээр 1793 ондо нээгдэһэн байгаа. Тэндэнь 1803 ондо 18 хүн һурадаг байһан юм. 1916 ондо 27 һуралсалай байгуулалга нээгдэнхэй байгаа.
Мүнөө үедэ хото соо 90 дунда һургуули, 59 хүүгэдэй сэсэрлиг үдэр бүри үүдэеэ нээн, үхибүүдые хүлеэжэ байдаг. Улаан-Үдэ хотын һургуулинуудай дунда «Үндэһэнэй 1-дэхи лицей-интернат һургуули» буряад заншал, гуримуудые баримталжа, буряад сэдьхэлтэй хүүгэдые хүмүүжүүлжэ, һургажа байдаг юм гээд тэмдэглэмээр.
Һургуулинуудай ээлжээтэ шата гээд хараха болоо һаа:
• Багшын техникум 1924 ондо нээгдэһэн, 1936 онһоо Багшын мэргэжэлэй һургуули болгогдоһон юм. Мүнөө Буряад республикын багшын колледж болонхой.
• Хүдөө ажахын техникум 1928 ондо нээгдээ.
• Түмэр замай техникум 1937 ондо нээгдэһэн.
• Үйлэдбэрилэлэй техникум 1955 онһоо хүдэлнэ.
• Худалдаа наймаанай техникум 1930 ондо нээгдэһэн.
• П.И.Чайковскиин нэрэмжэтэ хүгжэмэй колледж 1928 онһоо хүдэлнэ.
• Буряадай соёлой болон урлигай һургуули
• Буряадай хэлхеэ холбооной болон мэдээсэлэй колледж
• Буряадай ой, модоной үйлэдбэриин колледж
• Улаан-Үдын медицинын колледж болон бусад дунда мэргэжэлэй һуралсалай эмхинүүд Улаан-Үдэ хотодо ажаллажа байдаг.
ДЭЭДЭ ҺУРГУУЛИНУУД
БГСХА. В.Р.Филипповэй нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй хүдөө ажахын академи. 1932 ондо Буряадай хүдөө ажахын дээдэ һургуули байгуулагдаһан байгаа
БГУ. Буряадай гүрэнэй ехэ һургуули. Мүн лэ 1932 ондо байгуулагдаһан юм. Д.Банзаровай нэрэмжэтэ Багшын олон шэглэлэй дээдэ һургуули байһаар, 2000 ондо Гүрэнэй ехэ һургуули боложо хубилгагдаад, хүдэлжэ байна.
ВСГИК. Зүүн Сибириин Гүрэнэй соёл урлигай институт. 1960 ондо номой һангай хүдэлмэрилэгшэдые бэлдэхэ дээдэ һургуули гээд нээгдэһэн байгаа.
ВСГУТУ. Зүүн Сибириин гүрэнэй технологиин ехэ һургуулиин. Манай хотын дээдэ һургуулинуудай эгээл залуунь юм. 1962 онһоо технологиин дээдэ һургуули гэжэ нээгдэһээр хүдэлнэ.
Буддын шажанай дээдэ һургуули Буддын шажантанай заншалта сангхын харьяата Ивалгын «Даши Чойнхорлинг» дасангай дэргэдэ хүдэлжэ байдаг.
Мүнөө Москва, Томск, Новосибирск, Эрхүү хотонуудай 11 дээдэ һургуулиин һалбари һургуулинууд Улаан-Үдэдэ нээгдэнхэй.
СОЁЛОЙ ГУЛАМТАНУУД
Хубисхалай урда хото соо оройдоол ганса номой һан байһан юм. Тэрээн соонь 4 000 ном тоологдодог байгаа. Мүнөө хүсэд хүрэмэ номой һангууд уншагшадые хангажа байдаг, тэдэнэй эхин дээрэ М.Горькиин нэрэмжэтэ республикын Yндэһэн номой һан байха.
Хотын музейнүүдые нэрлэбэл:
• Буряад Уласай Yндэһэн музей
• Забайкалиин арадуудай угсаатанай музей
• Байгаалиин музей
• Х. Намсараевай нэрэмжэтэ уран зохёолой музей
• Геологиин музей
• Улаан-Үдэ хотын музей
• Урдын зүүн зүгэй гар бэшэмэлнүүд болон бар хадагалдаг ИМБиТ-эй байшан
• Ивалгын дасанай дэргэдэхи музей
ТЕАТРНУУД
Улаан-Үдэ хотын дэбисхэр дээрэ хэдэн томо театр бии. Тэдэ театрнууднай гансашье республика дотороо бэшэ, мүн бүхы дэлхэй дээрэ мэдээжэ болоһон, үндэр нэрэтэй, суутай, солотой зохёохы ажалтанаараа шалгарһан театрнууд гээшэ. Даб дээрэ мэдээд ябахын тулада нэрлэел даа:
БГАТД. Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй драмын академическэ театр. Н.Г.Балданогой «Сүмэ сохилго» гэжэ зүжэгөөр 1932 оной июль һарада нээгдэһэн юм. 1982 онһоо шэнэ байшан соо ажаллажа байдаг. Ажалай Улаан Тугай орденоор шагнагданхай.
ГРДТ. Николай Бестужевай нэрэмжэтэ Гүрэнэй ород драмын театр. 1928 оной декабриин 28-да түрүүшынгээ зүжэг табижа нээгдэһэн юм.
БГАТОБ. Буряадай Гүрэнэй Ленинэй орденто оперо болон баледэй академическэ театр. Улаан-Үдэ хотын гол талмай болохо Зүблэлүүдэй талмай дээрэ 1940 онһоо амжалта түгэс ажаллажа, республикаяа дэлхэй дүүрэн суурхуулжа байдаг театр юм. Ленинэй орденоор шагнагданхай.
«Үльгэр». Эдир харагшадай һонирхол эзэлһэн тон баян репертуартай Улаан-Үдын хүүхэлдэйн театр.
«Байгал». Гүрэнэй үндэһэтэнэй дуу хатарай «Байгал» театр
Буряадай гүрэнэй филармони
Залуушуулай театр
Тиихэдэ Улаан-Үдэ хотодо кино харуулжа байдаг театрнуудые нэрлэбэл, «Сагаан морин», «Октябрь», «Эрдэм», «Прогресс», «Фабрика» болоно.
Гадна арадай дуу хатарай хэдэн ансамбль, залуушуулай уран һайханай олон тоото бүлгэмүүд байха. Манай хотодо байд гээд лэ наадан, мүрысөөнүүд үнгэргэгдэжэ байдаг.
ХОЛБООНУУД
Уран зохёолшодой холбоон. 1930 ондо байгуулагдаһан.
Уран зураашадай холбоон. 1933 ондо байгуулагдаһан.
Хүгжэмэй зохёолшодой холбоон. 1940 ондо байгуулагдаһан.
ХЭБЛЭЛ
Буряадай номой хэблэл, «Новапринт», «Домино» гэһэн хэблэлэй газарнууд
Саг үргэлжэ гаража байдаг һонинууд, һэдхүүлнүүд:
«Буряад үнэн» гэһэн хэблэлэй байшангаар гаража байдаг «Дүхэриг», «Буряад үнэн», «Бурятия» һонинууд, «Морин хуур», «Вершины», «Одон» һэдхүүлнүүд.
«Информ-Полис», «Номер Один», «Московский комсо¬мо¬лец», «Буряадай залуушуул» болон бусад сагай эрхээр бии болоһон олон тоото аралжаа наймаанай шэглэлтэй һонинууд болон һэдхүүлнүүд.
ТАМИР
Манай республика илангаяа бүхэ барилдаагаар, һур харбалгаар, боксоор болон бусад зүйлнүүдээр бэрхэ, дэлхэйдэ мэдээжэ тамиршадтай гэжэ мэдэхэбди. Улаан-Үдэ хотодо тамирай талмайнууд, байшангуудшье байха. Хэдэн тиимэ газар нэрлэбэл:
Центральный стадион. Тамирай түб талмай
ФСК. Бэеын соёлой спортын ордон
КСК ЗБММК. Хүүргын түмэр хэрэгсэлнүүдые бүтээдэг заводой соёлой болон тамирай комплекс.
Тамирай «Динамо» бүлгэм.
Санашадай бааза, тиихэдэ олон тоото хотын болон үйлэдбэринүүдэй мэдэлэй тамирай байшангууд болон талмайнууд тоологдодог.