Шулуун ба гэрэл

Һургуулиин үеһөө эхилжэ, тэрэ фото-зурагуудые үхибүүдэй фото-киностудида буулгажа һураа юм. Хожомынь, Козловой мэргэжэлтэ фото-зурааша болохо хэрэгтэ, фото-киностудиин хэшээлнууд тэрээндэ ехэ туһа хүргэһэн байна.

В. Козловой түрүүшын фото-зурагууд «Правда Бурятии» ба «Молодежь Бурятии» гэжэ газетануудтэ хэблэгдэжэ эхилээ. Сэрэгэй алба гараха үедөө, тэрэ Номгон далайн флодой олон хэһэгээр гарадаг «Боевая вахта» гэжэ газетадэ ажаллаа. Албаяа дүүргэһэнэйнгөө удаа, В. Козлов телевидениин студида хүдэлөө, хожомынь, багшанарай институдай хэлэ бэшэгэй факультет түгэсэһэн юм. Олон жэлэй туршада Виктор Федорович үхибүүдэй «Ровесник» гэжэ фотостуди ударидаа. Фотостудида хүдэлхэ үедөө, тэрэ шабинартаяа Буряад ороноороо олон һонин аяншалга хэһэн байна.

Виктор Федоровичэй шабинарнуудай фото-зурагууд олон тоото республиканска, бүхэроссин болон бүхэсоюзна выставканууд дээрэ харуулагдаһан юм. Улаан-Үдын фото-студиин һурагшадай зурагууд эдэ выставканүүд дээрэ хододоо һайнай тоодо ородог, олон диплом, грамотануудааршье шагнагдаа һэн.

Һүүлэй жэлнүүдтэ В.Ф. Козлов хизаар ороноо шэнжэлхэ ажалаа үргэлжэлүүлнэ, аянай харгыда хододоо ябадаг юм. Тэрэнэй фото-зурагууд элдэб һонин сэтгүүлнүүдтэ хэблэгдэжэл байдаг.



Мүнөө үедэ манай фото-сурбалжалагшад хэжэ байһан ажалаа үргэнөөр дэлгэрүүлхые оролдоно. Тойрон байһан юртэмсые манай үеын фото-зурагшад, искусство шэнжэлэгшэдэй, һэргэлтын үеын зураашадай түрүүшынхиеэ хүнэй бэе үзэһэндэл, ехэ оролдосотойгоор шэнжэлнэ, үзэнэ. Тэдэндэ хада ууланууд, мүрэнүүд, нуурнууд, нуга голнууд, тала таряалангууд хэрэгсэл болон, гоё һайхан найруулга хэжэ буулгаһан зураг боложо угэнэ. Байгаалиин фото-зурагшад зурагуудаа буулгахадаа, элдэб янзаар һүүдэр, гэрэл туяагай наада, хүдэлөөе хэрэглэдэг байна.

Байгаали буулгаһан, уянгата фото-зурагуудые харахадаа, уран зурагай зохёомжын аргануудые хэрэглэнхэй гэжэ обёорхоор байдаг юм. Буряад нютагаймнай дайда зураг шэнги гоё һайхан үзэсхэлэнтэ байгааляараа бидэнэрые хододоо баярлуулна. Фото-выставканууд дээрэ үндэр хадануудай темэ ехэ һонёор харуулагдадаг.

Фото-сурбалжалагшад һонин кадрнуудые, зурагуудые бэдэржэ, аянай холын харгыда гарана, мүльһэн хүйтэн уһатай хадын мүрэнүүдые, олон тоото бэрхэшээлтэй гараса уламуудые дабан гатална. Һуужа ороһон бороон доро ябахашье саг байдаг һэн. Заримдаа, иимэ бороон халан нойтон саһаншье болоод орожо байха. Хүниие зобооһон хашартай боргооһон, шуһа һородог жэжэ божо батаганаанууд аянай харгыда дайралдаад лэ байдаг.



Холын Ахын аймагта хоёр зуугаад модоной зайда ябагалжа, хүндэ рюкзагуудые үргэлэнхэйнүүд, эгээл үндэр хадануудай оройнуудые дабан гараха үедөө, иимэ бэрхэшээлнүүдтэй дайралдаа һэмди. Бидэ, аяншалагшад, нилээн ехээр эсэнхэйнүүд ябабашье, Унтаатай вулкануудай гол хүрэжэ, шобогор оройтой, трапециин хэлбэритэй тэдэнэй нэгыень харахадаа, хоёрдохи амисхаал бии боложо, эсэбэримнэй хайшааб даа сухаришаһан хэбэртэй болобо. Нюрганһаа хүндэнүд рюкзагуудаа абажа хаяад, фото-кадрнуудые, зурагуудые хэжэ эхилбэбди. Харьялан, шолшогонон урдаһан голой эрьедэ, сурбалжалагшадые гайхуулһан, ехээр һайхашаагдаһан, тэдэнэй дурыень буляаһан оог хашхараан, фотоаппарадуудай затворнуудай ташаганаан, тас-няс гэлдээн дуулдана.

Бидэ нэгэ бага амараад, хоёр миллион жэлэй саана унтарһан нэгэ вулканай үрхэ (ородоор кратер гэнэбди) руу буубабди, үни урдан адхаржа хатуужашаһан вулканай хайламал шулуун (лава) бүхы голоор байна. Энэ голоор экскурси хэбэбди. Бүртыһэн тэнгэриһээ боложо, һайн кадрнуудые, фото-зурагуудые хэжэ шадабагүйбди. Тэнгэриин шэнжэ шарай сэлмэхэ хэбэргүй.

Аянаймнай удаадахи объект - Чайганска термальна аршаан. Энэ аршаан хадаа, гоё һайхан үзэсхэлэнтэ байгаалитай газарта оршодог юм. Хүрхирһэн хүүюур, тэрэнэй дээгүүр нэгэ хэды гоё һайхан, хүлэр үнгэтэй нуурнууд оршоно. Хажуугаархи үндэр хадануудай оройнуудһаа саһан хэлэнүүдынь уһа руу бууна.



Буряад ороной эгээл үндэр хада - Топографуудай хадын орьёл (ородоор пик гэнэбди) дээрэ гарабабди. Орой дээрэнь гарахадамнай, үүлэнүүд доогуурнай тамарна.

...Мүнхэ-Сарьдаг хадын орой дээрэ гарахаа түхеэржэ байхадамнай, хүйтэхэн болоод, саһан орошобо, хүйтэнһөө боложо фото-камернууднай муугаар хүдэлнэ. Фото-камерануудаа шадаха аргаараа дулаасуулаад, фото-зурагуудаа буулгахаяа яарабабди. Гаража байһан наранай элшэ туяагаар гэрэлтүүлэгдэһэн үндэр хадануудай, тэдэнэй оройнуудайнь, мүльһэтэнхэй хүүюурай фантази гэхэ мэтын фото-зурагуудые буулгабабди.



Нюдэнэй һаргама гүнзэгы, саб сагаан саһан бидэниие нилээд эсээбэ. Гэнтэ эхилһэн мүльһэн хүйтэн бордоһотой һалхин бидэниие түлхижэ унагаан алдаба. Бээрэһэн гараараа хүйтэн фотоаппарат барижа байхань хүндэхэн болобо. Мүнхэ-Сарьдагай орьёл дээрэ нэгэ хэды кадрнуудые, фото-зурагуудые буулгаад байхадамнай, фото-камерамнай хүдэлхөө болишобо. Һүүлдэнь, тэрэнээ түүдэгэй хажууда асаржа дулаасуулхадамнай, хүдэлдэг болобо.

...Манай экспедициин удаадахи зорилгомнай гэхэдэ, суута Шумагай термальна аршаан байгаа. Фото-зурагуудые буулгахаһаа гадна, Китой-Шумагай шадарай Деминска алтан тухай домог соо хэлэгдэһэн «Чаши Новикова» гэһэнэй мүрнүүдые олохо зорилготой байгаабди.

Июнь һара байгаа. Үндэр хадануудаар сагаан далиин һалбаржа байһан үе. Энэ сэсэгэй хоншуу, һайхан үнэр хангалтана. Үндэр шобогор хадануудай оройнуудынь үүлэн руу зоогдонхой, харагданагүй. Хайлаһан саһанай жаахан нуурнууд соо хадануудай дүрсэ харагдана. Шумагай дабаан удаанаар һанаандамнай хадуугдаа. Шулуунуудай дунда ябатараа, залинтай аадар доро орожо, нэбтэ норошобобди. Саашаа ябатараа, баһа нэгэ аягүй байдалда оробобди: уулын хойто хажуу дээрэ, дабаанай хүтэл хүндэлэн гаража ябатарнай, харгыдамнай гүнзэгы, нойтон саһан дайралдаа һэн. Хүндэнүүд рюкзагуудһаа боложо, энэ гүнзэгы нойтон саһа руу бүһэсөө сүмэ унажа ябаа һэмди. 

Удаан иимэ гүнзэгы нойтон саһан дээгуур тамир тэнхээгүй болотороо ябажа, нуурнуудта дүтэ гол руу буужа, саашаа аршаан хүрэхэ гэжэ шиидэбэбди. Аянаймнай хэдышье хүндэ хүшэр байгаашье һаань, фотоаппарадууднай хододоо гар доромнай хадань, фото-зурагуудаа буулгажал ябаабди. Һонин ушарнууд үдэр бүхэндэ боложол байдаг һэн: уйтан хажуу хүүюуртэй хабшал гаралга, дунда зуунай үеын хэрэм һануулһан, сагай үнгэрхэ бүри ехээр хубилһан, һонин дүрсэтэй хабсагайнууд. 



...Түнхэнэй Альпын һалбар ууланууд Хамар-Дабаан хадын шэлэнүүдһээ тад ондоо, онсо илгаатай гэжэ хэлэхэ хэрэгтэй. Тэндэ, Снежная гэжэ голой эрьедэ, үшөө нэгэ экспедици түхеэрхэ түсэбтэй һэмди. Снежная голой эрье хүрэжэ ерээд, хоморой, тэбэри бүдүүн хангалтаһан уляаһан мододые харахадаа, ехэ гайхабабди. Зарим эдэ гайхамшагта уляаһан мододуудай хүндынууд соо, рюкзагаа үмдэһэн зандаа бодоод байхаар юм.

Айхабтар гоё Соболиное гэжэ хадын нуур хаража, ехэ һайхашаагаабди, энэ нуур мүнхэ мүльһэнһөө (ледникһээ) бии болоо юм ха. Эртэ үглөөнһөө үдэшэ болотор энэ нуурай эрьеэр ябажа, олоор фото-зурагуудые буулгабабди. «Грохотун» ба «Сказка» гэжэ хоёр хүүюурнууд бидэнэрэй анхарал татаа һэн. Эдэ хүүюурнуудэй элдэб тээһээнь фото-зурагуудыень буулгабабди. «Сказка» гэжэ гоё һайхан хүүюур бидэниие удаан табибагүй, тэрэнэй адхархыень һайхашаажа, удаан хажуудань байбабди.

Урда Муяын хадануудай шэлээр алта бэдэрэгшэдэй зүргөөр аяншалжа ябаха үедөө, тэндэхи онсо байгаалитай, уларил шэнжэтэй танилсаабди. Ябаһан газараарнай хүнэй малтаһан худагууд, уурхайнууд, хаягдалнууд хадын голнуудай эрьеэр олоор дайралдана, энэ газараар хүнэй алта олзоборилдог байһыень гэршэлнэ. Эндэхи шэрүүн уларилтай байгаали, Түнхэнэй гол, хадата Аха бидэниие мэтээр ехэ гайхуулба. Фото-зурагуудые буулгаха үедэмнэй, хашартай болоһон боргооһо батаганаан бидэнэртэ ехэ һаалта хээ. Бидэ нэгэ дабаан дээрэ гараад, хада, шэлэнүүдэй дундуур миралзаһан Витим мүрэниие һайхашаан удаан хаража һуугаа һэмди. «Многообещающая коса» гэжэ хаягдаһан уурхай дээрэ, Витим мүрэнэй уһаар сасагдажа байһан, онсо маягтай, магмаһаа бүридэһэн томо гэгшын шулуунууд бидэниие ехэ гайхуулаа.



...Фото-зурагта хүн зон элдэб янзаар хандана. Зарим нэгэниинь, ганса гэр бүлэеэ зурагта буулгана, нүгөөдэнүүдынь, фото-камерануудаа аян замда гарахадаа хэрэглэнэ. Гурбадахи бүлэгтэ хэд ороноб гэхэдэ, һонин кадрнуудые, һонин фото-зурагуудые буулгахаяа зорин, холын харгыда гарагшад болоно, тэдэ бүхы сүлөөтэ сагаа энээндэ зорюулна гээшэ.

Бидэ үнинэй болоһон фото-зурагуудые, хотын гудамжануудай, байгаалиин зурагуудые, уг удамайнгаа портредуудые харахадаа, ехэ һонирхонобди.

Фото-зурагууднай хадаа, үнгэрһэн сагые хадагална, бусаана, үни үнгэрһэн сагые амидыруулна, түүхын, хүнэй онсо байдал харуулжа шадана. Фото-зурагууд мүнөө үеын соёлдо онсо һуури эзэлнэ. Фото-зураашад хадаа эрдэм-техникын туйлалтануудые һайн хэрэглэн, сагһаа гээгдэнгүй урагшаа дабшана.