Забайкалиин газар дайда эртэ урдын сагhаа Түб Азиин түүхэ, соёлтой гээшэ. Энэ хизаарай улад зон хэдэн мянган жэл соо түби дэлхэйн энэ хубида болоhон гайхамшагта үйлэ хэрэгүүдые үзэhэн байна. Забайкалиин тон урда холын түүхын hонирхолтой намтар Хүннүгэй үедэ байгаа (энэ хадаа манай ээрын I зуун жэлэй hүүл манай ээрын III зуун жэлэй мүн лэ hүүлэй үе байгаа) Хүннүгэй гүрэн түрэдэ олон ондoo гарбалтан байгаа.
Тэдээн соо, түрүүлэн хэлэбэл, олонхинь монгол, зарим тэды тунгус, иран гарбалай зон байhан гэхэ. Түүхын баримтануудай ёhooр Хүннү хадаа Түб Азиин нүүдэлшэдhээ бүридэhэн хүсэтэ гүрэн түрэ байгуулжа, 300 жэлдэ байгаа.
Тэрэнэй удаа хэдэн мянгаад жэлэй хугаасаа соо нүүдэлшэдэй гүрэн түрэнүүд хубилжал байдаг hэн ха. hүүлэй hүүлдэ Чингис хаан 1206 ондо монгол угсаатаниие ехэбшэлэн нэгэдхэжэ, Монголой эзэнтэ гүрэниие байгуулhан гээшэ. Тэрэ гүрэн түрын айхабтар шанга журам доро Байгалай урда бэеын хизаарай олон угсаатан Чингис хаанай мэдэлдэ ороод, тэрэнэй уг удамуудай дайшалхы албанда ябаа юм. Чингис хаанай гүрэн түрын унахада, баян феодалнуудай зүрилдөөтэй, хёмороотой монгол гүрэн үлөө hэн. Байгал далайн хойто, урда бэе руу нүүжэ ерэhэн олон обог, угсаатан тэрэ Монгол гүрэнэй мэдэлдэ hааб даа.
16-дахи зуун жэлдэ Ородой эзэнтэ гүрэн хилэеэ зүүн зүг руу үргэдхэжэ эхилээ. Тиигэжэ Байгал тээшэ зүдхэhэн хасагуудта энэ хизаарай арад зон дайрагдаhан юм. 1666 ондо Үдэ голой үндэр эрье дээрэ ород хасагууд модон хэрэм бариба. Тэрэ хадаа хожомоо баян наймаашадай Дээдэ-Үдэ хото, мүнөөнэй Буряад ороной ниислэл Улаан-Үдын эхин байгаа. Ород гүрэнэй хилэ можоёо шангадхаhанhаа уламжалан, буряад угсаата зон Монголhоо амяарлагдаа бэлэй. Хаанта засаг Байгалай урда бэедэ өөрынгөө хүтэлбэриин захиргааниие байгуулба. Гэбэшье буряадууд өөhэдынгөө толгойлогшо хүтэлбэрилэгшэдтэй hэн. Тэдэнь Зүүн Сибириин захиргаанай хиналта доро бэлэй. Сибириие һэтэ гараhан түмэр замай барилга, мүн Россиие Зүүн-урда Азиин оронуудтай холбоhон заншалта тэмээн хамбы гэхэ мэтэ 18-19-дэхи зуун жэлнүүдтэ Байгалай урда бэеын хизаарай экономикын хүгжэлтэдэ ехээр нүлөөлөө юм.