Буряад Улас
Хилэ шадарай аймагай түүхэhээ
21 мая 2023
3444
Хубисхалай урда тээ сэлэнгын буряадуудай хасаг сэрэгтэ алба хэдэг байhан ушар ерээдүйдэ ехэхэн нүлѳѳ үзүүлhэн
Хасаг зон Орос гүрэндэ яhала ехэ эрхэтэй, энээгээрээ омогорходог байгаа. Ажабайдалайнь зан заршам, ёhо заншалнууд сэрэгэй албанай шанга журамhаа эшэ үндэhэтэй бэлэй. Хасагууд бусад хүнүүдтэй адли таряа тарижа, мал үдхэжэ байхын хажуугаар гүрэн түрын хилэ харууhалдаг, Забайкалиин сэрэгэй гол хүсэн байhан юм.
Хасагуудай олонхинь эрдэм номтой байhан. Жэшээлэн нэрлэхэдэ, буряад арадай омогорхол болодог эрдэмтэн Доржи Банзаров, монгол түүхэшэн, аяншалагша Цокто Бадмажапов хасаг сэрэгтэ алба хэдэг hэн.
1917 оной hүүл багта сэлэнгын буряадууд хамта дээрээ 6 хошуунай бүридэлдэ ородог hэн. 1923 ондо БМАССР-эй байгуулагдахада, мүнѳѳнэй Сэлэнгын ба Зэдын тала дайдын hуурин, нютагууд бултадаа Сэлэнгын аймагай бүридэлдэ ородог байгаа. 1935 оной февралиин 18-да абтаhан РСФСР-эй Верховно Соведэй Президиумэй Тогтоолой ёhоор, Сэлэнгын аймагай бүридэлhѳѳ Зэдын аймаг гаргагдаа hэн. 1945 ондо Алцагай, Дээдэ-Ториин, Доодо-Ториин, Нориин сомонууд Ториин аймаг боложо бүридхэгдѳѳд, Зэдын аймагhаа таhалагдаhан юм.
А.Ц.Цыбикжапов (баруун гарта)
1960 оной декабриин 3-да Ториин аймаг болюулагдаад, эдэ нютагууд дахинаа Зэдын аймагта оруулагдаа.
Монголой хилэ шадар оршодог энэ аймагай ажаhуугшадай олонхинь хасагууд байhан ааб даа. Санджэ-Сурун (Раднаева Галина Жигмытовна) 2022 ондо хэблүүлhэн «Битва времен» (Из жизни народа) гэhэн ном соогоо Октябриин хубисхалай hүүлээр болоhон үйлэ хэрэгүүд тухай Зэдын, Сэлэнгын, Захааминай зоной дурасхаалта дурсалгануудые суглуулhан байна. Ендон Тапхаевич Цыденовэй иимэ дурсалга үгтэнэ: «Хасагууд 1917 оной hүүлээрхи жэлнүүдтэ хаанай засагые бусааха гэжэ шэнэ засагай урдаhаа хэды ехэ шуhа адхаа гээшэб? Манай Буряад орондошье хасагууд Совет засагай урдаhаа ехээр тэмсээ. Сагаан атаман Семеновые хасагууд дэмжэжэ, ехээр шуhа адхаа юм. Хубисхалай илаhанай hүүлээр аяар 8 жэлэй үнгэрѳѳд байхада, 500 моритой хасагууд Мухар-Шэбэрэй аймагта буhалгаа эхилhэн байна. Совет засаг тэдэниие буудаашьегүй, миин лэ сүлэлгэдэ гаргажархиhан юм» (дээрэ дурсагдаhан номой 588 н.).
Зарим зэдынхид Улаан Армиин болон партизан отрядуудай зэргэдэ эрэлхэгээр дайлалдаhан. Зэдын аймагай түүхэ шэнжэлэгшэдэй нэгэн Михаил Дугарович Цагановай (Дээдэ-Yшѳѳтэйн hургуулида тэрэнэй нэрэтэ самбар тодхогдонхой) 1999 ондо хэблүүлhэн «Амар сайн, земля Джидинская» гэжэ номhоо баримтануудые хэрэглэн уншагшадтаа мэдээсэнэбди. Жэшээлхэдэ, зэдын баатар сэрэгшэ Глеб Иванович Хайдуков улаан партизануудтай зэргэдэ дабшажа, Алас Дурнын дэбисхэрэй Спасск болон Волочаевка абахын түлѳѳ тулалдаануудта шэн зоригтойгоор тэмсэhэнэй түлѳѳ Дайшалхы Улаан Тугай ордендо хүртэhэн. Залуухан 20 наhандаа ябаhан зэдын хасаг хүбүүн Николай Кавелин Перекопые абалсаhан, Крымэй газарые Врангелиин сэрэгүүдhээ сүлѳѳлэлсэhэн юм.
С.М.Филиппов
Совет засаг тогтоолгын тэмсэлдэ эдэбхитэй хабаадаhанай түлѳѳ, Октябриин хубисхалай 50 жэлэй ойтой дашарамдуулан, СССР-эй Верховно Соведэй Президиум Илимешков Тимофей Павловичые Улаан Тугай орденоор; Хайдуков Глеб Иванович, Вершинин Иннокентий Леонтьевич, Елисеев Иннокентий Евсеевич, Калмынин Федор Евментьевич, Кавелин Николай Поликарпович, Кречетов Дмитрий Устинович, Поломошнов Иван Михайлович, Тугаринов Дмитрий Кириллович, Хубанов Дмитрий Петрович, Чойбсонов Дамба Занданович, Цынков Николай Андреевич, Грыдин Тихон Антонович, Мендиков Иннокентий Петрович гэгшэдые Улаан Одоной орденоор шагнаа бэлэй.
Оёор нютагта аха дүүнэр Чойсорон, Аюша Цыбикжаповууд эрэлхэг партизанууд ябаhан. Аюша Цыденович Цыбикжапов Монголдо Сүхэ-Баатарай отрядта тагнуулшан, оршуулагша ябаhан. Монголой хубисхалай үеын тэмсэл соогуур жанжан Сүхэ-Баатартай ехэ дүтын нүхэд байhан гээд нютагайнь зон домог мэтээр хѳѳрэдэг юм.
Нютагаа бусажа ерээд, «Заветы Ильича» гэжэ коммуна эмхидхэлсээ. 1938 оной июлиин 6-да БМАССР-эй ниислэлдэ уригдажа, республикын Верховно Соведэй түрүүшын зарлалай ажалда хабаадалсаhан габьяатай. Ажахын түрүүлэгшээр, сомоной даргаар хүдэлѳѳ. Дайнай үедэ тэрэнэй хүтэлhэн колхозой гэшүүд танк барилгада 300 мянган түхэриг мүнгэ суглуулаа бэлэй. Дылгыр Гармаев — 50 мянган түх.; Цырен-Дулма Дагбаева, Дари Кишикова, Найдан Самбуев гэгшэд 10-10 мянган түх. дамжуулhан байна.
И.В.Сталинhаа Баярай бэшэг абаад, оёорой ажалшад самолет барилгада 300 мянган түхэриг мүнгэ суглуулжа үгэhэн алдартай (Портал «Родное село»). «Заветы Ильича» ажахы саашадаа ехэ хүгжэhэн, бүхы Буряад орондоо суутай Оёорой совхоз болоhон юм. Тэрэниие гүрэн түрын олон орденуудаар шагнагдаhан, Буряад Уласай хүндэтэ эрхэтэнэй нэрэ зэргэдэ хүртэhэн Степан Матвеевич Филиппов олон жэл соо урагшатай хүтэлhэн байна.
Музейдэ
Зэдын түүхэ шэнжэлэгшэ, журналист, зохёолшо Сергей Балсановай тэмдэглэhээр, зэдын адуушад Зүблэлтэ засагай үедэ үндэр амжалта туйлаhан. 1928 ондо Yшѳѳтэйдэ Дарма Будаевич Гомбоев, Иннокентий Иванович Сухарев гэгшэдэй үүсхэлээр 30 үрхэ айл мори харууhалгын ажахы боложо нэгэдэhэн байгаа. Yүлтэртэ хоёр азарга, арбаад гүү худалдажа абаад, дулаан байра, азаргануудта амяараа таhалгануудые ѳѳрын хүсѳѳр бодхооhон юм.
Эндэ моридой үүлтэр hайжаруулха ажал ябуулхыень республикын Наркомземэй зоотехник Иннокентий Павловые эльгээгээ.
Аймагай болон республикын мори урилдаанда зэдынхид хабаададаг байгаа. 1930-аад онуудта Товарищ гэжэ нэрэтэй азарга (жолоошон Цырен Андреев) республикын мүрысѳѳндэ алтан медаляар шагнагдажа, ехэ суутай болоhон. Салют гэжэ азарга (жолоошон Чагдар Сандипов) 1953 ондо Улаан-Yдэдэ үнгэрhэн Сурхарбаанда 2400 метрэй зайе 1 минута 59 секундын туршада гаталжа, чемпион болоhон. Энэ азарга аймагайнгаа чемпион байhан юм.
Иннокентий Мельников
Цабдир азарга (жолоошон Дэмбэрэл Хайнчиков), Алькын Хара (жолоошон Ишэ-Самбуу Гунзенов) нэгэтэ бэшэ аймагайнгаа найрта түрүүлээ. Мирза гэжэ зэдын суута хүлэг 1974-1975 онуудта Сибирь болон Алас Дурна зүгэй чемпион болоhон түүхэтэй.
Сагаатайн отделениин адуушан Василий Дампилович Доржиевай hургаhан Победа, Сынок хүлэгүүдынь 1989-1990 онуудта аймагай ба республикын Сурхарбаануудай чемпионууд болоhон байгаа.
Зэдын аймагай түб Петропавловкада бүри 1960-аад онуудаар Николай Андреевич Цынков Иннокентий Иванович Сухарев хоёр ѳѳhэдын hайн дураар түүхын-хизаар ороноо шэнжэлэлгын музей эмхидхэжэ, тэрэнээ Доржи Банзаровай нэрэмжэтэ гээд нэрлэhэн юм. Пионернүүдэй байшанай хоёр дабхар гэрэй нэгэ таhалгада энэ музей 1969 ондо нээгдэhэн түүхэтэй. Цынков, Сухаревай наhа барахада, музейн ажал зогсошоо hэн.
1987 ондо Улаан-Yдын Ц.Сампиловай нэрэмжэтэ музейhээ 26 уран зураг Петропавловкын музейдэ дамжуулагдаа hэн. Тэрэ үедэ Ц.Сампиловай нэрэмжэтэ музейн филиалнууд Петропавловкада, Гусиноозерскда, Северобайкальскда нээгдэhэн байгаа. Зэдын музей-уран зурагай арадай галерей гээшые даагшаар Иннокентий Дмитриевич Мельников уригдаа hэн. 2021 ондо соёлой энэ гуламта «Зэдын хизаар ороноо шэнжэлэлгын музей» гэhэн нэрэтэй болоhон юм. Түүхэ шэнжэлэгшэ, Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Зэдын аймагай габьяата эрхэтэн Иннокентий Дмитриевич Мельников «Гражданская война в Джиде» гэhэн ехэ hонин дурсалгануудтай, тоо, баримтануудтай ном 2011 ондо хэблүүлhэн юм. И.Д.Мельников олон жэлэй туршада нютагай минералнуудые, урданай зэр зэбсэг, хасагуудай hуудал байдалай хэрэгсэлнүүдые суглуулдаг. Гэртэнь баhа ёhотой багахан музей байгуулагданхай.
Цагановай нэрэтэ самбар бодхоогдоо
1981 ондо Дээдэ-Yшѳѳтэйн hургуулида Доржи Банзаровай нэрэмжэтэ музей байгуулха үүсхэл түүхын багша М.Д.Цаганов гаргаhан. 1984 ондо энэ музей хуулита үнэмшэлгэ абаа hэн. Музейhээ гадна hургуулиин газаа солото эрдэмтын хүшѳѳ байдаг.
1992 ондо Доодо-Yшѳѳтэй шадар Д.Банзаровай угай буусада дурасхаалай хүhѳѳ шулуу тодхоо бэлэй. 2010 ондо Буряадай суута уран барималша Геннадий Васильевай бүтээhэн Доржи Банзаровай дүрэ хүрэг табигдаа hэн. 2012 ондо хүhѳѳ шулуун дээрэ нээлгээтэй номой дүрсэтэй хушалта табигдаа. 2018 ондо энэ хүшѳѳгэй бүридэлдэ Зэдын буряад хасагуудые хүндэлhэн дурасхаалай тэмдэг нэмэжэ табиhан түүхэтэй.
Зэдэ голдо олон зуун жэлэй туршада хаяа хадхажа суг ажаhууhан буряад, ород зон хоорондоо эбтэй, үгэеэ ойлголсоод ажабайгаа. Зэдын аймагай нютаг бүхэндэ шахуу музей нээжэ, уг гарбалаа, нютаг нугынгаа түүхэ шэнжэлдэг байна. Ургажа ябаа залуу үетэн уг гарбалаа мэдэжэ, тэрэнээ хүндэлжэ, сахижа ябаха тухай ехэ удхатай hургаал абажа байhаниинь ехэ hайшаалтай.
Монголой сайд Ч.Наранбаатар, А.Цаганов, О.Алексеев
Гадна угайнгаа, нютагайнгаа баатар сэрэгшэд, оюун бэлигтэн, эрдэмтэд тухай, урашуул, дархашуулые мэдэхэ, габшагай бэрхэ ажалаараа суурхаhан зоноороо, урагшаа hанаатай, хамтын ажалда шударгы хүдэлhэн түрэлнүүдээрээ омогорхожо ябаха ха юм. Иигэжэ үеhѳѳ үедэ арад зоной hайхан дурасхаал дамжуулха заншал нэбтэрүүлэгдэнэ.
Хасагуудай олонхинь эрдэм номтой байhан. Жэшээлэн нэрлэхэдэ, буряад арадай омогорхол болодог эрдэмтэн Доржи Банзаров, монгол түүхэшэн, аяншалагша Цокто Бадмажапов хасаг сэрэгтэ алба хэдэг hэн.
1917 оной hүүл багта сэлэнгын буряадууд хамта дээрээ 6 хошуунай бүридэлдэ ородог hэн. 1923 ондо БМАССР-эй байгуулагдахада, мүнѳѳнэй Сэлэнгын ба Зэдын тала дайдын hуурин, нютагууд бултадаа Сэлэнгын аймагай бүридэлдэ ородог байгаа. 1935 оной февралиин 18-да абтаhан РСФСР-эй Верховно Соведэй Президиумэй Тогтоолой ёhоор, Сэлэнгын аймагай бүридэлhѳѳ Зэдын аймаг гаргагдаа hэн. 1945 ондо Алцагай, Дээдэ-Ториин, Доодо-Ториин, Нориин сомонууд Ториин аймаг боложо бүридхэгдѳѳд, Зэдын аймагhаа таhалагдаhан юм.
А.Ц.Цыбикжапов (баруун гарта)
1960 оной декабриин 3-да Ториин аймаг болюулагдаад, эдэ нютагууд дахинаа Зэдын аймагта оруулагдаа.
Монголой хилэ шадар оршодог энэ аймагай ажаhуугшадай олонхинь хасагууд байhан ааб даа. Санджэ-Сурун (Раднаева Галина Жигмытовна) 2022 ондо хэблүүлhэн «Битва времен» (Из жизни народа) гэhэн ном соогоо Октябриин хубисхалай hүүлээр болоhон үйлэ хэрэгүүд тухай Зэдын, Сэлэнгын, Захааминай зоной дурасхаалта дурсалгануудые суглуулhан байна. Ендон Тапхаевич Цыденовэй иимэ дурсалга үгтэнэ: «Хасагууд 1917 оной hүүлээрхи жэлнүүдтэ хаанай засагые бусааха гэжэ шэнэ засагай урдаhаа хэды ехэ шуhа адхаа гээшэб? Манай Буряад орондошье хасагууд Совет засагай урдаhаа ехээр тэмсээ. Сагаан атаман Семеновые хасагууд дэмжэжэ, ехээр шуhа адхаа юм. Хубисхалай илаhанай hүүлээр аяар 8 жэлэй үнгэрѳѳд байхада, 500 моритой хасагууд Мухар-Шэбэрэй аймагта буhалгаа эхилhэн байна. Совет засаг тэдэниие буудаашьегүй, миин лэ сүлэлгэдэ гаргажархиhан юм» (дээрэ дурсагдаhан номой 588 н.).
Зарим зэдынхид Улаан Армиин болон партизан отрядуудай зэргэдэ эрэлхэгээр дайлалдаhан. Зэдын аймагай түүхэ шэнжэлэгшэдэй нэгэн Михаил Дугарович Цагановай (Дээдэ-Yшѳѳтэйн hургуулида тэрэнэй нэрэтэ самбар тодхогдонхой) 1999 ондо хэблүүлhэн «Амар сайн, земля Джидинская» гэжэ номhоо баримтануудые хэрэглэн уншагшадтаа мэдээсэнэбди. Жэшээлхэдэ, зэдын баатар сэрэгшэ Глеб Иванович Хайдуков улаан партизануудтай зэргэдэ дабшажа, Алас Дурнын дэбисхэрэй Спасск болон Волочаевка абахын түлѳѳ тулалдаануудта шэн зоригтойгоор тэмсэhэнэй түлѳѳ Дайшалхы Улаан Тугай ордендо хүртэhэн. Залуухан 20 наhандаа ябаhан зэдын хасаг хүбүүн Николай Кавелин Перекопые абалсаhан, Крымэй газарые Врангелиин сэрэгүүдhээ сүлѳѳлэлсэhэн юм.
С.М.Филиппов
Совет засаг тогтоолгын тэмсэлдэ эдэбхитэй хабаадаhанай түлѳѳ, Октябриин хубисхалай 50 жэлэй ойтой дашарамдуулан, СССР-эй Верховно Соведэй Президиум Илимешков Тимофей Павловичые Улаан Тугай орденоор; Хайдуков Глеб Иванович, Вершинин Иннокентий Леонтьевич, Елисеев Иннокентий Евсеевич, Калмынин Федор Евментьевич, Кавелин Николай Поликарпович, Кречетов Дмитрий Устинович, Поломошнов Иван Михайлович, Тугаринов Дмитрий Кириллович, Хубанов Дмитрий Петрович, Чойбсонов Дамба Занданович, Цынков Николай Андреевич, Грыдин Тихон Антонович, Мендиков Иннокентий Петрович гэгшэдые Улаан Одоной орденоор шагнаа бэлэй.
Оёор нютагта аха дүүнэр Чойсорон, Аюша Цыбикжаповууд эрэлхэг партизанууд ябаhан. Аюша Цыденович Цыбикжапов Монголдо Сүхэ-Баатарай отрядта тагнуулшан, оршуулагша ябаhан. Монголой хубисхалай үеын тэмсэл соогуур жанжан Сүхэ-Баатартай ехэ дүтын нүхэд байhан гээд нютагайнь зон домог мэтээр хѳѳрэдэг юм.
Нютагаа бусажа ерээд, «Заветы Ильича» гэжэ коммуна эмхидхэлсээ. 1938 оной июлиин 6-да БМАССР-эй ниислэлдэ уригдажа, республикын Верховно Соведэй түрүүшын зарлалай ажалда хабаадалсаhан габьяатай. Ажахын түрүүлэгшээр, сомоной даргаар хүдэлѳѳ. Дайнай үедэ тэрэнэй хүтэлhэн колхозой гэшүүд танк барилгада 300 мянган түхэриг мүнгэ суглуулаа бэлэй. Дылгыр Гармаев — 50 мянган түх.; Цырен-Дулма Дагбаева, Дари Кишикова, Найдан Самбуев гэгшэд 10-10 мянган түх. дамжуулhан байна.
И.В.Сталинhаа Баярай бэшэг абаад, оёорой ажалшад самолет барилгада 300 мянган түхэриг мүнгэ суглуулжа үгэhэн алдартай (Портал «Родное село»). «Заветы Ильича» ажахы саашадаа ехэ хүгжэhэн, бүхы Буряад орондоо суутай Оёорой совхоз болоhон юм. Тэрэниие гүрэн түрын олон орденуудаар шагнагдаhан, Буряад Уласай хүндэтэ эрхэтэнэй нэрэ зэргэдэ хүртэhэн Степан Матвеевич Филиппов олон жэл соо урагшатай хүтэлhэн байна.
Музейдэ
Зэдын түүхэ шэнжэлэгшэ, журналист, зохёолшо Сергей Балсановай тэмдэглэhээр, зэдын адуушад Зүблэлтэ засагай үедэ үндэр амжалта туйлаhан. 1928 ондо Yшѳѳтэйдэ Дарма Будаевич Гомбоев, Иннокентий Иванович Сухарев гэгшэдэй үүсхэлээр 30 үрхэ айл мори харууhалгын ажахы боложо нэгэдэhэн байгаа. Yүлтэртэ хоёр азарга, арбаад гүү худалдажа абаад, дулаан байра, азаргануудта амяараа таhалгануудые ѳѳрын хүсѳѳр бодхооhон юм.
Эндэ моридой үүлтэр hайжаруулха ажал ябуулхыень республикын Наркомземэй зоотехник Иннокентий Павловые эльгээгээ.
Аймагай болон республикын мори урилдаанда зэдынхид хабаададаг байгаа. 1930-аад онуудта Товарищ гэжэ нэрэтэй азарга (жолоошон Цырен Андреев) республикын мүрысѳѳндэ алтан медаляар шагнагдажа, ехэ суутай болоhон. Салют гэжэ азарга (жолоошон Чагдар Сандипов) 1953 ондо Улаан-Yдэдэ үнгэрhэн Сурхарбаанда 2400 метрэй зайе 1 минута 59 секундын туршада гаталжа, чемпион болоhон. Энэ азарга аймагайнгаа чемпион байhан юм.
Иннокентий Мельников
Цабдир азарга (жолоошон Дэмбэрэл Хайнчиков), Алькын Хара (жолоошон Ишэ-Самбуу Гунзенов) нэгэтэ бэшэ аймагайнгаа найрта түрүүлээ. Мирза гэжэ зэдын суута хүлэг 1974-1975 онуудта Сибирь болон Алас Дурна зүгэй чемпион болоhон түүхэтэй.
Сагаатайн отделениин адуушан Василий Дампилович Доржиевай hургаhан Победа, Сынок хүлэгүүдынь 1989-1990 онуудта аймагай ба республикын Сурхарбаануудай чемпионууд болоhон байгаа.
Зэдын аймагай түб Петропавловкада бүри 1960-аад онуудаар Николай Андреевич Цынков Иннокентий Иванович Сухарев хоёр ѳѳhэдын hайн дураар түүхын-хизаар ороноо шэнжэлэлгын музей эмхидхэжэ, тэрэнээ Доржи Банзаровай нэрэмжэтэ гээд нэрлэhэн юм. Пионернүүдэй байшанай хоёр дабхар гэрэй нэгэ таhалгада энэ музей 1969 ондо нээгдэhэн түүхэтэй. Цынков, Сухаревай наhа барахада, музейн ажал зогсошоо hэн.
1987 ондо Улаан-Yдын Ц.Сампиловай нэрэмжэтэ музейhээ 26 уран зураг Петропавловкын музейдэ дамжуулагдаа hэн. Тэрэ үедэ Ц.Сампиловай нэрэмжэтэ музейн филиалнууд Петропавловкада, Гусиноозерскда, Северобайкальскда нээгдэhэн байгаа. Зэдын музей-уран зурагай арадай галерей гээшые даагшаар Иннокентий Дмитриевич Мельников уригдаа hэн. 2021 ондо соёлой энэ гуламта «Зэдын хизаар ороноо шэнжэлэлгын музей» гэhэн нэрэтэй болоhон юм. Түүхэ шэнжэлэгшэ, Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Зэдын аймагай габьяата эрхэтэн Иннокентий Дмитриевич Мельников «Гражданская война в Джиде» гэhэн ехэ hонин дурсалгануудтай, тоо, баримтануудтай ном 2011 ондо хэблүүлhэн юм. И.Д.Мельников олон жэлэй туршада нютагай минералнуудые, урданай зэр зэбсэг, хасагуудай hуудал байдалай хэрэгсэлнүүдые суглуулдаг. Гэртэнь баhа ёhотой багахан музей байгуулагданхай.
Цагановай нэрэтэ самбар бодхоогдоо
1981 ондо Дээдэ-Yшѳѳтэйн hургуулида Доржи Банзаровай нэрэмжэтэ музей байгуулха үүсхэл түүхын багша М.Д.Цаганов гаргаhан. 1984 ондо энэ музей хуулита үнэмшэлгэ абаа hэн. Музейhээ гадна hургуулиин газаа солото эрдэмтын хүшѳѳ байдаг.
1992 ондо Доодо-Yшѳѳтэй шадар Д.Банзаровай угай буусада дурасхаалай хүhѳѳ шулуу тодхоо бэлэй. 2010 ондо Буряадай суута уран барималша Геннадий Васильевай бүтээhэн Доржи Банзаровай дүрэ хүрэг табигдаа hэн. 2012 ондо хүhѳѳ шулуун дээрэ нээлгээтэй номой дүрсэтэй хушалта табигдаа. 2018 ондо энэ хүшѳѳгэй бүридэлдэ Зэдын буряад хасагуудые хүндэлhэн дурасхаалай тэмдэг нэмэжэ табиhан түүхэтэй.
Зэдэ голдо олон зуун жэлэй туршада хаяа хадхажа суг ажаhууhан буряад, ород зон хоорондоо эбтэй, үгэеэ ойлголсоод ажабайгаа. Зэдын аймагай нютаг бүхэндэ шахуу музей нээжэ, уг гарбалаа, нютаг нугынгаа түүхэ шэнжэлдэг байна. Ургажа ябаа залуу үетэн уг гарбалаа мэдэжэ, тэрэнээ хүндэлжэ, сахижа ябаха тухай ехэ удхатай hургаал абажа байhаниинь ехэ hайшаалтай.
Монголой сайд Ч.Наранбаатар, А.Цаганов, О.Алексеев
Гадна угайнгаа, нютагайнгаа баатар сэрэгшэд, оюун бэлигтэн, эрдэмтэд тухай, урашуул, дархашуулые мэдэхэ, габшагай бэрхэ ажалаараа суурхаhан зоноороо, урагшаа hанаатай, хамтын ажалда шударгы хүдэлhэн түрэлнүүдээрээ омогорхожо ябаха ха юм. Иигэжэ үеhѳѳ үедэ арад зоной hайхан дурасхаал дамжуулха заншал нэбтэрүүлэгдэнэ.