Шалсаанын Обоо тахилга

Шэнжэлэгшэ, этнограф Ц.Ж. Жамцарано, фольклорист С.П. Балдаев, уран зохёолшо Х.Н. Намсараев гэгшэд Шалсаана хадын Обоо тахилга тухай түүхын тэмдэглэлнүүдые бэшэһэн байдаг. Хоца Намсараевич Хэжэнгын наһатай зонһоо Шалсаана хадын эзэн Буурал-баабайда хандалга — «Шалсаанын Буурал-баабайн ороходоо хэлэдэг үгэ» — бэшэжэ абаһан юм.

Уран зохёолшоной гараараа бэшэһэн «Шалсаанын Буурал-баабайн ороходоо хэлэдэг үгэ» Буряадай эрдэмэй түбэй архивта буулгажа абаа һэм, Хоца Намсараевай фондда хадагалаатай байдаг юм.

Энэ дуудалга хадаа, эртэ урдын сагай бөө мүргэлэй дуудалга болоно. Дуудалга соо хори-буряадуудай тотем болохо Хун-шубуунай нютагаа ниидэжэ ерэһэн тухай хэлэгдэнэ.

Шалсаанын Буурал-баабайн ороходоо хэлэдэг үгэ
(Призывание Буурал-бабаю Шалсаны)

Дуурахожа мордолойб
Худан, Хэжэнгэ голоо,
Дунгинажа мордолойб,
Айраг ехэ Шалсаана!!!

С напутственной песней отправляюсь
В долину свою Худана и Хэжэнги,
Напевая, отправляюсь
На великую свою Айраг Шалсаана!!!

Анхаралтайгаар дуудалга уншахада, тэрээн соо гансашье Хун-шубуун тухай хэлэгдэнэгүй, Бүргэд-шубуун тухайш хэлэгдэнэ. Яхад-саха арадай тотем Бүргэд-шубуун гэжэ мэдэнэбди, тиимэһээ хори-буряадууд сибириин тюрк хэлэтэй саха-яхадуудтай эртэ сагһаа нягта холбоотой байһан гэжэ ойлгохоор. 

Хун шубуун тайлаг,
Хоёр бүргэд дэбилгэ
Баруун ехэ даляараа
Байгал далай бүрхэйлээб, 
Зуун ехэ даляараа
Газаа далай бүрхэйлээб.
Газаа далайн зосоо тээ,
Зосоо далайн газаа тээ,
Гал шара нюдэтэй,
Гарьха мүнгэн һоёотой,
Хуй мэтэ хубилжа,
Хулһан мэтэ найгалааб.

Лебедь с верблюжонка,
В два орлиных взмаха
Правым могучим крылом
Заслонила море Байкал,
Левым могучим крылом
Заслонила Внешнее море.
Внутри Внешнего моря,
Вовне Внутреннего моря,
С огненно-желтыми глазами,
Серебряными кольцевыми клыками,
Подобно вихрю меняясь,
Подобно тростнику качалась.

Хори-буряадуудай уг удам болохо Хун-шубуунай үринэрэйнь олон болохо тухай, угаа үргэлжэлүүлхэ тухайнь дуудалга соо иигэжэ хэлэгдэнэ:

Ара тээшээ галдилайб,
Аша үриие үдхэлэйб.
Үбэр тээшээ галдилайб,
Үри бэеые үдхэлэйб.
Үлгытые үнеэлжэ,
Үбэгэн юрөөл хүргэлэйб.
Һалаатые һахижа
Һамаган юрөөл хүргэлэйб.
Хоймороор дүүрэн 
Хоёр хушуун үрые үдхэлэйб.

К северу продвинулась,
Внуков — потомков развела.
К югу медленно продвинулась,
Детей — потомков развела.
Ухаживая за теми, у кого «висят»,
До мужской доли благославляла.
Ухаживая за теми, у кого бывают течки,
На женскую долю благославляла.
Полный хоймор развела детей.

Хори-буряадуудай уг удам Хун-шубуунай үринэрөө халамжалан, аршалан, тэдээндээ һанаагаа табиһан тухай, үринэрэйнь элбэг дэлбэг, амар мэндэ амидарха тухай, дайсадһаа хамгаалха тухай дуудалга соо иигэжэ бэшээтэй байна: 

Хорёогоор дүүрэн
Табан хушуун малые үдхэлэйб,
Улин байха шоные
Уулын саагуур саралайб.
Харан байха хартаниие
Хадын саагуур саралайб.

Полную ограду
Скота пяти видов развела,
Воющих волков
За горы разогнала.
Подсматривающих врагов
За хребты выгнала.

«Шалсаанын Буурал-баабайн ороходоо хэлэдэг үгэ» гэһэн дуудалга соо Шалсаанын эзэнэй «хуушан» ба «шэнэ» нэрэнүүд дурдагдана. Шажанай дүрим, журам баримталжа Уула хадын эзэдэй үнэн нэрэнүүдыень дурдаха ёһогүй һэн, үнэн нэрэнүүдыень һэлгэн ондоогоор нэрэ хэлэжэ дурдаха гэдэг һэн.

Шэрээлжэн хүбүүн
Бэшэг ноён
Амба цырен буурал баабай
Шэнэ нэрэнь Хан Хамиса Ноён
Алаг нюдэн амба церэн
Ахай үбгэн мундуу дархан
дууридха.

Шэрээлжэна сын
Бэшэг ноён
Амба цырен буурал бабай.
Его новое имя называют Хан Хамисаноён,
Пегий глаз амба церэн,
Старейшина, могущественный дархан.

Шалсаана хадын эзэн Буурал-баабай, нютагай тогтоһон заншалаар, Монгол оронһоо гарбалтай Ширэльжэнэй хүбүүн гэжэ тоологдодог. Түүхын эрдэмэй доктор Т.М. Михайлов иигэжэ бэшэһэн байдаг: «Хэжэнгын Буурал-баабай эзэтэй Шалсаанын Обоо эртын сагта магад баргадуудай байжа болоо. Иимэ баримта Буурал-баабайда зорюулагдаһан бөө мүргэлэй дуудалгын мүрнүүд гэршэлнэ: 

Бажир-тэнгэри байратнай,
Барга Монгол удхатнай.
Гужир-тэнгэри гүйдэлтнай,
Гуни монгол шижемтнай.

Местопребывание ваше — Бажир-тэнгэри,
Происхождение ваше — Барга-Монгол.
Покровитель ваш — Гужир-тэнгэри,
Волшебство ваше от Гуни-монголов». 

«Үндэр эзэн (Буурал-баабайн ондоо нэрэнь — Э.Д.) — бата бэхи, томоотой, сагаан һанаатай, хори-буряадуудай дунда нэрэ хүндэтэй Сабдаг юм даа. Энэ Сабдагай байрладаг газар гэхэдэ, Верхнеудинскын уезддэ, Хориин ведомствын Хэжэнгэ голой дэбисхэр дээрэ оршодог Шалсаана хада,» — гэжэ этнограф Цыбен Жамцарано бэшэһэн байдаг.

XIX-дэхи зуун жэлэй хахадаар Хэжэнгын дасанай ламанар, Шалсаана хада дээрэ гаража, гурбан үдэрэй туршада буддын шажанай ёһо гурим, уншалга үнгэргэһэн байна. Ламанар ёһо гурим, уншалга бүтээжэ, Шалсаана хадын эзые — Буурал-баабайе буддын шажанда оруулаа юм. Хэжэнгын дасанай ламанар Агван-Тойндол ба Ванчик-Дакзал гэгшэд солчит зохёоһон байна. 1890-д онуудта Түбэдэй Лавранай дасанһаа ерэһэн Чжаягсан гэгээн шэнэ солчит зоёгоо юм. Шалсаана хадын эзэн Буурал баабай — Отог ноён гэжэ шэнэ нэрэтэй болоһон юм.

Хэрэглэгдэһэн литература

1. Михайлов Т.М. Из истории бурятского шаманизма. Новосибирск, 1980, с. 164.
2. Алексеев Н.А. Традиционные религиозные верования якутов в XIX в. Новосибирск, 1975, с. 36-39.
3. Цыдендамбаев Ц.Б. Бурятские исторические хроники и родословные. Улан-Удэ, 1972, с. 204.
4. Жамцарано Ц.Ж. Онгоны агинских бурят. — В кн.: Зап. Импер. русск. географ. общ-ва, т.34. СПб., 1909, с.390.