Одо заяамнай үргэмжэтэй байг лэ!


Гэрэл зураг: blogspot.com

Буряад зоной үри бэеэ хүмүүжүүлхэ талаар түшэглэн һууһан шэглэлнүүдэйнь нэгэн уг гарбал тухай асуудал болоно.

Урда сагһаа хойшо элинсэг хулинсаг, эхэ эсэгэнэрнай үри хүүгэдээ үнэн зүбөөр һургадаг байгаа. Һургаал заабаринуудайнь дунда уг гарбалаа мэдэхэ ябадал ехээр һайшаагдадаг, энэ хэрэгтэ ехэхэн анхаралаа табидаг байһан юм. Хүүгэдэйнгээ хэлэндэ орожо эхилхэдэ, эсэгэнэр болон элинсэгүүдэйнгээ омог, обог, нэрэ алдарые сээжэлдүүлдэг, ямар угтай байһыень ойлгуулдаг һаа, адагынь долоон үе, шадаа һаа арбаад үе хүн бүхэн мэдэдэг байгаа. Мүн баһа эжынгээ, нагасанарайнгаа талаһаа уг удамаа һайн мэдэхэ, сахиха, дагаха гээшэ тон ехэ удхатай юм.

Залуушуулда хара багаһаань уг гарбалай удхые ойлгуулхада, тэдэнэр ябан ошон өөһэдөө һонирхон гүнзэгыгөөр шэнжэлжэ, уг омогтомнай ямар урашуул, ухаатан, сэсэшүүл, бүхэшүүл, эмшэн, аргашад, дархашуул, эди шэдитэй эрдэмтэ ламанар, бүтүүе тааха, холые хараха мэргэшүүл, уран хэлэтэй зохёолшод, һонор толгойто үльгэршэд, хүгжэмшэд, дуушад, зурагшад, удага бөөнэр, ноён хаашуул гү, али бүгэдэ ниитын дунда ойлгууламжын гү, али эмхидхэлэй ажал ябуулагшадшье, аралжаа наймаа эрхилэгшэдшье байжа болоо гээшэб гэжэ бэдэрхэ, элирүүлхэ. Өөһэдөө эхэ эсэгэ болоходоо, угайнгаа суута зоной жэшээ дээрэ үхи хүбүүдээ хүмүүжүүлхэ. Тэдэнэрынь ээлжээндээ мүн лэ саашань үргэлжэлүүлэн дамжуулха. Иигэжэ угай һабагша таһалдуулангүй үргэлжэлүүлхэ гээшэ хэды һайн бэ!

Уг түрэлөө мэдэхэгүй һаа, дүүтэеэ гэрлэжэ болохо, уладайнгаа түүхые мэдэхэгүй һаа, урбагша боложо болохо

гэжэ урданай зон хэлсэдэг байгаа.

Үхибүүдэйнгээ хүмүүжэлэй түлөө түрэлхидынь, аха захатануудынь ниитын үмэнэ харюусадаг һэн. Тиимэһээ элинсэгүүдэй өөһэдөө гуримтай, журамтай байлга гээшэ залуу үетэндэ жэшээ болодог байгаа.

Дамбын аба, Сэсэгэй эжы гэхэ мэтээр эхэ эсэгэнэрэйнь хандалга мүн лэ гүнзэгы удхатай юм. Үхибүүдэй түрэлхид гэр бүлынгөө, уг удамайнгаа нэрэ хүндые, һайн һайхан заншалые гутаахагүй гэжэ ехэ оролдодог ба энэ хараа шугамые наринаар сахихыень хойто үенүүдтэ заадаг, захидаг һэн. Энэ хадаа зүб хүмүүжүүлгэдэ айхабтар ехэ нүлөөтэй байгаа. Тиимэһээ энэ ёһо заншалые һэргээжэ, үдэр бүриингөө ажабайдалда хэрэглэн тогтонижуулха ёһотой.

Залуу үетэниие хүмүүжүүлгэ хадаа ниитэ зоной абари зан болон ажахыһаа, ажалһаа дулдыдадаг байгаа. Отог отогой бүлгэмүүд хүмүүжүүлгэдэ ехэ анхаралаа хандуулдаг һэн. Багашуул ба залуушуулда табидаг эрилтэнүүдынь нютагуудта гү, али отогуудта адли нэгэ шэглэлтэй ба яһалашье шангахан хэмжээтэй байһан юм. Тиихэдэ ганса өөрынгөө бэшэ ондоошье хүнэй үхибүүдтэ захирха, заабарилха, хориглохо, эрилтэ хэхэ заншалтай байһаниинь сэгнэшэгүй һайн байгаа. Эхэ эсэгэһээ саашаа ошоод ябахадаашье, оромтой гуримтай ябахадань, хэды туһатай гээшэб! Хэрбээ ямар нэгэн хүнэй хулгай хээ, хүниие сохёо, гэмтээгээ, алаа, үбшэн эрэмдэг болгоо һаань, угай түрүүшүүл тэрэниие асаржа зэмэлдэг, хэһээдэгшье байгаа. Тэрэ хэндэб даа ушаруулһан гарза гайень угаараа түлэхэ баатай болодог һэн. Тиимэл хадань аха захаһаа, угай түрүүшүүлһээ эшэдэг, айдаг, гайхадаг байһан ааб даа.
Угай бэшэг харахада угаа һонин юм. Ургажа байһан модон шэнги ганса үндэһэнһөө һалбаран гараад, хэдэн олон аса һалаа боложо, олон тээшээ бадарна. Зариманиинь олоор пагсайн асатана. Тиигэжэ байтараа зарим бүлэг мүшэрынь хатангаа хаташаһан шэнги саашаа үгы болошоно. Шаналмаар гэхэ гү, али уйдхар гуниг түрүүлмээр үзэгдэнэ.

Олон хүбүүтэйдээ бү бардамла — нүгэл. Ганса хүүгэдтэйдээ бү голхоро — буян.

«Олоной олигтой юм, гансаһаа газар дүүрэдэг»

юм гэдэг урданай үгэ һанаанда ороодхино. Иигээд ерэхэдээ урданаймнай эхэ эсэгэнэр угаа таһалхагүйн түлөө ехэл оролдодог, үриин һүлдэ гуйжа үргэдэг, мүргэдэг, хүнһөө хүүгэдые үргэжэ абадаг ушар олон байһан юм. Эрэ бэрхэдээ бэшэ, эжы абын буянгаар үдэжэ үнэржэжэ, һайн ябанабди гэдэг гээшэ юм. Зарим айлай хүүгэдэйнь ехэнь үргэмэл байдаг ушар ганса бэшэ. Хүүгэдэй һүлдэ дахажа, уг гарбалнай үнэр олон болобо гээд оромгүй баярладаг, баясадаг гээшэ. Үри хүүгэдэй һүлдэ гээшэ үндэр дээдын яашагүй ехэ үршөөл гэжэ сэгнэжэ, нялха нарайе һайхан сэдьхэлээр хүлеэн абажа, хотон зоноо урижа, баярай милаангуудые хэжэ найрладаг һэн. Хүбүүтэй болоходоо, гэрэй эзэн хадагтай, бэлэгтэй угай бэшэг хүтэлдэг нютагайнгаа үбгэндэ хүбүүтэй болоһоной баяраар нэрыень угай бэшэгтэ оруулагты гэжэ зорюута ошодог байгаа.

Хүн зоной хэдэн үе оролдожо, угаа уһанда хэнгүй, шуһаа ниилүүлэнгүй ябаһанай ашаар, бидэ буряадууд үдэжэ, ондоо олон ямаршье арадуудай хүгжэлтэһөө доошо бэшээр хүгжэн һалбаржа, гүн ухаатан, сэсэн мэргэшүүл, элдэб урашуул, уран зохёолшод, шүлэгшэд, зурагшад, хүгжэмшэд улам олон боложо байна гээшэ ааб даа.

Гэхэтэй хамта мүнөө сагта үдэхэ үнэржэхын эрмэлзэл огто үгы болонги. Эхэ эсэгымнай уг таһаруужа гэжэ бодохо бодол үгы. Уг нагасаяашье, үбгэ эсэгэеэшье мэдэхэгүй зон олон болонхой.

1950-яад гаран онһоо эхилжэ, аборт хэхые зүбшөөгдэһэн байна. Энэ сагһаа эхилжэ, эсэгэнь үриеэ хороожо, эхэнь үхибүүгээ алажа, үсөөн хүүгэдтэй байлгын моодо дэлгэрээ юм.

Үсөөн хүүгэдэй моодо ажабайдалай мууһаа бэшэ, харин үхибүүгээ үндылгэхын түлөө үдэр һүнигүй эртэ бодожо, орой унтажа оролдохоһоо, ажал хүдэлмэри ехэтэй ябахаһаа залхуурһан ябадал ха юм.

Бурхан шажанаа хаяһан, эхэ эсэгын һургаал тоохоёо болинтоһон зондо үри хүүгэдэй һүлдэ гээшэ айл хотондо эрьехэдээ һай хаража, эдээхэн зоной үри боложо, эхэ эсэгые хэхэмни гэхэ юм гээд урданай зон, эхэ эсэгэнь хэлэхэ, ойлгуулха ёһотой юм ааб даа. Аборт хэжэ алажархихадань, бүүбэйхэн боложо түрөөд, таршалан жаргажа, ташаганаса энеэхэ, эжы абын энхэрэлдэ хүртэхэ талаангүй хосорно. Иигэжэ үриин һүлдые дайгануулһан ушар хэзээшье муу хойшолонтой байхань дамжаггүй. Уг унги таһархын, муу үйлын эхин хүтэлбэри болохонь лабтай байгаалиин тэнсүүриие, ажабайдалай жама ёһые алдуулхадаа һайн дүн хүлеэлтэгүй.

Наймаа дэлгүүрэй бии болоодүй, ажабайдалай болбосон бэшэ, эдеэ хоол, хубсаһа хунараа хуу баранииень гараараа бүтээжэ, өөһэдөө буйлуулдаг сагташье олон хүүгэдтэй зон ядаржа, туража үхэжэ байгаагүй. Урданай хүн хэлсэхэдээ:

«Үри түрэхэдөө өөрын хубитай, эд зөөриин хэшэгтэй ерэхэ юумэ»

 — гэдэг. Адаглахада зүб шэнги байдаг. Олон үхибүүдтэй айлда ороходош, хододоо эдеэ хоолынь дэлгэржэ, бултанда хүртэжэл, гэр бараан соонь олоной ольһотой, аятай хангалаар анхилжа байгша. Ори ганса, хоёрхон хүүгэдтэй зарим айлда элдинэй тэмдэг үгы, эдеэнэйшье үнэр үзэгдэхэгүй, гэр соонь зэнхэгэр шэнги байдаг. Энэ гээшэ үриин һүлдые саашань харуулһанай түрүүшын шэнжэ байхань магадгүй.

Ажабайдалай ута зам соо түрэһэн аха дүүнэрэй хоорондын барисаан, бэе бэеэ дүнгэхэ, тулгаха, туһалха ябадал барагдахагүй юм. Олоной оромтой гэдэг арадай сэсэн үгэ зүб лэ гээшэ. Айл аймаг болоод, нэгэ нэгэндээ айлшалалсажа, зүрхэнэйнгөө нангин сэдьхэлые хубаалдажа, нэгэнэйнгээ түрэ хуримаа хэхэдэньшье, гэр байрада түбхинэхэдэшье, ажал хүдэлмэридөө амжалта туйлахадашье даган баясажа, баяр ба уйдхарыень хубаалдажа ябаха гээшэ ехэл удха шанартай. Үбдэхэ ядарха, үншэрхэ гансаардаха гэхэ мэтын бэрхэшээлэй тохёолдоходошье, түрэһэн олон аха дүүнэрэй, түрэл гаралай халуун анхарал, тэдхэмжэ, туһаламжа хэды һайн бэ. Иимэ харилсаан юунһээш үлүү сэнтэйл!

Манай буряад арадай заншалда олон үхибүүдые түрэһэн эжы гээшэ айхабтар хүндэтэй хүн байгаа: бэе мяханииньшье эм болоһон, ямаршье бузар үгы, арюудаһан бэетэй гэжэ хэлсэдэг һэн. Долоон хүбүүдые түрэһэн эхэ хүн бүһэтэйшүүлэй дээдэ талада һууха эрхэтэй болодог һэн ха. Эхир хүүгэдые түрэһэн эжы альгандаа эмтэй домтой гэгдэжэ, хүхөө үбдэгшэд эльбүүлжэ амаржадагшье ушарнууд олон байгаа.

Саашадаа үриин һүлдэһөө тутархангүй, уг гарбалайнгаа зула бүхөөнгүй, эжы абынгаа уг удамые үргэлжэлүүлхэ, буряад арадайнгаа һүр жабхалан бадарааха гэжэ оролдохо болонобди. Энээниие залуу үетэн ажабайдалайнгаа гол һудаһан болгожо ябаха ушартай. Дэлхэйн хэмжүүрээр бодоо һаа, манай арад даншье һаа багахан гээшэ ааб даа. Агууехэ арадай түлөөлэгшэд шэнги айлнуудай ганса хоёр үхибүүдые түрэхэ болоо һаань, буряадуудаймнай тоо бүришье үсөөржэ, ябан ошон арадаймнай хүгжэлтэдэ заһаршагүй хохидол ушархань холо бэшэ.

Эжынгээ нэрэ нэрлүүлхэ басагатай бологты, эсэгынгээ нэрэ нэрлүүлхэ хүбүүтэй бологты гэһэн һайхан үреэл үгэнүүд хододоо түрэ наранда, хуримай найрта хэлэгдэжэ байдаг гээшэ ааб даа. Нэрээ нэрлүүлхэ хүүгэдтэй болоходоо, угаа үргэлжэлүүлнэ. Тиин хүн түрэлтэнэй уг залгамжалуулха гээшэ алтан дэлхэйн жама ёһо, хүн бүхэнэй уялга болоно ха юм.

Хүдөөдэ байдаг эхэ хүнүүд хэды сүлөөгүй байбашье: мал адууһан олон, гэртэхи ажал яашахаб, үхибүүдээрээ «зууралдаад», һамаараад, шадахыса хубсалуулаад, хооллуулаад, һургуулида, институдта һургаад байха шадалтай, зоригтой эхэнүүд олон байна. Энэмнай айхабтар ехэ оролдолгын хүсэн.
Харин үри бэеэ һургахаһаа, хүгшэдөө үргэхэһөө гадна, гүрэнэй ажалда хүдэлөөд, мүн сүлөө сагтаа шүлэг, рассказ, статья бэшэхэ, оёжо урлажа, элдэжэ эсхэжэ, хүн зондо туһалжа, дуугаа зохёогоод дуулажа байдаг, олон үри хүүгэдтэй үнэр һуудаг эхэнүүдтэй бүлэнүүд буряад зоной дунда олон байха. Иимэ айлнууд нютаг бүхэндэ бии. Залуу бүлэнүүд эдэл зонһоо жэшээ абажа, үнэр олон боложо, ажалаараа олзо оложо, олоһоороо ажабайдалаа хангажа һуудаг гээшэ.

Мэдээжэ эрдэмтэд, түүхэшэд буряад зон монголшуудтай нэгэ үндэһэ яһатанай гээшэ ааб даа. Элдэб шалтагаанһаа боложо, зүүн ба баруун Монголһоо таһараад, аяар олон нютагуудаар таража һуудаг болонги гээд нэгэтэ бэшэ тэмдэглэдэг. Эгээл энээн тухай:

«Үе саг, түүхэ гээшэ урдажа байһан уһантай адли юм»

 — гэжэ нэгэ философ хэлэһэн байгаа һэн. Эдэ үгэнүүдынь «Саг — сагтаа, сахилза — хүхэдөө» гэһэн арадай үгын сэсэн мэргэниие һануулна.

Уг гарбалаа, түрэл түхэмөө һуралсаха, асуулсаха заншал буряад арадта үни холын сагһаа байһан юм. Буряад нютаг бүхэндэ урданһаа хойшо угай бэшэг бэшэгдэжэ, хадагалагдажа ябаһан байдаг. Энэмнай манай түүхэ намтарай нангин үндэһэн, нангин хэрэг гээшэ.

«Алидбта, алид бэлэйт, ямар угайбши, эсэгэшни хэн бэ?» гэхэ мэтээр асуулсаха заншалай удха ехэл гүнзэгы. Уг гарбалаа хэлэхэдээ, миин хүбдүүд гэхэ бэшэ, харин түмэршэн хүбдүүд гү, али улаалзай, сагаалзай гү, али байтай хүбдүүд гү гэхэ мэтээр унгилан хэлэхэ ушартай. Ганса уг отогоороо омогорхохо бэшэ, уг унгинарайнгаа ажаһууһан орон нютаг, бууса аргагүйгөөр сахидаг, тахидаг ба омог омогоороо нютагжан ажаһуудаг байһан юм.

Жэшээнь, 1850 онуудһаа 1980-яад онууд хүрэтэр Будалан нютагайхид ямар газарнуудта ажаһуудаг байһан бэ гэхэдэ, гол түлэб иимэрхүү: Тохойдо, Хабшууда, Бурхатада мүн тиихэдэ Тооромдо — холимол омогойхид ажаһуудаг байгаа. Баруун Бугандада — хальбангууд; Анхабайда, Бурхатада, Бугандада, Хүлэрэгтэдэ, Забайда, Шатанхайда, Харуулай арада, Масайн буламда, Шэнэһэтэдэ — боохой хуасайнхид; Хабсагайтада, Онон голоор — харгананууд; Үлэнтэдэ, Үлзытэдэ, Харганаатада, Хадатада, Онон голоор, Иван аралай араар — баяахан хуасайнхид; Бүһэтэдэ, Хабсагайтада, Хүлэрэгтэдэ, Дархатын адагта — сагаангууд; Ямаатын шэлээр, Сэрэгэй талаар, Булагаар, Ендэрээр, Доодо-Шугыгаар — шарайдууд ажаһуудаг байгаа гээд 1906 ондо Будалан нютагта түрэһэн боохой хуасай угай хүн, тойрогоймнай түрүүшын агроном-луговодуудай нэгэн, Россиин географическа бүлгэмэй гэшүүн байһан Гомбо-Доржо Намсараевич Намсараев бэшэһэн байгаа һэн.

Иигэжэ уг омогоороо, айл хотоороо нютаг нютагта түбхинэжэ һуухадаа, үбэлэй һүниин утада үльгэр таабарияа хөөрэлдэжэ байха үедөөл, ямар угай зон, ямар зан абаритай, аяг аашатайб, шанар шэнжэтэйб гэжэ бэе бэеэ ажаглан хараад, хошон зугаа болгожо, иимэхэнүүд шүлэглэмэл мүрнүүдые зохёоһон байха.

Хэжэнгын аймагай Загаһата нютагай ажалай ветеран Ц. Чимитовэй суглуулбариһаа:

1. Галуун тохорюун ганганааша,
Галзууд хүн гашайдааша.

2. Ухаатай хүн заабариша,
Хуасай хүн заргаша.

3. Хүбшын модон хүхэрөөшэ,
Хүбдүүд хүн хүндэлөөшэ.

4. Зудай олон хүндэтэй,
Худай уг гарбалтан.

5. Гашайда бэрхэшүүл зон
Гушад изагуурай хүн.

6. Шараһан мяхан шаратай,
Шарайд хүн шагшаатай.

7. Хадхууртай бургааһан — долоогоно,
Хаядалтай харуушуул — харгана.

8. Бодолтойхон хадаа бодонгууд,
Бодонгууд хадаа тодорхойнууд.

9. Хари хүниие хүндэлхэ
Хонин төөлэйтэй сагаангууд,
Манай хүниие хүндэлхэ
Морин төөлэйтэй сагаангууд.
Морин төөлэй хүндэтэй Сагаан,
Мордохо сагта үдэшэдэг Сагаан.

10. Харбаха номондо хабагүй Хальбан,
Хара тогоондо хабатай Хальбан.
Дэлихэ номондо дүрэгүй Хальбан,
Дэльбэн тогоондо дүрэтэй Хальбан.

11. Барга хара Батанай
Барда нохойнгоо һүүл тайраа.

Мүн ажалай ветеран Д.-Ц. Намжиловай суглуулбари соо эдэл угууд тухай яг ондоохоноор хошоноор хэлээтэй байна.

1. Галзууд хүн гайтай,
Ганса модон эзэтэй.

2. Хуасай хүн ходорхой,
Хооһон тэргэ дондорхой.

3. Хүбдүүд хүн хүхюутэй,
Хүнды модон абяатай.

4. Шарайдай байгаагүй нютаг үгы.
Шаазгайн һуугаагүй модон үгы.

5. Гушад хүн гушан зантай.

6. Харгана хүн харатай,
Хартаганаа модон хадхууртай.

7. Хурса хутагата худанса шарайд.
Мохоо хутагата моотогон харгана.

8. Худагай уһа
Хундагаар ууһан худай.

9. Бодонгууд хүн буритай,
Бодон гахай һоёотой.

10. Батанай хүн тэнэгтэй,
Буруугай хорёо шабааһатай.

11. Сарай мяханда садаагүй сагаангууд,
Сагаан архида һогтоогүй сагаангууд.

Гэхэтэй хамта мүнөөшье уран шүлэгшэд, эхилэн бэшэгшэд уг гарбал тухай, уг гарбалдаа хандажа шүлэглэн бэшэнэ. Жэшээ болгожо нэгэ шүлэг хараад үзэе:

Угтан гараһан
Уг гарбални,
Түрэл арадтам
Туһа хүргэлсыш,
Сээжэ зүрхыем
Шэнээр баясуулыш.
Сэхэ харгыдам
Шэглэн оруулыш.
Шэхэндэм шэбэнэн,
Нюдэндэм харагдан,
Һайниие дэбжээн,
Мууе сарыш.

Одо заяамни үргэмжэтэй байг лэ гэжэ уг гарбалдаа, удага бөөдөө, обоо ууладаа хандан зальбардаг залуушуул бии боложо байна.