Нэрэ үгэлгэ

Дэлхэй дээрэ үхибүүнэй мүндэлэн түрэхэдэ, бүхы наһаараа бэеэ абажа, алдаршуулжа ябахынь тула тэрээндэ нэрэ үгтэдэг. Нэрэ бүхэн өөрын удха шанартай байдаг. Тиимэһээ нэрэ үгэлгэдэ буряадууд ехэ анхаралтайгаар хандадаг байгаа. Хүүгэдтээ буян хэшэгтэй нэрэ үгэхые зон оролдодог байгаа юм. Жэшээнь: Жаргал, Баяр, Түмэн, Амгалан, Тэгшэ, Буянта, Хэшэгтэ, Зоригто, Бэлигтэ, Алдар гэхэ мэтэ.

Удхаараа ямаршье һэжэггүй, тон юрын, Сэсэг, Түбшэн, Уран, Урин, Сүхэ, Хүлэг, Заяа, Энэбэшэ, Тэрэбэшэ, Адлибэшэ, Гэрэл, Арюун Шулуун, Булад, Дархан, Хонишон, Адууша гэхэ мэтэ амгалан һайн ябуужаг гэһэн нэрэнүүдые үгэһэншье байгша.

Үхибүүдээ тогтоожо ядаһан гэхэ гү, али гээгдэхүүлһэн айлнууд түрэһэн үримнай тогтожо, үнэр олон боложо, уг гарбалаа үргэлжэлүүлһэй гэһэн бодолоор ямар бэ даа амитанай гү, али муухай юумэнэй нэрэ үгэдэг байгаа юм. Жэшээнь: Бааһата гэһэн шэнги нэрэ үгэхэдэнь, хүн бэшэ, харин муу, муухай амитан хадань, үхэлэй эзэн хэрэглэхэгүй гэһэншүүгээр һанадаг байгаа. Жэшээнь: Нюһата, Боро-Хүбүүн, Хара-Хүбүүн, Сагаан-Басаган, Шарлай, Борлой, Шоно, Ямаахан, Гүлгэн, Арсалан, Хурьгаадай, Эшэгээдэй, Буха, Бэлтэргэ гэхэ мэтэ. Иимэ нэрэ үгэхэдэнь, үнэхөөрөөшье үхибүүдынь тогтодог (амиды үлэдэг) һэн. Мүн баһа һая гараһан хүүгэеэ ондоо, олон хүүгэдтэй айлда абаашажа, хоёр-гурба наһа хүрэтэр байлгадаг ушар байгаа. Агын округой Могойтын районой Догой нютагта нэгэ айл арбаад хүүгэдээ гээгдэхүүлһэн байгаад, удаадахи хоёр хүбүүдэйнгээ гарахада Пётр ба Фёдор гэжэ нэрэ үгөө һэн. Тиигээд өөһэдынгөө ехэ тала (нүхэр) болохо Пётр ба Фёдор Ларионовтан гэжэ аха дүү ород айлнуудта хүбүүдэйнгээ аяар гурбатай-дүрбэтэй болотор байлгаһан юм. Тэдэнь мүнөө тус тустаа арбаад-арбаад үхибүүдтэй хүгшэн айлнууд болонхой һуугша. Өөһэдөө тэдэнэр хүгшэн ба нагаса аба болоһоор үнинэй. Энээниие юун гэжэ ойлголтой гээшэб?


Энэ айлда үхибүүнэй һүлдэ үгы байһанаа, ондоо айлай үхибүүдэй һүлдэ дахажа ерэһэн шэнги болоно. Гэхэтэй хамта, нэрэ үгэхэдөө зарим айлнууд дасан ошожо, ямар нэрэ үгөө һаамнай хүүгэмнай урагшатай, харгытай, һайн хүн боложо ябаха гээшэб гэжэ ламада хандадаг байгаа. Зурхайн ном соо жэлдэнь тааруулжа, одо мүшэдэй (астрологическа) харилсаанай зохисотойень хаража, тон таараха, һайн дэмбэрэлтэй түбэд нэрэ үгэдэг байгаа. Жэшээнь, Сэрэн — буряадаар ута наһан, Буда — бадма сэсэг, үгы һаа Будда бурхан, Аюша бурханай нэрэ.
Бурханай гү, али урданай суута хаан, удаган гү, али хада уулын нэрэнүүдые, хүүгэдтээ үгэхэ ушар байгаа. Гэбэшье зарим ушарта үхибүүниинь ехээр үбшэлөөд гү, али хэрэг үйлэнь урагшагүйдөөд зурхайшанда хандахадань, хүнэй даахагүй ехэ нэрэ үгөөт, нэрэнь хүндэдөө, нэрыень һэлгүүлэгты гэдэг. Нэрыень һэлгүүлхэдэнь, үнэхөөрөөшье үбшэниинь эдэгэдэг гү, али ажабайдалынь урагшатай болодог байгаа. Жэшээнь; эхэһээ түрэхэдэм намда Сэсэгмаа гэжэ нэрэ үгэһэн юм. Таба наһа хүрэтэр элдэб үбшэнүүдтэ нэрбэгдэжэ, үдэр хоногой үнгэрхэ бүри үхэхөө байһан хэбэртэй байхадам, Гүнэй нютагта ажаһуудаг, жаахан хүүгэдые адисладаг, аршаандадаг, аргалдаг ба баряашалдаг Бүтэб гэжэ нэрэтэй хүгшэндэ абаашаһан юм ха. Эрхиидээ эмтэй, долёобортоо домтой тэрэ хүгшэн намда нэрэнь таараагүй, Будаханда болгогты саашань гэһэн байгаа. Бадашан татажа гү, али зорюута муушалжа хэлэхэдэ, илангаяа үбшэн үхибүүдтэ һайн гэдэг урданай үгэ бии. Эндэһээл «мууда шорой халдахагүй» гэһэн үгэнүүдэй гол удхань эли болоно. Иигэжэ нэрыешни һэлгүүлһэнһээнь хойшо гансата «наашаа хаража», үдэр бүхэндэ өөдэлэ өөдэлһөөр, огтошье үбдэхөө болёо һэнши гээд эжымни хэлэдэг һэн.


Хүнэй нэрэ өөртэнь таараһан байха ёһотой гэжэ урданай зоной хэлэдэг дэмы бэшэл ха. Тиигээд лэ Байгал, Енисей, Амур, Ураал, Наран гэхэ мэтэ нэрэнүүдые үгэхэдэ наһатайшуул дэмжэдэггүй. Мүн Суранзан, Чингис, Баты гэхэ мэтэ нэрэнүүдые үгэхэдэ өөгшөөдэггүй. Эдэ хадаа суута хаануудай нэрэнүүд ха юм. Ехэ удаган, бөөнэрэй, хаашуулай нэрэнүүдые даахань хэсүү гэжэ тоолодогынь мүн лэ гүнзэгы философско удхатай болоно.

Эртэ урдын сагһаа хойшо зүүн зүгэй арадуудай оюун бэлигтэй сэсэн мэргэн хүнүүд байгаалиин үзэгдэлнүүдые, хүн түрэлтэнэй ажабайдал, ажамидарал ажаглажа, хэһэн ажаглалта шэнжэлэлгэнүүдээ үеһөө үедэ дамжуулжа, гайхахаар сэсэн һургаалнуудые, гүн удхатай заабари номнолнуудые, астрологическа календарьнуудые зохёон бии болгоһон гээшэ ааб даа. Тэдээн соонь хүн бүхэнэй ямар жэлтэй, мэнгэтэйһээ боложо, ажал хэрэгтэ, аян замда, бэеын элүүртэ, хуби заяанда таарамжатай үдэр гарагыень, зүг шэгыень, ямар жэлдэ хии мориниинь хэлтыхэб, ямар жэлдэ ямар юумэндэ: хиидэ, уһанда, модондо, шоройдо, түмэртэ гэхэ мэтэ һуудалтай байхаб гэжэ элирүүлээд, зурхай гэжэ ном — календарь зохёоһониинь баясамаар ба хэтын хэтэдэ туһатай. Гадна зүүн зүгэй арадууд, тэрэ тоодо буряад-монгол угсаатан жэлээ оруулга тухай ехэ юумэ мэдэхэ ба сахиха ушартай.