Гунга Чимитовай 100 жэлэй ойдо

Гунга Чимитов Буряад Уласай Мухаршэбэрэй аймагай Хошун-Үзүүр (анханай Улаан-Туяа) нютагта 1924 ондо ноябриин 15-да түрэһэн. Газар уһанай хүрэнхэй, Түгнын талын сагаан саһаар сахилан байхада мүндэлһэн хүбүүхэн багаһаа бороор ургаһан ааб даа. Арбаад наһаяа хүсэһөөр лэ хүдөөгэй хара ажал хэлсэжэ эхилээ: мал адууһа харалсаха, түлеэ уһаяа зөөхэ, шэрэхэ, гар хажуураар сабшаха, бухал шэрэхэ гэхэ мэтэһээ эхилээд, хүдэлмэри юу барагдахаб. Тииһээр дайншье эхилжэ, 8-хи анги дүүргэмсээрээ таряашадай учетчигоор, хонишодой гууртын ахалагша хонишоноор, тоо бүридхэгшөөр хүдэлжэ гараһан. Хүгжэм дуунда багаһаа һэдэбтэй хүбүүн саашадаа Улаан-Үдын хүгжэм дуунай училищида орожо дүүргээ. Саашадаа хоолой һайтай, мэдэсэ ехэтэй байһандаа Буряадай радиокомитедтэ диктораар, редактораар хүдэлжэ гараһан. Эндээ таараад, амжалтатай хүдэлжэ байха зуураа түрүүшынгээ баснинуудые бэшэжэ захалаа, мүн бага-сага оршуулга хэжэ туршадаг болоо. 1951 ондо Москва хотын Литературна институдта орожо, «уран оршуулга» гэһэн таһагта һуралсаба. Олон жэлэй туршада «Байгал» журналда хүдэлжэ гараһан.

2014 ондо Гунга Гомбоевич Чимитовай наһанайнь үнэн хани Цыпилма Доржиевна урид хаанашье хэблэгдээгүй шүлэгүүдыень согсолжо, «Сэдьхэлэйм шэмэг» гэһэн ном хэблүүлжэ нара харуулһан. Тус номынь «Буряад хэлэ Буряад уласта cахин хүгжөөхэ» гэһэн Буряад Уласай гүрэнэй программын хэмжээндэ Буряадай Уласай соёлой яаманай мүнгэн һангай дэмжэлгээр хэблэгдээ юм. Шэнэ ном гаргаха хэрэгтэ мүн өөрын туһа үзүүлһэн буряад арадай поэт, «Байгал» сэтгүүлэй редактор Галина Хандуевна Базаржапова-Дашеева номой оролто үгэдэ иигэжэ бэшээ:

«Гунга Чимитов ажалайнгаа намтар республикын радио-хороондо эхилээд байтараа, 1951 ондо Буряадай Уран зохёолшодой холбооной зууршалгаар А.М. Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институдта hурахаар эльгээгдэhэн ушарынь үндэр болбосоролто литературна мэргэжэлтэн болохо замынь нээжэ үгэhэн байна. Уран зохёолой, олониитын улас түрын „Байгал“ журналда гушаад жэл соо хүдэлжэ, буряад литературын хүгжэлтэдэ өөрын ехэ хубита оруулhаниинь мэдээжэ.

Тиихэ зуураа Г.Г. Чимитовэй оршуулгын ажалда онсо арга дүрэтэйнь, абьяас ульhатайнь дээдэ hургуулиин удаа элирээ hэн. Ородой болон хилын саанахи уран зохёол hайса шудалжа, эдэ бүтээлнүүдэй эрхимүүдыень буряад хэлэндээ оруулха гэhэн хүсэлдэ хүтэлэгдөө бэлэй. Тэрэ тоодо Н. Гоголиин, А. Островскиин, М. Горькиин зүжэгүүдые, В. Шекспирэй орёо удхата зохёолнуудые оршуулhаниинь оройн залаата ажал гэжэ сэгнэмээр юм. Грузин поэт Шота Руставелиин „Барасай арhа хэдэрhэн баатар“ гэhэн поэмэ Г.Г. Чимитовэй оршуулгаар буряадаар зэдэлээ.

Дэлхэйн литературын дээжые эрхим hайнаар үндэhэн хэлэндэ оршуулагша Г. Чимитов „Монголой нюуса тобшо“, И. Калашниковай „Шуhата зэбүүн саг“, Монголой элитэ зохёолшо Сэнгын Эрдэниин „Хойто наhандаа уулзахабди“, япон уран зохеолшо Иноуэ Ясушын „Бүртэ шоно“, „Орос гүрэн тухай зүүдэн“, „Монголой нюуса тобшо“ гэhэн зохёолнуудые оршуулжа алдаршаа».

Буряад-монгол арадай эртын ехэ баялиг «Үльгэрэй далай» судар Гунга Чимитович Цыпилма Доржиевнатаяа хэды үндэр наһатай байбашье, бэеэ зангидан зүрхэлөөд, мүнөөнэй буряад хэлэн дээрэ хүрбүүлжэ, нэгэ ехэ баатаршалга гаргаа юм. Энэнһээ урид хүнүүд тэрэниие уншахаяа хүсэбэшье, худам бэшэггүй яагаад уншахаб даа? Харин мүнөө уншаха арга боломжо үгтэбэ ха юм. Хаа-хаанагүй үбгэд хүгшэд, залуушуул илгаагүй тус судар урдаа урматай дэлгээн, оршуулгашадтаа баясан һуудаг лэ.

Гунга Чимитов 1940-д онуудһаа зохёолнуудаа хэблүүлжэ захалаа. Буряад литературада анхан үзэгдөөгүй жанр — баснинуудые, шог ёгто шүлэгүүдые зохёожо уншагшадые һонирхуулаа. Уран шүлэгшэ арад олоной дунда дайралдадаг билдагууша, хяһуур, өөдэрхүү, залхуу, бүдүүлиг зантай хүнүүдэй ушардаг байхада, тэдэнэй өөдэгүй зан, бирагүй үйлэ хэрэгүүдыень шүүмжэлэн, дутуу дундыень заажа, олониитын, ёһотой хүнэй жаяг заршам сахижа ябахыень шүлэгэйнгээ мүрнүүдээр уряалжа ябаа:

Айлда — намар, гэртээ — хабар

Айлшалха дуратай хяhуур хүндэ
Айлайда ходо — баян намар:
— Аhайш даа! — гэжэ
Аймшагтайгаар баясан,
Архи хойно хойноhонь
Ама руугаа юулэнэ.
— Ухайш даа! — гэжэ
Ууралтайхан буузые
Хүсэд жажалангүйгөөр
«Хүлд» гэтэр залгина.
— Һүрхэй даа! — гэжэ
Һүхирхэ тооной дуугараад,
Амаа халаhан айлшан
Аялга дуугаа эхилнэ.
Харуугай гэртэ хүнэй ороходо,
Хашан хабар байдаг лэ ходо:
— Ай халаг! — гээд,
Азагүйдэhэн эзэн
Алта мүнгөө хаартаар
Алдаhанаа хөөрэнэ.
— Оо, ёгхо! — гээд,
Оhолтожо hалаhанаа,
Хулгай дээрмэдэ ороhоноо
Хургаа даран тоолошоно.
— Эй, нүхэр! — гээд,
Эзэн айлшандаа хандажа,
Нэгэ хахадые таби! гэхэ.



Баабгайн хүбүүн
(басни)

Үндэр хадын үбэртэ
Үдхэн ногоон шэдхэдэ
Эрэ, эмэ бартахи
Энхэ мэндэ һуудаг гээ
Газар дэлхэй дээрэ
Ганса монсогор хүбүүгээ
Гамнахын ехээр гамнажа,
Гар дээрээ үргэжэ,
Эрхэлүүлэн тахижа,
Эрэ болгон үндылгэбэ.
Үдэр бүри хүбүүниинь
Үнды үндыһөөр үндыжэ,
Үнэхөөр нэгэ мэдэхэдэнь,
Үндэр гэгшын бэетэй
Задарюун, гоё һайхан
Залуу баабгай болошобо.
Үтэлһэн хоёр баахалдай
Үнөөхи мантан хүбүүгээ
Үшөөл жаа гээд һанажа,
Эдеэнэйнгээ дээжые эдюулнэ,
Унданайнгаа шэмэтэйе уулгана.
Бэеэ хүсэһэн хүбүүниинь
Бэлэн юумэ дээрэ таршалан,
Оройдоо хүхихэ,сэнгэхэһээ
Ондоо юумэ мэдэнгэгүй.
Эрхэ хүбүүндэ юуншье бии,
Эсэгын дулаалһан эшээн,
Эжын бэлдэһэн эдеэн,
Юрэдөөл, бүхы юумэн
Юрөөлэй ёһоор бии...
***

Хара баабгайда хамаг юумэн бии,
Харин үтэлһэн эхэ эсэгэеэ
Хайрлаха сэдьхэлэй
Халташье байхагүйнь харамтай лэ.

Жада хурса хэлэтэй баснинуудай удаа жэгтэй һайхан уянгата дуунуудай үгэнүүдые бэшэжэ, буряадайнгаа композиторнуудаар, илангаяа, Сергей Манжигеев, Анатолий Андреев, Юрий Эрдынеев, Пурбо Дамиранов гэгшэдтэй ганзага тааран хүдэлжэ, олон мэдээжэ дуунуудаараа үргэн арадайнгаа дунда суурхажа, поэт-песенник гэһэн солодо хүртөө. Дуунай үгэ бэшэхэдэнь, театральна-музыкальна тусхайта дунда һургуулида олоһон мэдэсэ дадалынь сохом туһатай байһан бэзэ. Гэбэшье, өөрынь досооһоо булагтал «тэһэрэн» халиһан үгэнүүдынь дуун болохоор бэлэн, хүгжэмэй аяда хүнгэхэнөөр оростой байһаниинь элитэ. Эхэ нютаг, аба эжы, инаг дуран, сагай гүйсэ тухай гүнзэгы удхатайшье, хүхюун холшоршье дуунуудынь хэзээдэшье хүнүүдые уяруулха, баясуулха шадалтай. Тон мэдээжэ «Тоонто нютаг» дууниинь буряад арадай хоёрдохи һүлдэ дуун гэхээр зэдэлжэ, хүгшэн залуугүй дуратайгаар дуулалдадаг юм. Мүн «Жара наһанай жаргал», «Эжымни», «Амрагай хэшэг», «Хани нүхэд», «Амраг гансам», «Шиниим түрэһэн үдэр», «Хүбүүнэй дуун», «Эгэтын-Адаг», «Эгэшэ аха хоёрни», «Эжэл гансам ерээрэй» гэхэ мэтэ тоогүй олон дуунуудынь дуу хүгжэмэй алтан жасада эрхэбэшэ орожо, буряад зоной сэдьхэлэй баялиг боложо, хэтэ сагта сууряатан зэдэлэн байхань дамжаггүй!

Эжымни

Юһэн һара хэбэл соогоо
Юумын гамтай шэрээш.
Намар байгаа талхан соогуур
Намай түрөө бэлэйш.
Дабталга: Эжы, эжы, эльгэ зүрхэмш
Эгээл дүтэш намдаа.
Эжы, эжы, оршон ябыш
Элүүр энхэ зандаа...

Амраг гансам

Хүгжэмынь А.Андреевэй, үгэнь Г.Чимитовай
1. Урихан зулгы шамхантайгаа
Уулзаха заяа золтой байгааб.
Холшорхон шарайш нюдэндэмнил,
Хонхохон абяанш шэхэндэмнил,
Холшорхон налгай амараг гансам!
Хонгорхон шарайш нюдэндэмнил
Хонхохон абяан шэхэндэмнил. — 2 дахин...

Гунга Чимитов дуушан мэргэжэлтэй бэшэшье һаа, дуунайнгаа мүрнүүдые шэбшэжэ, тааруу зохидоор бэшэдэг, дуун болгон далижуулха эдитэй гээшэ ха юм. Дуунай шүлэгүүдээ нарин дархан мэтээр үлүү-дутууень дахин-дахин мүлижэ, түгэс шэнжэ олгодог байгаа бэзэ. Шүлэгүүдынь хүгжэм бэшэгдэхэһээ уридшье дуун шэнги, доторой аялгатай, эршэтэй. Гунгаа Гомбоевичай удха түгэлдэр, угалзата баян хэлээр бэшэгдэһэн 300 гаран дуунуудынь ёһотойл арадай дуунууд болонхой. Уран шубуундал хурдан далитай үгэнүүдтэй, хүнэй һанаан бодолдо шэнгэмээр, ая хүгжэмынь абтасатай дуунуудыень зон дуратайгаар тогтоон абажа, сээжэлдэнэ, дэлхэй дүүрэн тараан ниидхүүлнэ.

Захяа дуун

1. Аян замдаа, инагни,
Азатай һайн ябаарай,
Алас холын газарһаа
Айл аймагтаа бусаарай.
Дабталга: Хүрөөд намдаа ерэхыеш
Хүлеэн, хүлеэн байхалби.
2. Халзан, халзан хараарааа
Хада уулы дабаарай.
Халуун мэндым абаһаар
Харюу бэшээд табяарай.
Д-га:
3. Зүгэй холо хизаарта
Зүрхэеэ шим гамнаарай.
Зүлгэ ногоо гэшхэһэн
Зүргэеэ бү мартаарай.
Д-га.

50 жэлдэ таһалгаряагүй зохёон ябаһан ажалайнь үрэ дүн гэхэдэ: шүлэгүүд ба баснинуудай согсолбори «Сэлгеэ сагаан Түгнэмни» (1958), «Хүдхэшүүл» (1961), «Шэниисэ таряанай шэнхинээн» (1970), «Шанга харюу» (1972), «Таряан» (1974), «Бахын һанаан далайда» (1982), «Тоонто нютаг» (1994). 1964 ондо «Һайн хүнэй шарай» гэһэн художественнэ очеркнуудай (рассказуудта дүтэ) суглуулбари гаргаа.

Түгнэмни

Сэсэг ногоо надхуулhан
Сэлгеэ сагаан Түгнэмни,
Холо ойрош ябахадам,
Ходол минии hанаандам.
Энхэ амгалан, зулгыхан,
Энхэргэн даа, дулаахан.
Элдин хонгор Түгнэмни,
Эхэ оронойм хубиньши.
Дайнайш хэсүү жэлнyyдтэ,
Дархан солото ажалдаш
Хүбүүд, басагадаа зоригжуулдаг
Хүсэтэ нангин хабатайш.
Зон арад түмэнэйнгөө
Зол жаргалай сэргые
Наран таладаа зoohон
Намжар баян Түгнэмни!

Гунга Гомбоевич үхибүүдтэ зорюулжа олон зохёол бэшэһэн. Тэдэнь хамта дээрээ 20 номууд боложо хэблэгдэн гаранхай. Хонгор хөөрхэн хүүгэдэй зүб мүрэй хүмүүжүүлгэдэ зорюулһан зохёолнуудынь авторай үхибүүдтэ үнэн зүрхэнһөө дуратай, тэдэнэй аяг ааша, доторой байдалые (психологи) һайн мэдэдэг байһыень харуулаа: «Манай колхозой үхибүүд» (1955), «Сэсэгхэнэй нүхэд» (1959), «Мэхэтэй шандаган» (1961), «Эжын һайндэр дүтэлөөл даа» (1962), «Бэрхэ эрхэ Батаадай» (1989), 1970 ондо үхибүүдэй зүжэгүүдэй «Ёлкамнай гоё гээшэнь» гэһэн сборник хэблүүлээ.

Эжыдээ бэлэг

Манай классархин хүхинхэй:
Мартын найман дүтэлэнхэй.
Хэшээлэйнгээ дүүрэмсээр
Хэлсэхэ зүйлнай энэ лэ.
Дугар хүбүүн эжыдээ
Духи бэлэг абанхай.
«Галта улаан сэсэгүүдээр
Гарай пулаад гоёонхойб». —
Гэжэ Дулма дуугарба,
Гэндэн тэндэ миһэрбэ
Баһал тэрэш эжыдээ
Бараг бэлэг бэлдэнхэй...
Харан гэһээмни багшамнай
Хажуудамнай байба лэ.

Гунгаа Чимитов буряадһаа ород хэлэндэ олон зохёолнуудые оршуулһан, монголһоо буряад хэлэндэ Сэнгын Эрдэнын «Хойто наһандаа уулзахабди» гэжэ роман буряадшалһан, мүн өөрынь зохёоһон шүлэгүүдые 1973 ондо А.Преловский ород хэлэн дээрэ оршуулжа, «Стихи» гэжэ согсолбори Буряадай хэблэлээр гаргадаа юм. Гунга Гомбоевич ородһоо олон зохёол оршуулһан: А. Пушкин, М. Шолохов, А. Недогонов, С. Михалков, А. Барто, мүн Ш. Руставелиин Витязь в тигровой шкуре«, япон зохёолшо Иноуэ Ясушиин «Бүртэ Шоно», хамаг монголой урдаа хараха «Нюуса тобшо» («Сокровенное сказание монголов». Х. Намсараевай нэрэмджэтэ Буряад драмын театрта табигдаха Н. Гоголиин «Ревизор», А. Островскиин, М. Горькиин, Л. Леоновой, Ч. Айтматовай, А. Вампиловай, В. Шекспирай зүжэгүүдые оршуулжа, буряад харагшадтаа бэлэглээ.

«Дороги» , А. Преловскиин ород хэлэндэ оршуулһан Г.Чимитовай шүлэг

Куда ни погляди — во все края
Бегут дороги по земле весенней.
В своей дали непознанной тая,
Открытия просторов и селений.
И ты не говори, что устал,
Но собирайся странствовать покуда
Ты молод и здоров и не видал
Иного края и иного чуда,
Не бойся, без оглядки проходи
По берегу, по скалам, по равнине...


Манай буряад арадай аһан ехээр хүндэлдэг, дуратай уран зохёолшон Гунга Гомбоевич Чимитов 2014 ондо 90 наһан дээрээ бурханай орондо халин ошоһон. Байгша 2024 ондо поэдэй түрэһөөр гараһаарнь тэбхэр 100 жэл үнгэржэ, Буряад ороноймнай олониитэ энэ дурасхаалта ойень үргэнөөр тэмдэглэнэ. Нэн түрүүн түрэһэн тоонто нютагтань баяр ёһололой хэмжээ ябуулганууд үнгэржэ, бүгэдэ буряадай нютаг бүридэ, республикын ниислэл хото Улаан-Үдэдэ янза бүриин үйлэ хэрэгүүд эмхидхэгдэнэ. Тон һонирхолтойнь гэбэл, Гунга Гомбевичой оршуулагша байһан хадань «Буряад уянга — ородоор» («Бурятская лирика на русском») гэһэн конкурс Байгалай уран зохёолой фестиваль гэһэн холбооной эдэбхи үүсхэлэй ашаар соносхогдоо. Тус конкурсые эмхидхэн байгуулагшад: Буряадай үндэһэтэнэй номой сан, «Россиин оршуулагшадай холбоон» гэһэн эмхиин буряадай таһаг, «Бэлиг» гэһэн республиканска Түб ба Буряадай гүрэнэй Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ университет. Мүрысөөндэ хэд хабаадажа болохоб гэбэл, буряад хэлэ һайн ойлгодог, мэдэдэг, уран шүлэгтэ дуратай хүнүүд наһанай, яһанай илгаагүй хабаадалсаха аргатай. Хабаадагшадай һонорто үгэ дахаһан (дословный перевод) ородто оршуулһан шүлэгүүд дурадхагдаха, тэндэһээ шэлэжэ, өөрынхеэрээ оршуулха юм ха. Жюри хоёр номинацяар шүүжэ, илагшадые тодоруулха.
Буряад орондомнай урлиг соёлой арюун сэсэгүүдые арадайнгаа сэдьхэлдэ ургуулжа байха уран бэлигтэн үе бүри тодоржо байха гэжэ найдаял даа.