Уулын хаяа хүреэлhэн Мэлэ нютагай бэлигтэн

80 жэлэйнгээ ойн баяр тэмдэглэhэн «Байгал» театрай, арадаймнай соёл уралигай гайхамшаг энэ гуламтын түүхэтэ аудио-буулгабаринуудай алтан жасада алдарта дуушад Клавдия Шулунова, Чимита Шанюшкина гэгшэдэй зэргэдэ Дымбрын Ринчиновагай гүйсэдхэhэн ехэ олон дуунууд нөөсэлэгдэнхэй. Буряад арадай дуунуудай онсо өөрын аялга нугалбариие оложо, хоолойнгоо гүнзэгы hайхан уянга дуугаар жэнхэни унгииень гаргажа шададаг байhандань бахархан шагнажал баймаар.



Захаамин Хангайн үзэсхэлэн Мэлэ нютагай эрэлхэг сэрэгшэ, дайнай ветеран Лубсан Бадмаевич Санжай Сультимовна хоёрой үнэр баян гэр бүлэдэ дүрбэн хүбүүд, басаганай hүүлээр 1958 ондо үхин үриин түрэхэдэ, Дымбрын гэжэ нэрлэhэн, энэ отхон үхибүүгээ өөгшөөн, эрхэлүүлэн ехэ болгоhон байна.

Мэлэдэ олон алташа, мүнгэшэ, түмэршэ дархашуул, аймагhаа холуур суутай модошо уран дархашуул ажаhуудаг hэн. Эндэ хэр угhаа түбхинэhэн хонгоодор, тэртэ, уляаба, хамниган угай зон урданайнгаа ёhо заншал, аман зохёол, дуунуудаа гамтайгаар сахидаг байгаа.

Дымбрынэй түрэhэн жэлдэ мэлынхид нютагтаа Хүдөөгэй соёлой байшантай болоhон юм. Дуулаха дуратай нютагай зон тэрэ үеын hайндэрнүүдтэ соёлой гуламтада бултанай урда шогтой хүхюун концерт наада харуулдаг, буряад hайхан дуунуудаа таталуулдаг бэлэй.



Хүндэтэ аха Андрей Лубсановичай наhанай нүхэр, бэлигтэй дуушан Екатерина Цыбикжаповна хүгжэмэй училищиин hүүлээр Захааминда ерээд, аймагай соёлой hалбариин хүгжэхэ хэрэгтэ горитой хубитаяа оруулаа hэн. Екатерина Цыбикжаповнагай, мүн Мэлын Соёлой байшаниие нэгэ үедэ хүтэлhэн Владимир Ринчинович Памаевай хүсэл оролдолгоор нютагта аман зохёолой хоёр бүлгэм байгуулагдаhан байна. 

«Мэлэ» гэhэн ехэ зоной арадай аман зохёолой ансамбль, мүн «Аялга» гэhэн хүүгэдэй аман зохёолой жэшээтэ ансамбль энэ нютагта эдэбхитэйгээр хүгжэжэ, аймагай болон республикын хэмжээнүүдтэ, харалга-конкурснуудта амжалта туйлажа, нэгэтэ бэшэ дипломант, лауреат болоhон байна. Владимир Памаев бэлигтэй хүгжэмшэн, 16 дуунай автор юм. «Минии нютаг — Мэлэ» гэhэн дууень (үгэнь Г.Жаповай) арадай аман зохёолой «Мэлэ» ансамбль гүйсэдхэдэг:



Аглаг дэлхэйн үбсүүн дээрэ
Анха сагhаа оршоhон
Арюун алдар нэрэтэй
Аба эжын нютаг лэ.
Мэлэ, Мэлэ, Мэлэ,
Минии нютаг, шинии нютаг,
Энэ нютаг — Эхэ нютаг,
Манай нютаг лэ Мэлэ.

Иимэ эрхэ байдалда ехэ болоhон Дымбрын багаhаань дуушан болохо хүсэлтэй hэн. Һургуулиин наhандаа тайзан дээрэ гаража, хоолойгоо туршадаг, уян hайхан аялга дуугаар нютагаархидаа хужарлуулдаг байгаа. Захааминай Баянголой дунда hургуули hая дүүргэhэн Дымбрын Ринчиновагай арадай дуу гүйсэдхэгшэдэй республикын түрүүшын конкурсдо амжалта туйлахадань, Улаан-Үдын хүгжэмэй училищида hурахыень уриба. Аза талаан гээшэл даа!

Холын хүдөө нютагай басаган солото дуушан, бэлигтэй багша, РСФСР-эй арадай зүжэгшэн Надежда Казаковна Петровагай шаби болобо. Буряад уралигай түүхын гайхамшаг хуудаhа бэшэлсэhэн, дуушадай буряад hургуули байгуулгада өөрын гүнзэгы мүр үлөөhэн Н.К.Петрова 30 жэлэй туршада хүгжэмэй училищида гол дуушадай классые хүтэлдэг hэн.

Энэ багшын эрхим шабинар хадаа буряад уралигай омогорхол болоhон дуушад Галина, Татьяна Шойдагбаеванууд, Валентина Цыдыпова, Ольга Аюрова, Туяна Дамдинжапова, Эржена Базарсадаева болон бусад. Шабинарай зэргэдэ Буряадай арадай зүжэгшэн Дымбрын Ринчиновае нэрлэе.

Арадай дуунда дуратай Дымбрын Ринчинова «Байгал» ансамбльда уригдажа, тэрэ гэhээр зохёохы намтарынь энэ гайхамшаг ансамбльтай нягта холбоотой юм.



Москвада үнгэрhэн Залуушуулай болон оюутадай бүхэдэлхэйн XII фестивальда, Монголдо Буряадай соёл болон искусствын үдэрнүүдтэ хабаадаха азатай байба.

1983 ондо Дымбрын Ринчинова ниислэл Москва хотын мантан томо «Россия» гэhэн тоглолтын ордоной тайзан дээрэ бусадhаа урид гаража, «Амаршалгын дуугаар» Буряадайнгаа соёл болон искусствын үдэрнүүдэй эхи табиха ехэ харюусалгатай, хүндэтэй эрхэдэ хүртэhэн байна. Залуу дуушан энэ харюусалгата үүргэеэ эрхим hайнаар дүүргэбэ.

Арадай уран бэлигэй Бүхэсоюзна IV фестивалиин лауреат Дымбрын Ринчинова Свердловск хотодо Гүрэнэй Ураалай арадай хоорой дэргэдэ эстрадна дуунай мастерскойдо hуралсал гаража, уран арга шадабарияа мүлиhэн байна. 1995 ондо «Сибирские сувениры» ансамблиин бүридэлдэ оруулагдаад, США-да үнгэрhэн арадай дуунай фестивальда хабаадаhан байна.

Буряад болон ород арадай дуунуудые, эстрадна шэнэ дуунуудые Дымбрын Ринчиновагай гүйсэдхэхэдэ, шагнагшад халуунаар угтан абадаг hэн. «Байгал» театрай жасада арадай дуушанай олон дуунууд оршодог: буряад арадай дуунуудай гүрлөө; «Выйду на улицу» гэhэн ород арадай дуун (Я.Велихерэй хүтэлhэн арадай зэмсэгүүдэй оркестрэй дэмжэлгэ доро); «Сагаалган»; «Шог дуун» (хүгжэмынь Ч.Павловай, үгэнь М.Самбуевай); «Алтаргана»; «Адуушанай дуун»; «Жараахайн гол» гэжэ арадай дуун.

Буряадай ехэ поэт Мэлс Самбуевай үгэнүүд дээрэ бэшэгдэhэн олохон дуунуудые сэдьхэл уяруулма уянаар дуулаhан.

Эжын түрэhэн нютагта
Энэ нажартаа ябанхайб.
Сэлгеэн талаараа гансата
Сэдьхэл бодолым абанхай.
Түрэhэн эхэдэм нютагынь
Түхэл шэнжэеэ үгэнхэй.
Нараар толорhон гэрэлынь
Налгай шарайдань үлэнхэй, — гэhэн дуунай уянгата мүрнүүдые дуулаhан хүн бүхэнэй сэдьхэлдэ хайрата эжынь hанагдажа, сэбэр арюун дүрэ шарайнь hанаа зүрхыень хүлгөөдэг шэдитэй.

Захааминhаа гарбалтай поэт, оршуулагша, мэдээжэ журналист Николай Шабаевай үгэ дээрэ зохёогдоhон олохон дуунуудта «ами оруулжа», ута наhа үршөөhэн байна. Пүрбэ Дамирановай хүгжэмтэй «Эжым, абам, хаанабта?» гэжэ дуу гүйсэдхэхыень дуулаад, уярхаар байгаа бэлэй:

...Эдлэн байха жаргал хүндэ,
Эжын, абын юрөөлэй гү?
Үнэн сэхээр сахин ябаад,
Үринэртөө дамжуулхаб даа.
Хонгор дэлхэйн эгээл нангин
Хоёр хөөрхы — эжым, абам,
Ходол мүнхэ hургаалтнай
Хойтын юрөөл, мэгзэм соомни.

Владлен Пантаевай хүгжэм дээрэ «Мэлэ» гэhэн дууниинь буряад дуунда дуратайшуулай зүрхэ сэдьхэлые эзэлээ hэн. Дуунай аялга үгэнүүдтэйгээ уг унгяараа тааралдахадаа, таhаршагүй нэгэн зохёол боложо тодордог. Дымбрын Ринчиновагай хоолой гайхалтайгаар зэдэлжэ, тоонто нютагтаа дуудаhан магтаал солонь мүнхэрэн үлөө бшуу:

Уулын хаяа хүреэлээд,
Буусам эндэ байдаг юм.
Мэргэн угаа дамжуулаад,
Мэлэ минии найдал юм.
Мэлэ, Мэлэ нютагни,
Мэндым хүлеэн абыш даа.
Байсын хормой гороолоод,
Аймаг зоной хоймор юм.
Дайдын үреэл түүрээгээд,
Байдал гээшэнь hайхан юм.
Мэлмэн нюдөөр эмнис гээд,
Минии инаг эндэ юм.
Мэлын эрхим басагадhаа
Эгээл hайхан дүүхэй юм.

Ажабайдал гээшэ орёо, заримдаа хүндөөр эрьедэг. Гэнтэ тудаhан хүндэ үбшэнhөө боложо, Дымбрын Ринчинова тайзанаа орхихо баатай болоо hэн. Арадай дуушан сэдьхэлээ гажарбашье, саашаа ажабайха хүсэ шадал олоо бэлэй. Наhанайнь нүхэр Иван Михайлович, хүгжэмшэн, хүндэтэ аханар, эгэшэнь, эгээн дүтын, түрэл зон хүшэр сагта түшэг тулгань болоhон байгаа. 



«Байгал» театрай шэнэ үеын уран бэлигтэн ойн баярай энэ жэлэй хабар Захааминда гастрольдо ошоо hэн. Хамни нютагhаа гарбалтай ехэ бэлигтэй залуу дуушан Оюна Баировагай буряад урданай дуу таталуулхадань, нютагай зон баярлахын ехээр баярлаа. «Захааминай гургалдай» гэжэ бэлигтэй дуушаниие магтан нэрлээ hэн. Дүтэлүүрэй Түмэн Цыбиков, Сахирай Виктория Дондокова, Бортын Булад Садаев гэгшэдэй уян нугархай, огсом түргэн хүдэлсэтэй хатарнуудые халуунаар угтаа. Тоглолтые Санагаhаа гарбалтай зүжэгшэн Жаргал Бадмаев хүтэлөө. «Байгал» театрай алдарта нэрые дээрэ үргэжэ ябаhан нютагайнгаа залуу зүжэгшэдтэ захааминаархин үнэтэй бэлэгүүдые, мүнгэн шангуудые барюулаа hэн.

Буряад уран бэлигтэнэй уран шадабари нэгэ үеhөө нүгөө үедэ таhалдангүй, хэтэ мүнхэдөө дамжуулагдажа байхань болтогой!