Гал гуламтаяа, түрэл нютагаа хүндэлэлгэ


Зураг: Евгения Неволина

Эртэ урда сагһаа хойшо буряад зон гал гээшые эгээ ехэ юумэн гэжэ тоолодог байгаа. Ямаршье арад зон галаа хүндэлдэг заншалтай. Урда сагта манай эжы, абанар галаа унтараахагүй гэжэ галаа согтойнь манажа хонодог байһан юм. Тэрэ үедэ зуруул үгы, үглөөгүүр эртэ тэрэ согоороо галаа һэргээн дэгжээдэг байгаа. Юундэб гэхэдэ, галай хүсөөр хүн хоолойгоо тэжээдэг, бэеэ дулаасуулдаг байгаа бшуу. Тиимэ һэн тула эртэ урда сагай зон тон гуримтайгаар гал гуламтаяа сахижа байһан юм. Хүн бүхэн гал гуламтадаа тон наринаар хандадаг байгаа:

• Галда муухай юумэеэ, шорой шохойгоо оруулхагүй, муу түлеэ түлихэгүй, уһа адхахагүй гэжэ оролдодог байгаа.
• Галда муу юумэ оруулбал, үхибүүдэй нюур аман, бэень түүхэйрхэ гэлсэдэг бэлэй.
• Галда хурса үзүүртэй түлеэ үзүүрээрынь түлихэгүй — галай заяаша айха.
• Үшөө юунһээ гал айдаг бэ гэхэдэ, хурса эритэй хутагаһаа. Хутага гал тээшэ харуулаад табижа болохогүй.
• Шонын бариһан гү, али үхэһэн малай мяха галдаа шарахагүй.
• Гааһанайнгаа үнэһэ гал дээрээ тоншорхогүй.
• Галдаа нёлбохогүй.
• Галайнгаа үнэһэ хүнэй урдаһаа хаяха хорюултай байгаа.
• Хүүгэдые галаар наадхуухагүй.
• Галаа хараажа болохогүй.
• Урданай зон галдаа хүлөө шаража дулаасуулдаггүй байгаа.

Сагаан эдеэгээ, сайгаа галдаа хододоо үргэхэ. Үдэшэниинь мяха шүлэеэ шанаа һаа, галдаа үргэхэ. Түрэ хуримаар ошоһон айлшад шэнэ айлайнгаа гал гуламтыень һэргээжэ, эхи табижа үгэдэг заншалтай. Тиигээд түлиһэн галтнай ошотой байг, түрэһэн үритнай золтой байг гэжэ үреэхэ. Бэри басаган хадамайдаа ерэхэдээ, гал гуламтадань ехэ наринаар хандаха ёһотой.

Гэрэй эзэн эхэнэр хододоо сайнгаа дээжые түрүүн галдаа үргөөд, һүүлдэнь айлшандаа аягалха, удаань гэрэй эзэндэ — үбгэндөө аягалха. Үглөөнэй сайһаа амасангүй гарабал, хүнэй олзо хариха гэлсэдэг. Мүн хээрэ талада малаа адуулжа, ямаршье ондоо хүдэлмэри хэжэ гү, али аянда зорижо ябахадаа, заатагүй эдеэ хоолойнгоо дээжые орон дэлхэйдээ, түлиһэн галдаа үргэдэг заншалтай байһан юм.

Энэнь имагтал мухар һүзэг бэшэ, харин түрэһэн нютагаа, түлиһэн галаа хүндэлһэн, тэрээндээ һүгэдэһэн, тэрээнтэеэ нягта холбоотой байһые гэршэлһэн удхатай. Иигэжэ гал гуламтаяа наринаар сахижа ябаа һаа, айхабтар гүнзэгы удхатай һургаал гэжэ һанагдана. Гал гуламтаяа эхэ, эсэгэ шэнгеэр сахиха, тахиха хэрэгтэй гэжэ һургадаг.

Хүнэй бага хүбүүн эхэ, эсэгынгээ гуламтада эзэн боложо, галыень унтараангүй байха ёһотой. Урданайнгаа ёһо заншал мэдэхэгүй дээрэһээ зариман үбшэлдэг. Нютагһаа холо ябахадаа, түрэл газартаяа амин холбоогоо таһална. Тиигэжэ агаар, уһан, галаа тахинагүй, түрэл тоонтодоо удаан саг соо ошоногүй, угаа хүндэлнэгүй.
Хүн гээшэ хүйһөөрөө түрэл нютагтаяа холбоотой. Түрэһэн нютагайнь агаар, газар, уһан дэлхэйн ехэ элшэһээ хүртөөн жэгнэжэ, хүсэ шадал оруулдаг ба элүүр энхые, хэшэг буян айладхадаг гээд олон эрдэмтэд бэшэдэг ааб даа.