Һургуулида ороогүй үхибүүн наһандаа ябааб. Түнхэн аймагай Галба нютагта Мормоони Бальжан, Хаптаани Дари таабай теэбиидээ үргүүлжэ, эрхэһээ эрхээр үндыжэ байһан золтой һайхан сагни. Модошо дархан Бальжан таабайнгаа уран гоё шэмэглэлтэй сонхын наличник бүтээжэ байхада, модоной хоншуу үнэрөөр амилан, буржагар зомгоодоһоор хажуудань наадажа һууһанаа элеэр һанадагби. Үдэшэндөө нютагай томоотой үбгэд—гааһа татадаг Дагай таабай, хүшэр хүндэ жэлнүүдтэ Галбадаа таряан ажалай бригадираар хүдэлһэн түргэн гэшхэдэлтэй Бухын Буянта, нэгэ гарынь протезтэйшье һаа, ядамаггүй коляскатай мотоцикл жолоододог, шогууша, хаарташа Тахын Данзан, номгон түбшэн зантай, багжагар бэетэй Истаае Дамнин гэгшэд манайда ерэгшэ һэн.
Яаралгүй сайлаад, нам һуужа, зугаалдаха. Тэрэ үедэ сэнхир дэлгэс гэжэ үгы, ханын радиоһоо ондоо шууяха юумэн үсөөн бэлэй. Дэлхэйдэ боложо байһан үйлэ хэрэгүүд, орон доторой байдал тухай, мүн үнгэрһэн сагаашье үбгэд дурдагша һэн. Нэгэ иимэ зугааень мартагшагүйб.
1937 ондо, хашалган хамалган боложо байхада, Ахын Намсарай гэлэн ламхай баригдаад, Хэрэнэй түрмэдэ ехэ хүйтэн камера соо хаагдашаба ха. Наһажаал ламын бэеын тамир тухай тэрэниие мэдэхэ зон һанаагаа зобобо. Харин түрмын харуулшад наратай үдэрнүүдтэ үбгэн гэлэниие байшанай хушалта дээрэ ном гартаа баряад, наранда игаажа һуухыень хаража сошобо. Ухаа мэдээ алдаһан харуулшадай камерадань гүйжэ ошоходо, суургатай зандаа. Гэрэй орой дээрэ гүйжэ гарахадань, хэншье үгы. Гэдэргээ ерээд харахадань, үбгэн лама хаалта соогоо һууха юм... Гурбан жэл болоод, Намсарай гэлэниие табиһан гээд үбгэдэй хэлсэжэ, ехэ номтой ламын эди шэдеэр гайхажа һууһые үхибүүн ухаандаа хадуугаа бэлэйб.
2002-2003 онуудта уран зохёолшо Игорь Муханов Буряад ороноор, Агын тойрогоор ябажа, зоной хэлсэдэг буддын шажанай үльгэр домогуудые бэшэжэ абаһан юм. «Дождь из цветов» гэһэн гаршагтай тэрэнэй ном соо гэлэн лама Намсарай Жалсанов тухай домог уншаад, Галбын үбгэдэй хэлсэһэн эди шэдитэ лама гэжэ ойлгобоб. Түрмэ, сүлэлгөөр зэмэгүй хэһээгдэһэн угайнгаа түрэл зониие дахин дурсан, наманшалаа бэлэйб...
Манай гүрэндэ политическэ ехэ хамалганай үнгэрһөөр наяад жэл боложо байна. 1937 оной хоёрдохи хахадта, 1938 ондо эгээн олон зониие барижа тушааһан байна. Буряад-Монголой АССР-эй хүтэлбэриие муушалһан, хатуугаар шүүмжэлһэн статьянууд «Правда» сониндо 1937 оной сентябрь-октябрь һарануудта хойно хойноһоо гаражал байгаа: «Дипломатические увертки не помогут», «Покаянные речи и антисоветские дела», «Коммунисты Бурят-Монголии срывают маски с буржуазных националистов», «Кто покровительствует преступникам из Агинского района» болон бусад.
Уласаймнай сонинуудта баһа иимэшүү удхатай статьянууд хэблэгдэжэ байгаа. Удангүй түбэй хэблэлнүүдтэ «БМАССР-эй НКВД-гэй зургаанууд хубисхалда эсэргүү, буржуазно-националис панмонголой эмхи республикада элирүүлээ. Япон тагнуулай бии болгоһон энэ эмхиие ВКП(б)-гэй обкомой секретарь Михей Ербанов хүтэлжэ байгаа» гэжэ бэшэгдээ бэлэй. Тэрэ үедэ республикын толгойлогшод байһан Матвей Амагаев, Михей Ербанов, Дажуп Доржиев болон бусадһаа захалаад, олон мянган бэлигтэй бэрхэ хүнүүд хамалганай ехэ тээрмэдэ орожо хосорһон түүхэтэй.
Суута эрдэмтэд, ниитэ-политическэ ажал ябуулагшад, зохёолшод Элбэк-Доржи Ринчино, Цыбен Жамцарано, Даши Сампилон, Эрдэни Батухан, Базар Барадин, Солбонэ Туяа, Хара-Хото нээһэн алдартай суута аяншалагша Цокто Бадмажапов, Санкт-Петербургын дасаниие шэмэглэһэн бэлигтэй уран зурааша Осор Будаев, Василий Трубачеев, соёлой министр, буряад уран зохёолой эхи табигшадай нэгэн, зохёолшодой холбоон байгуулһан Цыденжап Дондубон, «Буряад үнэнэй» редактораар хүдэлһэн, гэгээрэлэй министр Иролто Дампилон, Ардан Маркизов, Яков Похосоев, Дугаржап Донгидон гээд лэ нэрлэхэ болоо һаа, захагүй олон ехэ эрдэмтэй, бэлигтэй бэрхэ буряад зомнай үгы хэгдэһэн байнал даа.
1935 онһоо БМАССР-эй гэгээрэлэй наркомоор (сайдаар) хүдэлһэн Хэжэнгэһээ уг гарбалтай Дугаржап Донгидон япон тагнуулшан гэжэ гэмнэгдэхэһээ гадна буряад литературна хэлэ хориин нютаг хэлэнэй үндэһэн дээрэ оруулхадаа, үндэһэн хэлэндэ ехэ гарза хохидол ушаруулаа гэжэ зэмэлэгдэһэн байна. Ород хэлэнһээ буряад хэлэндэ оршуулгын шэнэ дүрим нэбтэрүүлһэнэйнь түлөө тэрэниие баһал гэмнээ. Жэшээнь, «революция» гэжэ үгые «хубисхал» гээд оршуулһанай түлөө, «социализм» гэжэ үгые «ниигэм журам», «партиие» — «нам» гээд, «конференция» гээшые «хурал» гэжэ оршуулһыень националис, панмонгол үгэнүүдые хэрэглээ гээд мүрдэлгын комисси тобшолоо һэн. «Хурал» гэжэ үгэ монголоор «ламанарай суглаан» гээд тэрэ комисси элирхэйлһэн байна.
1937 ондо хэблэгдэһэн «Краткий орфографический справочник бурят-монгольского литературного языка» гэжэ номой харюусалгата редактор байһан Д. Донгидон оршуулгын ажалдаа националис, панмонгол үзэл бодолой алдуунуудые гаргаа гэжэ гэмнэгдээ һэн. СССР-эй Верховно Сүүдэй Сэрэгэй коллегиин 1937 оной июниин 4-дэ абаһан тогтоолой ёһоор Дугаржап Доржиевич Донгидон буудуулһан байна. Тэрэнэй һамган Софья Иннокентьевна Хойто Казахстанда сүлэгдөө. Юһэтэй Найдан, зургаатай Клара үхибүүдынь үншэн хүүгэдэй гэртэ тушаагдаа. 1957 ондо Д.Донгидон нэгэшье зэмэгүй гэжэ СССР-эй Верховно Сүүд элирүүлээд, нэрыень сагааруулаа бэлэй.
Буряад арадай соёл-гэгээрэлэй ехэ гуламта болохо «Буряад үнэн» сониной хэдэн редакторнууд, редакторай орлогшонор, таһагые даагшад хамалганда ороһон байна.
1930-1934 онуудта «Буряад-Монголой үнэн» сониной харюусалгата редактораар хүдэлһэн Санжа Ширабон республикын уран зохёолшодой эмхи байгуулха хэрэгтэ ехэ габьятай байһан юм. 1934 ондо Буряад-Монголой уран зохёолшодой нэгэдэхи хуралдаанда «Буряад-Монголой АССР-тэ уран зохёолой хүдэлөөнэй байдал болон саашанхи хүгжэлтэ тухай» асуудалаар тэрэ элидхэһэн юм. Энэ хуралдаанай тогтоолоор Санжа Ширабон СССР-эй Уран зохёолшодой I съезддэ Буряад-Монгол ороноо түлөөлөөд, совет уран гуурһатанай нэгэдэлэй правлениин гэшүүнээр һунгагдаһан алдартай.
Буряад-монгол литературын хүгжэлтын асуудалнуудаар ехэ үргэн дэлисэтэй, шэнжэлгын ба шүүмжэлгын статьянуудые бэшэһэн байна. СССР-эй мэдээжэ зохёолшод Александр Безыменский, Семен Кирсанов болон бусадтай, Монголой уран гуурһатантай зохёохы харилсаа холбоотой байгаа. Ород, монгол, немец хэлэнүүдые һайн мэдэдэг, эрхим редактор Санжа Ширабон Ленинградта марксизм-ленинизмын классигуудай зохёолнуудые совет үндэһэ яһатануудай хэлэн дээрэ хэблэлдэ бэлдэхэ редакторнуудай гурбан жэлэй курсада һурахаяа ошоод, дүүргэжэ үрдеэгүй юм. Партиин Буряад-Монголой обком гэдэргэнь дуудажа асараад, Хэлэнэй, түүхын ба литературын институдай директорэй орлогшоор томилоо һэн. Гадна Уран зохёолшодой нэгэдэлэй харюусалгата секретариин уялга дүүргэдэг байгаа.
1937 оной октябриин 26-да Санжи Ширабон тушаагдаад, совет засагта эсэргүү, тагнуулай ажал ябуулаа гэжэ гэмнэгдээд, 1938 оной июниин 2-то буудуулаа. Тэрэл үедэ үндэһэн сониной редактораар хүдэлһэн Доржи Ардин буудуулаа бэлэй. Монгол туургата арадууд хоорондоо холбоотой болоһой гэжэ хүсэдэг байһан энэ хүн Буряад-Монголдо соёл хүгжөөлгын асари ехэ ажалда өөрын горитой хубитаяа оруулһан габьяатай.
1938 оной эхиндэ урид газетын редактораар хүдэлһэн Базар Ванчиковые барижа тушаагаа. Сталинай Конституциие буряад хэлэн дээрэ оршуулхадаа, панмонгол, ламын шажанай нэрэ томьёо үгэнүүдые хэрэглээ, зарим статьянуудай удха хазагайруулаа гэжэ гэмнэбэ. Конституциин оршуулга Ербановай, Доржиевай, Дампилоной, Ванчиковай редакци доро 10 мянган хэһэгээр гараһан байгаа. Эдэ бүхы гэмнэлгэнүүдһээ Базар Ванчиков арсаа, мүшхэбэриин үедэ нэгэшье хүнэй нэрэ нэрлээгүй гэжэ түүхэшэ эрдэмтэн Ш.Б.Чимитдоржиев бэшэһэн юм (Выдающиеся бурятские деятели. Т.1.252-259 н.). Тэрэ Колымада лагерьта наһа бараа бэлэй. 1956 ондо нэрэнь сагааруулагдаа.
Наяад жэлэй саана болоһон аймшагтай аюул — политическэ хамалган манай гүрэндэ хэзээдэшье бү дабтагдаһай, һүрөөтэй жэлнүүдэй һүүдэр зоной һанаа сэдьхэл бү тамалаг гэжэ хүсэе. Арад зомнай энээн тухай хэзээдэшье бү мартаһай!❚
Яаралгүй сайлаад, нам һуужа, зугаалдаха. Тэрэ үедэ сэнхир дэлгэс гэжэ үгы, ханын радиоһоо ондоо шууяха юумэн үсөөн бэлэй. Дэлхэйдэ боложо байһан үйлэ хэрэгүүд, орон доторой байдал тухай, мүн үнгэрһэн сагаашье үбгэд дурдагша һэн. Нэгэ иимэ зугааень мартагшагүйб.
1937 ондо, хашалган хамалган боложо байхада, Ахын Намсарай гэлэн ламхай баригдаад, Хэрэнэй түрмэдэ ехэ хүйтэн камера соо хаагдашаба ха. Наһажаал ламын бэеын тамир тухай тэрэниие мэдэхэ зон һанаагаа зобобо. Харин түрмын харуулшад наратай үдэрнүүдтэ үбгэн гэлэниие байшанай хушалта дээрэ ном гартаа баряад, наранда игаажа һуухыень хаража сошобо. Ухаа мэдээ алдаһан харуулшадай камерадань гүйжэ ошоходо, суургатай зандаа. Гэрэй орой дээрэ гүйжэ гарахадань, хэншье үгы. Гэдэргээ ерээд харахадань, үбгэн лама хаалта соогоо һууха юм... Гурбан жэл болоод, Намсарай гэлэниие табиһан гээд үбгэдэй хэлсэжэ, ехэ номтой ламын эди шэдеэр гайхажа һууһые үхибүүн ухаандаа хадуугаа бэлэйб.
2002-2003 онуудта уран зохёолшо Игорь Муханов Буряад ороноор, Агын тойрогоор ябажа, зоной хэлсэдэг буддын шажанай үльгэр домогуудые бэшэжэ абаһан юм. «Дождь из цветов» гэһэн гаршагтай тэрэнэй ном соо гэлэн лама Намсарай Жалсанов тухай домог уншаад, Галбын үбгэдэй хэлсэһэн эди шэдитэ лама гэжэ ойлгобоб. Түрмэ, сүлэлгөөр зэмэгүй хэһээгдэһэн угайнгаа түрэл зониие дахин дурсан, наманшалаа бэлэйб...
Манай гүрэндэ политическэ ехэ хамалганай үнгэрһөөр наяад жэл боложо байна. 1937 оной хоёрдохи хахадта, 1938 ондо эгээн олон зониие барижа тушааһан байна. Буряад-Монголой АССР-эй хүтэлбэриие муушалһан, хатуугаар шүүмжэлһэн статьянууд «Правда» сониндо 1937 оной сентябрь-октябрь һарануудта хойно хойноһоо гаражал байгаа: «Дипломатические увертки не помогут», «Покаянные речи и антисоветские дела», «Коммунисты Бурят-Монголии срывают маски с буржуазных националистов», «Кто покровительствует преступникам из Агинского района» болон бусад.
Уласаймнай сонинуудта баһа иимэшүү удхатай статьянууд хэблэгдэжэ байгаа. Удангүй түбэй хэблэлнүүдтэ «БМАССР-эй НКВД-гэй зургаанууд хубисхалда эсэргүү, буржуазно-националис панмонголой эмхи республикада элирүүлээ. Япон тагнуулай бии болгоһон энэ эмхиие ВКП(б)-гэй обкомой секретарь Михей Ербанов хүтэлжэ байгаа» гэжэ бэшэгдээ бэлэй. Тэрэ үедэ республикын толгойлогшод байһан Матвей Амагаев, Михей Ербанов, Дажуп Доржиев болон бусадһаа захалаад, олон мянган бэлигтэй бэрхэ хүнүүд хамалганай ехэ тээрмэдэ орожо хосорһон түүхэтэй.
Суута эрдэмтэд, ниитэ-политическэ ажал ябуулагшад, зохёолшод Элбэк-Доржи Ринчино, Цыбен Жамцарано, Даши Сампилон, Эрдэни Батухан, Базар Барадин, Солбонэ Туяа, Хара-Хото нээһэн алдартай суута аяншалагша Цокто Бадмажапов, Санкт-Петербургын дасаниие шэмэглэһэн бэлигтэй уран зурааша Осор Будаев, Василий Трубачеев, соёлой министр, буряад уран зохёолой эхи табигшадай нэгэн, зохёолшодой холбоон байгуулһан Цыденжап Дондубон, «Буряад үнэнэй» редактораар хүдэлһэн, гэгээрэлэй министр Иролто Дампилон, Ардан Маркизов, Яков Похосоев, Дугаржап Донгидон гээд лэ нэрлэхэ болоо һаа, захагүй олон ехэ эрдэмтэй, бэлигтэй бэрхэ буряад зомнай үгы хэгдэһэн байнал даа.
1935 онһоо БМАССР-эй гэгээрэлэй наркомоор (сайдаар) хүдэлһэн Хэжэнгэһээ уг гарбалтай Дугаржап Донгидон япон тагнуулшан гэжэ гэмнэгдэхэһээ гадна буряад литературна хэлэ хориин нютаг хэлэнэй үндэһэн дээрэ оруулхадаа, үндэһэн хэлэндэ ехэ гарза хохидол ушаруулаа гэжэ зэмэлэгдэһэн байна. Ород хэлэнһээ буряад хэлэндэ оршуулгын шэнэ дүрим нэбтэрүүлһэнэйнь түлөө тэрэниие баһал гэмнээ. Жэшээнь, «революция» гэжэ үгые «хубисхал» гээд оршуулһанай түлөө, «социализм» гэжэ үгые «ниигэм журам», «партиие» — «нам» гээд, «конференция» гээшые «хурал» гэжэ оршуулһыень националис, панмонгол үгэнүүдые хэрэглээ гээд мүрдэлгын комисси тобшолоо һэн. «Хурал» гэжэ үгэ монголоор «ламанарай суглаан» гээд тэрэ комисси элирхэйлһэн байна.
1937 ондо хэблэгдэһэн «Краткий орфографический справочник бурят-монгольского литературного языка» гэжэ номой харюусалгата редактор байһан Д. Донгидон оршуулгын ажалдаа националис, панмонгол үзэл бодолой алдуунуудые гаргаа гэжэ гэмнэгдээ һэн. СССР-эй Верховно Сүүдэй Сэрэгэй коллегиин 1937 оной июниин 4-дэ абаһан тогтоолой ёһоор Дугаржап Доржиевич Донгидон буудуулһан байна. Тэрэнэй һамган Софья Иннокентьевна Хойто Казахстанда сүлэгдөө. Юһэтэй Найдан, зургаатай Клара үхибүүдынь үншэн хүүгэдэй гэртэ тушаагдаа. 1957 ондо Д.Донгидон нэгэшье зэмэгүй гэжэ СССР-эй Верховно Сүүд элирүүлээд, нэрыень сагааруулаа бэлэй.
Буряад арадай соёл-гэгээрэлэй ехэ гуламта болохо «Буряад үнэн» сониной хэдэн редакторнууд, редакторай орлогшонор, таһагые даагшад хамалганда ороһон байна.
1930-1934 онуудта «Буряад-Монголой үнэн» сониной харюусалгата редактораар хүдэлһэн Санжа Ширабон республикын уран зохёолшодой эмхи байгуулха хэрэгтэ ехэ габьятай байһан юм. 1934 ондо Буряад-Монголой уран зохёолшодой нэгэдэхи хуралдаанда «Буряад-Монголой АССР-тэ уран зохёолой хүдэлөөнэй байдал болон саашанхи хүгжэлтэ тухай» асуудалаар тэрэ элидхэһэн юм. Энэ хуралдаанай тогтоолоор Санжа Ширабон СССР-эй Уран зохёолшодой I съезддэ Буряад-Монгол ороноо түлөөлөөд, совет уран гуурһатанай нэгэдэлэй правлениин гэшүүнээр һунгагдаһан алдартай.
Буряад-монгол литературын хүгжэлтын асуудалнуудаар ехэ үргэн дэлисэтэй, шэнжэлгын ба шүүмжэлгын статьянуудые бэшэһэн байна. СССР-эй мэдээжэ зохёолшод Александр Безыменский, Семен Кирсанов болон бусадтай, Монголой уран гуурһатантай зохёохы харилсаа холбоотой байгаа. Ород, монгол, немец хэлэнүүдые һайн мэдэдэг, эрхим редактор Санжа Ширабон Ленинградта марксизм-ленинизмын классигуудай зохёолнуудые совет үндэһэ яһатануудай хэлэн дээрэ хэблэлдэ бэлдэхэ редакторнуудай гурбан жэлэй курсада һурахаяа ошоод, дүүргэжэ үрдеэгүй юм. Партиин Буряад-Монголой обком гэдэргэнь дуудажа асараад, Хэлэнэй, түүхын ба литературын институдай директорэй орлогшоор томилоо һэн. Гадна Уран зохёолшодой нэгэдэлэй харюусалгата секретариин уялга дүүргэдэг байгаа.
1937 оной октябриин 26-да Санжи Ширабон тушаагдаад, совет засагта эсэргүү, тагнуулай ажал ябуулаа гэжэ гэмнэгдээд, 1938 оной июниин 2-то буудуулаа. Тэрэл үедэ үндэһэн сониной редактораар хүдэлһэн Доржи Ардин буудуулаа бэлэй. Монгол туургата арадууд хоорондоо холбоотой болоһой гэжэ хүсэдэг байһан энэ хүн Буряад-Монголдо соёл хүгжөөлгын асари ехэ ажалда өөрын горитой хубитаяа оруулһан габьяатай.
1938 оной эхиндэ урид газетын редактораар хүдэлһэн Базар Ванчиковые барижа тушаагаа. Сталинай Конституциие буряад хэлэн дээрэ оршуулхадаа, панмонгол, ламын шажанай нэрэ томьёо үгэнүүдые хэрэглээ, зарим статьянуудай удха хазагайруулаа гэжэ гэмнэбэ. Конституциин оршуулга Ербановай, Доржиевай, Дампилоной, Ванчиковай редакци доро 10 мянган хэһэгээр гараһан байгаа. Эдэ бүхы гэмнэлгэнүүдһээ Базар Ванчиков арсаа, мүшхэбэриин үедэ нэгэшье хүнэй нэрэ нэрлээгүй гэжэ түүхэшэ эрдэмтэн Ш.Б.Чимитдоржиев бэшэһэн юм (Выдающиеся бурятские деятели. Т.1.252-259 н.). Тэрэ Колымада лагерьта наһа бараа бэлэй. 1956 ондо нэрэнь сагааруулагдаа.
Наяад жэлэй саана болоһон аймшагтай аюул — политическэ хамалган манай гүрэндэ хэзээдэшье бү дабтагдаһай, һүрөөтэй жэлнүүдэй һүүдэр зоной һанаа сэдьхэл бү тамалаг гэжэ хүсэе. Арад зомнай энээн тухай хэзээдэшье бү мартаһай!❚