Сэлэнгын хабсагай шулуунда Сагаан үбгэнэй дүрсэ олдобо

Һаяхана Сэлэнгын аймагай Бороотой (Бараты) нютагта мүнхын уһан мэтэ арюун аршаанай ойрохи үлэгдэл хабсагай (останцы) дээрэ Сагаан Үбгэнэй дүрсэ олдобо Харахада, эндэ байһан Сагаан Үбгэн будын шажанай барималшье, зураһаншье дүрэнүүдэй түхэл хэлбэритэй шэнги. Монгол, буряад, хальмаг ба тува — хамаг монгол угсаатанай һүзэглэдэг сагаан һахалтай үбгэн хонхойтор түнхиһэн агы дотор дабшалан, зүүн гараараа луу тархитай таягаа тулажа, баруун мотороороо эрхиеэ татажа, эхэ хамаг амитанай ута наһатай, амгалан байдалтай амидархын тулада зальбарна. Нигүүлэсхы сэдьхэлтэй бодисадые тойроод, алим жэмэстэ бүйлөөһэн модод ургажа, боди гүрөөһэд, зэрлиг ангууд, шубууд эжэл эжэлээрээ бэлшэн, ниидэн, диваажинай орон һануулха юм. Гэлүгба шэглэлэй будын шажанай номуудай дунда «Сагаан Үбгэнэй судар» зохёогдожо, Сагаан Үбгэниие монгол туургатанай бурхад сахюусадай дүхэригтэ (пантеон божнеств) оруулһан. Тэрэ судар соо Шэгэмүни бурхан Сагаан Үбгэнтэй уулзаба гэжэ домоглогдоо. Бурхан багшын номнол дагаһан бодисада гэр бүлын аза жаргал, угай залгаа үршөөлсэдэг, зэрлиг ангуудые, гэрэй адууһа мал арьбадхан тэдхэлсэдэг, газар уһанай сабдагуудые номгодходог үүргэнүүдтэй. Урданай үбгэдэй хэлэһээр, Сагаан Үбгэндэ һүн сэржэм үргэхэдээ, найман зүг руу тойруулан бэшэ, харин баруун-урда зүг руу сасалха ёһотой һэн, юуб гэбэл, Сагаан Үбгэн угаараа Гималайн саһата уулаһаа бууһан гэжэ багсаагдана. Монгол туургатан Сагаан Үбгэниие өөһэдынгөө үбгэн абадал дүтөөр һанажа, сэдьхэжэ, ондоошье нэрэнүүдээр өөгшөөн нэрлэдэг: Хүгшэн богдо, Дэлхэйн сагаан үбгэн, мүн газарай түбиин Үтэгэн эхын эжэл ханинь гэхэшье байна.



Будын шажанай Сангхын толгойлогшо Хамбо Лама Дамба Аюшеевай бодомжоор Сагаан Үбгэнэй дүрсэ хаанаһаа яагаад бии болоһыень мүнөө дээрэ тон онсолхоор бэшэ юм ха. 

Анхан энэ хабсагай дээрэхи зурагай үнинһөө байдаг байһан тухай ламанар урдахи зуунжэлэй 70-аад онуудаар бэшэгдэһэн ном уншажа мэдээ һэн. Тэрэ номой хуудаһанууд дээрэ Сагаан Үбгэнэй байһан энэ газар тухай тобшоор бэшэжэ, зурагуудаар заажа харуулһан байгаа.

Галуута нуур тосхонһоо 21 модоной, Галуута нуурһаа баруулжаа 5 модоной газарта оршодог Сонгинотын хүндын ойгуурхи абар-табар хасуури модотой хаданууд дээрэ ёдойлдоһон анханай нэлэнхы хабсагайнуудай үлэгдэлдэ урданай зурагууд нюусагайхан газарта олдобо. Энээрүү түрүүн ябаһан зондо юундэшьеб харагдадаггүй байгаа. Дүтүүр байһан тосхонуудай зон иимэ зурагуудай эндэ байһан тухай оройдоошье мэдээгүй байба. Харагдаха сагынь ерээдүй байгаа юм аабы? Аяар 150 жэлэй саана Ацайн дасанай ламанар Сагаан Үбгэнэй ба тэрэнэй эб нүхэсэлэй дүрсэнүүдые зурахадаа, тон һайн, эрхим бүхэ шанартай минеральна шэрэнүүдые хэрэглэһэн байна. Тиихэ дээрээ тэдэ ламанар тон хаана зурахаяа аргагүйл һунгажа мэдээл даа. Хадын наруули талада, газарай гүн сооһоо сорьёлһон элшэ хүсэн дээрэ номтой, тарнитай улаан орхимжотоной бүтээһэн зураг нэмэгдээд, энэ газарай эршэ шадал улам шангарһан байха.



Тус мэдээсэл дуулаһан, ном соохи гэрэл зурагуудые хараһан Хамба лама Аюшеев холо бэшэ байдаг Тамчын дасанай ламанарта тэрээрүү ябаад, шалгаад ерэхыень даалгаба. Тэдэнь хүршэ хадаһаа Сагаан Үбгэнэй зурагдаһан хабсагай тээшэ хаймадахадань, нэн түрүүн үбгэниие тойроһон сахаригай хахад обёорогдобо. Тамчын дасанай лама Гончок Будаев иигэжэ хэлэбэ: «Шулуун һарабша доро байһан ушарһаа зурагай үнгэ будаг нара һалхиндаа ангаагүй, зандаа шахуу үлэһэн байна. Энэ шулуу түнхижэ хэгдээ гү, али байгаалиһаа иимэ һарабшатай шэнги байгаа юм гү гэжэ гансата хэлэхын аргагүй. Зураашад дүрсын хэсэг хуби бүхыень эли тодоор зураа, будаа: нюдэнэйнь аниигаан, уршалаануудынь, һахалынь харахада, үбгэрһэн хүнэй шэнжэтэй. Тодо хурса үнгэтэй шэрэ будагаар шара гутал бүһэнь шэрдээтэй. Гарайнь таяг улаан үнгэтэй, табагынь эрдэни зэндэмэнеэр дүүрэнхэй. Тойроод ангууд, шубууд. Сагаан Үбгэнэй эхэ байгаалияа гамнан найжалдаг хадань тэрэниие ан амитад этигэлтэй тойрон байдаг. Тэрээндэ һүзэглэдэг. мүргэдэг хүн зондо ута наһа үршөөдэг, үгытэй ядуушуулда эд зөөри олгодог. Тус зурагай олдоһон тухай һонин һорьмой ехэ түргэн саг соо зондо дуулдажа, түрүүшын һүзэгшэд иишэ мүргэлөөр ерэдэг болоод байна».

Александр Тубанов, Бороотой тосхоной ажаһуугша: «Саашадаа нютагай зон жэл бүри иишэ ерэжэ, адууһа малнай үдэсэтэй, талха таряамнай ургасатай, ута наһатай, удаан жаргалтай ябахын тула зальбаржа байхалди даа. Үхибүүдээ, аша зээнэрээ сахюусадтаа һүзэжэ ябахаар һургаха хэрэгтэй». 

Сагаан Үбгэндэ хүрэжэ ерэхэнь хүшэрхэн. эгсэ ташалангууд, хүндэ хүшэр харгынууд. Эндэхи нютагай арад зон Сагаан Үбгэн шүтээнтэй болоһондоо баяртайнууд, ехэл һүзэглэнхэйнүүд. Хамаг зоной ерэжэ байхын тула нэн түрүүн харгы заһаха, гаргаха тухай хэлсэжэ байнхай юм ха. 

«Манай аймагай дэбисхэр дээрэ хоморой шухаг зүйл — хабсагай шулуунда зураһан Сагаан Үбгэнэй шүтөөнэй олдоһон тухайнь олондо дуулганабди. Тус шүтээн манай соёлдо үнинэй мэдээжэ һүлдэ тэмдэг, арадаймнай энжэ баялиг, байгаали түүхэ хоёртоёо гүнзэгы холбоотой байһанаймнай гэршэ. Сагаан Үбгэнэй нютагтамнай бусахада, үргэн Сэлэнгэ нютагаархин тэрэнэй агуу хүсэндэ, аша туһадань этигэн һүзэглэхэ. Энэ шүтөөнэй байһан газар эршэ хүсөөр бадаран, оюун ухаанай хүгжэлтэшье үршөөхэ, үнинэй хүлеэһэн аадар бороошье адхаруулха байха гэжэ найданабди». — гэжэ Сэлэнгын аймагай гулваа Станислав Гармаев сахим сүлжээндэ бэшэһэн байна.

Хамба лама Дамба Аюшеев олдоһон олзо зурагуудай анханайнгаа шанар шэнжые алдаагүй шахуу байһыень тэмдэглээ: «Хабсагай дээрэ Сагаан Үбгэн ба тэрэниие тойроод байһан зурамал дүрсэнүүдые бурхадай дүхэригтэ сэхэ оруулхаар. Зурааша ламанар тон ураар эдэ бүгэдые дүрсэлэн зуража, айхабтар бүхэ шанартай шэрэнүүдые хэрэглэһэн байна. Будын шажантай бидэн 100 гаран жэлэй туршада ангаа эбэрээгүй байһан зурагуудай гэгээн удхатай болоһые ойлгон, мэдэрэн, хүлеэн абанабди. Хабсагай дээрээ хоморой зурагуудтай болоһон энээхэн газарнай анханһаашье ондоохон шэнжэтэй, элбэгээр хура бороо татажа абадагаараа суутай, тиимэһээ Бороотой гэжэ нэрлэгдэһэн юмэл даа. Мүнөө Ацайн ба Тамчын дасангуудай ламанар Сагаан Үбгэеэ тахидаг болохо. Бороотой (Бараты) нютагаархид баясан омогорхохо байха. Ондоо тээхи зоншье иишэ ерэжэ зальбаран мүргэбэл, Сагаан Үбгэнэй адиста хүртэжэ, нютагтаа хэрэгтэй бороогоо абаашаха».

Буряад зоноймнай буянтай байхада иимэ гүнзэгы удхатай, дэмбэрэлтэй үйлэ хэрэгүүд ушарнал даа. Хамар-Дабаанай энгэрээр, Галуута нуурай баруун эрьеэр эртэнэй түүхэтэй Ацайн, Тамчын дасангуудай хараа доро хурал номой, хонхо дамаариин, хэсэ хэнгэрэгэй абяа сууряатуулан, Сагаан Үбгэнэй диваажинай орон хэтэ сагта оршимой!

Сагаан Үбгэн тухай монгол арадууд янза бүриин сударнуудые, маани магтаал зохёоһон, эндэ монгол хэлэн дээрэ бэшэгдэһэн нэгэ зальбарал табибал, ойлгожо ядахаар бэшэ гэжэ һанахаар.

Сагаан Үбгэн тухай монгол сударһаа "Цагаан өвгөн нь насны шидийг бүтээсэн, урт цагаан сахалтай, эрх барьж, матар толгойт таяг тулсан, буга унаж, тогоруу дагуулсан өвгөний аршийн дүрээр залардаг. Нас, буян, эд хөрөнгө, үр хүүхэд дөрвийг голлон даасан бурхан юм.



Цагаан өвгөнийг урин дуудаж, тахил өргөн баясгаснаар эд малын гарз, аливаа зэтгэр гайг тонилгон амь насыг уртасгана. Идээ ундаа, эд малыг арвижуулж, буян хишгийг дэлгэрүүлэн санасан хэргийг бүтээхэд ихэд тустай. Цагаан идээ, сүү тараг, өрөм, ааруул тэргүүтнийг өргөн арц хүж уугиулан, цагаан өвгөний санг уншина.

Ом амар сайн болтугай!
Арван зүгийн бурхад дор мөргөмү.
Адистэдийг соёрх.
Агуу их жимст түү
Уулны тэндээс
Арш Цагаан өвгөн
Аяа энд ирэгтүн.
Хорин дөрвөн орд ба
Хот айл дор аваачин
Хутаг энэ орон дор
Хурдан хурдан ирэгтүн.
Сүмбэр агула дөрвөн тив
Сүн далай орон ба
Сүм хийд дор аваачин
Сүр сүр үтэр ирэгтүн.
Зээ. Цэцэг, хүж, зул ба
Цэвэр сүрчил идээ
Цэнгэлээр тахиму
Таны сэтгэл ханатугай.
Зориг сархад сацаад
Зоог бэлэг өргөмү.
Зохилдохын хамаг сайн
Зулыг бидэнд соёрх.
Арц , зандан, гүгэл бээр
Ариулан тахимой.
Аль тусын шим эм адистидыг соёрх,
Зээ Богд Цагаан өвгөн
Бушуу бугыг хөлөглөн
Бохир таяг, шим эм
Боть дэвтэр барьсан
Буруутныг тэмдэглэн
Буянтныг тэтгэж
Бурхан багшийн емнө
Бошго зарлиг олгосон.
Тангарагт эцэг
Тан дор магтан мөргөмү.
Таалсан хэргийг
Тансаг сайтар бүтээ,
Зээ журам ёс тогтоо.
Жаргал буяныг олгуул.
Зэтгэр гайг сөнүүл.
Заяа буяныг мандуул.
Амь насыг уртасга.
Адуу малыг арвитга.
Ад бугийг эцэслэ,
Ам хэлийг устга.
Хорт дайсан, хулгай
Худал, ховыг сөнүүл.
Хахир зудыг арилга.
Хутаг хишгийг ирүүл.
Үнэн гурван эрдэнэ,
Үхэл үгүй шидтэн
Өлзий хутаг ивээж
Өнө удаан орштугай!