Буряад хэлэнэй үдэр - 2019

Фанфары. Начало песни.

1. ПРОЛОГ. Гимн бурятскому языку. Засл.арт РФ. Билигма Ринчинова, Нар. Арт. РБ Болот и Жажан Динганорбоевы, Надежда Мунконова, Чимит Дондоков, Номин Цыденжапова, Юрий Банзаров, Булат Самбилов, Алдар Базаров.
Выход ведущих.

ХҮТЭЛЭГШЭ: Амар мэндээ, буряад хэлэнэй үнэн нүхэд, хэлэндээ дурлажа, эхэ хэлээрээ үдэр hүнигүй дуугаржа ябадаг эрхим hайхан айлшаднай! 

ХҮТЭЛЭГШЭ: «Буряад хэлэнэй Үдэр» Буряад эхэ дайдыемнай арюун hайхан алтаар нэмэриhэн шаргал намарай шара набшын хаhада заншалта болон үнгэржэ, баярайнгаа үдэшэдэ мүнөө эхэ хэлэнэйнгээ үлгы гуламта Буряад театртаа дахинаа сугларба гээшэбди.

ХҮТЭЛЭГШЭ: Шагнаха бүридөө ирагуу баялигыень гайхажа барашагүй, шудалха бүридөө үгынь эрдэниие түүжэ диилэшэгүй уянгатай hайхан, хизааргүй баян буряад хэлэнэйнгээ hайндэрые тэмдэглэхэ гэжэ суглараад hуунабди. 

2. Выход 7 Бурятских родов. (14 актёров Буряад театра) На своём диалекте, в своих национальных костюмах, приветствие, хадаки и песни. + Выступление студентов колледжа искусств (рук. Засл.арт РБ Баир Бадмаев)

ХҮТЭЛЭГШЭ: Энэ hайндэрыемнай эмхидхэн байгуулагшад гэхэдэ:
= Буряад Уласай Засагай Газар!
= Буряад Уласай Арадай Хурал!
= Буряад Уласай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаман!
= Буряад Уласай Соёлой яаман!
= Бүгэдэ Буряадай үндэhэн соёлой эблэл!
= Улаан-Үдэ хотын захиргаанай Болбосоролой талаар хороон!

ХҮТЭЛЭГШЭ: Ушар юуб гэхэдэ түрэлхи хэлэнэймнай ород хэлэндэ түрюулэн хосорхогүйн оршон байгуулха, гэртээ, сэсэрлигтэ, hургуулида заалгые үлүү ехэ үрэ дүнтэй болгохо, телевидени, радиодо буряад дамжуулгануудые олоор бүтээхэ, театрай тайзан дээрэ шэнэ зүжэгүүдые табиха гээд лэ — эдэ болон бусад шухала асуудалнууд hүүлэй үедэ түрэ засагай халуун анхарал доро абтанхай байна.

ХҮТЭЛЭГШЭ: Эгээл түрүүлэн эхын hүөөр буряад эльгэеэ мэдэрнэбди, түрэл буряадаараа хэлэндэ оронобди. Эхэ... Эжы... Үндэр заяатай нангин энэ нэрэдэ hүгэдэн мүргэжэ, үндэртэ үргэжэ, солыень дуудая!

3. Поёт засл. арт. Д Бочиктоев.

ХҮТЭЛЭГШЭ: 2019 оной буряад хэлэнэй үдэрые угтуулhан хэмжээ
ябуулганууд энэ hарын туршада айхабтар олоор үнгэрбэ гээшэ. Нэрлэхэ болобол:
— hурагшадай дунда эрхим диктант;
— буряад хэлээр эрхим найруулга;
— буряад хэлэ үзэжэ эхилhэн hурагшадай дунда олимпиада;
— оршуулагшадай урилдаан;
— «Буряадаар дуугарая» гэhэн хүдэлөөн.
Эдэ бүгэдые Буряад Уласай Болбосоролой эмхи зургаанууд, Болбосоролой ба эрдэм ухаанай яаман, нютагай өөhэдын хүтэлбэриин зургаанууд, аймагуудай болбосоролой хэлтэсүүд эмхидхэн үнгэрөө.

ХҮТЭЛЭГШЭ: Тиихэдэ Улаан-Үдын Болбосоролой талаар хорооной болон hургуулиин наhа гүйсөөгүйшүүлэй болбосоролой эмхи зургаануудай эмхидхэн үнгэргэhэн хэмжээ ябуулгануудые нэрлэбэл:

«Буряад хэлэн — манай үндэhэн хэлэн» гэhэн хөөрэлдөөн,

Элдэб мэргэжэлтэй эжынэртэй уулзалга,

«Түрэл хэлэеэ бү мартаял» гэhэн үхибүүдтэй видео-буулгабари, 

«Аба эжын дуунууд» гэжэ нэрлэгдэhэн дуунуудые гүйсэдхэгшэдэй урилдаан, 

«Манай бүлэ» гэжэ уран зурагуудаар урилдаан, 

«Буряад арадай заншал» гэжэ фотостенд,

«Жэнхэни буряад хэлээрээ хөөрэлдэе!» гэжэ хүдэлөөн.

ХҮТЭЛЭГШЭ: Энэ ехэ хөөрөөгөө эгээ багашуулhаань эхилэебди. Ушар юуб гэхэдэ Улаан-Үдэ хотын сэсэрлигүүдэй хүмүүжэмэлнүүдэй зохёохы шэглэлтэй «Гурбан эрхэхэн» гэhэн мүрысөөн үнгэржэ, эндэ тодорhон илагшадаа нэрлэебди!

ХҮТЭЛЭГШЭ: Шангай гурбадахи hуурида хоёр сэсэрлиг:
«Калинка» гэжэ 96-дахи сэсэрлиг, сэсэрлигэй буряад хэлэнэй багша Цырен-Долгор Базаровна Лубсанова!
Тиихэдэ «Подснежник» гэжэ 67-дохи сэсэрлиг, сэсэрлигэй буряад хэлэнэй багша Баярма Цыреновна Гумпылова!

ХҮТЭЛЭГШЭ: Шангай хоёрдохи hуурида мүн лэ хоёр сэсэрлиг гараhан байна, хотын «Зорька» гэжэ 104-дэхи сэсэрлиг, буряад хэлэнэйнь багша Жаргалма Владимировна Цыренова. Хоёрдохи hуури эзэлhэн үшөө нэгэ сэсэрлиг — «Колобок» гэжэ 3-дахи сэсэрлиг, сэсэрлигэй буряад хэлэнэй багша Соёлма Дашинимаевна Бадмацыренова!

ХҮТЭЛЭГШЭ: Мүнөө таанарай нэрьемэ альга ташалган доро түрүүшын hуурида гараhан сэсэрлиг! Энэ хадаа «Алые паруса» гэжэ 35-дахи сэсэрлиг, багшань Людмила Елизаровна Бальжурова!
Номер от детского садика «Алые паруса, как победители конкурса 

ХҮТЭЛЭГШЭ: Октябриин юhэндэ Буряадай дунда мэргэжэлэй Багшанарай hургуулида үнгэрhэн «Эрдэм бэлигэй дээжэ» гэhэн сэсэ буляалдаhан наадан, «Үгы болоhон тосхонуудай тобшоон» — «Тосхонhоо уг гарбалтай» гэжэ Байгалай уласхоорондын оюутадай ба hайн дуранай театрай бүлгэмүүдэй наадан-урилдаан, октябриин табанда Буряадай гүрэнэй Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ академическэ драмын театр, Оросой Холбооной арадай зүжэгшэн Михаил Елбонов, Буряадай Соёлой яаман гэгшэдэй эмхидхэн үнгэргэhэн «Эдир Будамшуу» гэжэ 15-дахи уласхоорондын урилдаан Оросой Холбооной Театрай жэлдэ зорюулагдан үнгэрөө бэлэй..

ХҮТЭЛЭГШЭ: Мүнөө тайзан дээрэ, 15-дахи уласхоорондын"Эдир Будамшуу" гэhэн мүрысөөнэй лауреат Буряадай үндэhэ яhатануудай нэгэдэхи лицей интернадай. Балданов Вандан, 5 ангиин hурагша. А.Жамбалон. шүлэг

Детский номер. Лауреат конкурса «Эдир Будамшуу» РБНЛИ № 1.

4. Оросой арадай артист Михаил Елбонов шүлэг уншана. Н.Дамдинов, Д.-Д. Мункуев, Д.Улзытуев, Д. Жалсараевай зохёолнуудhаа.

ХҮТЭЛЭГШЭ: Цыренжаб Сампиловай нэрэмжэтэ Уран hайханай музейдэ «Минии дуратай буряад үгэ» гэhэн урилдаан болон Дашарабдан Батожабайн нэрэмжэтэ эдиршүүлэй уншаха түбтэ Хүүгэдэй хүүхэлдэйн интерактивна театрай хэшээлнүүдые Буряадай Соёлой яаман, буряад Уласай Үндэhэн номой hан үнгэрөө.

ХҮТЭЛЭГШЭ: Буряад хэлэнэй hайндэрые угтуулан энэ hарын туршада үнгэрhэн хэмжээ ябуулагнуудые саашань тоолобол, «Минии уг гарбал», «Һэеы гэр бари» гэжэ буряад хэлэ мэдэлгээр шэрээ наадан, Декабрист Н.А. Бестужевай «Үбэр Байгалай хизаарай зураглал», «Буряад ажахы» гэhэн зураглалнуудаар «Сэлэнгын буряадуудай хоол ундан» гэжэ музейн хэшээл, «Буряад үнэн» гэжэ хэблэлэй байшан болон буряад хэлэнэй «Амар мэндэ» hургуулиин эмхидхэлгэ, оролдолгоор hониной нюурнууд дээрэ толилогдоhон «Хүхюу зохёолшон» гэжэ урилдаан, тиихэдэ «Буряад үнэн» hониной шэнэ түхэл шарайтай танилсалга, тэрэл байшанда «Сугтаа» гэжэ хүүгэдэй шэнэ сэтгүүлэй нара хараhанай баяр.

ХҮТЭЛЭГШЭ: Аяар холын 1921 оной декабрь hарада Алас Дурната Уласай бүридэлдэ ородог Буряад-Монголой можын түб хото болохо Шэтэдэ «Шэнэ байдал» гэhэн буряад hониной түрүүшын дугаар нара хараhан түүхэтэй. Удаань, 1923 ондо Буряад-Монголой автономито Совет Социалис Республикын байгуулагдахада, hониной редакци Дээдэ-Үдэ (мүнөөнэй Улаан-Үдэ) хото нүүлгэгдэжэ, нэрэньшье хубилгагдаад — «Буряад-Монголун Үнэн» гээд, гаража эхилээ.

ХҮТЭЛЭГШЭ: «Шэнэ байдал», удаань «Буряад-Монголой үнэн» hониной түрүүшын эрхилэгшэ-редакторай тушаалда гүрэн түрын элитэ ажал ябуулагша, Буряад-Монголой автономито республикын гүйсэдхэхы хорооной президиумэй түрүүлэгшэ Матвей Амагаев байhан. «Буряад-Монголой үнэндэ» Хоца Намсараев, Цокто Номтоев, Ц.Дон, Даширабдан Батожабай, Барадий Мунгонов, Цырендулма Дондогой, Бавасан Абидуев, Дондок Улзытуев, Ардан Ангархаев, Галина Раднаева, Галина Дашеева-Базаржапова, Булат Жанчипов, Алексей Бадаев болон бусад уран зохёолшод, уран шүлэгшэд хүдэлhэн түүхэтэй. 

ХҮТЭЛЭГШЭ: 1990-дэхи онууд болотор үдэр бүри гарадаг байhан «Буряад үнэн» hонин хүлгөөтэй, хүндэ тэрэ сагай эрхээр долоон хоногто нэгэ дахин хэблэгдэдэг боложо, уласайнгаа дотоодо гадаадын байдал тухай мэдээсэхэhээ гадна, «Гал гуламта», «Гунан дэлхэй», «Сагай сууряан» гэхэ мэтын гаршагууд доро элдэб hонирхолтой материалнуудые толилжо эхилээ. 

ХҮТЭЛЭГШЭ: Мүнөө тайзан дээрээ «Буряад үнэн» hониной болон буряад хэлэнэй «Амар мэндэ» hургуулиин түлөөлэгшэдые (нэрлэжэ) гаража ерэхыень уринабди. Буряадайнгаа эгээл хүхюу зохёолшодто шагналнуудые барюулхамнай. 

ВРУЧЕНИЕ НАГРАД 

ХҮТЭЛЭГШЭ:Балдан Насанович Ябжановай «Эхын дуудалга» гэhэн пьесэhээ хэhэг. 

5. «Эхын дуудалга». Засл. артистка России Д. Сангажапова и Ч.Дондоков, С.Ендонов и Б.Динганорбоев.

ХҮТЭЛЭГШЭ: Октябриин 11-ндэ Хяагтын В. А. Обручевой нэрэмжэтэ хизаар ороноо шэнжэлэлгын музей Соёлой яаман хоёрой эмхидхэлээр Уран зохёолшо Хоца Намсараевай түрэhөөр 130 жэлэй ойдо зорюулагдаhан «Буряад ороноо түүрээгшэ» гэhэн үзэсхэлэн нээгдэжэ, Хягтын hургуулинууд олоороо хаража хабаадаба hэн. Октябриин 16-нда урлалай Пётр Чайковскийн нэрэмжэтэ дунда мэргэжэлэй hургуулида үнгэрhэн хэмжээ ябуулганууд гэхэдэ:

1. «Минии дуратай дуушан» гэжэ сэдэбээр найруулга бэшэлгэ, тиихэдэ
2. Буряад хэлэн дээрэ эрхим оршуулга. 
Октябриин 17-ндо Гомбожаб Цыбиковэй hураха номой гараhанhаа хойшо үнгэрhэн 95 жэлдэ зорюулагдаhан «Буряад-монгол бэшэгэй хэлэнэй грамматика» гэжэ үзэсхэлэн Матвей Хангаловай нэрэмжэтэ Буряад ороной түүхын музейдэ үнгэрөө. Тэрэл үдэр Буряад хэлэнэй сахим hураха номоор уласай турнир Буряадай нэгэдэхи үндэhэн лицей-интернат hургуулида заншалта ёhоороо үнгэрөө, эндэ Хурамхаанай, Яруунын, Түнхэнэй, Мухар-Шэбэрэй, Бэшүүрэй, Кабанскын аймагуудhаа hүбэлгэн үхибүүд ерэжэ, ганса Хэжэнгын аймагhаа 5 команда хабаадаа. Буряад Уласай Үндэhэн номой hан буряад хэлээр уншалга дахажа бэшэлгэ эмхидхээ.

6. «Минии Буряад» Хэжэнгын Х. Намсараевай нэрэмжэтэ hургуулиин 3 hурагшад уншана.

7. Чингиз Айтматов. «Материнское поле» Читает народная артистка России Лариса Егорова.

ХҮТЭЛЭГШЭ: Октябриин 18-нда Матвей Хангаловай нэрэмжэтэ Буряад ороной түүхын музей hэеы гэртэ экскурси үнгэргөө, октябриин 18-да Ким Цыденовэй нэрэмжэтэ зохёохы ажалай можо нютагууд хоорондын VI урилдаан. Гунгаа Чимитовэй 95 жэлдэ зорюулагдажа Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй ехэ hургуулида олон зоной хабаадалгатай үнгэрөө, 23-нда Гэр бүлын диктант тэрэл Ехэ hургуулиинхид эмхидхэжэ үнгэргөө. 
Октябриин 24-ндэ «Монгол туургата арадуудай хэлэн ба литература: теори ба практика» гэhэн сэдэбээр профессор Ц.Ц. Цыдыповэй 100 жэлэй ойдо зорюулагдаhан эрдэм шэнжэлэлгын хуралдаан, тиихэдэ буряад хэлэнэй багшанарай семинар-практикум Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй ехэ hургуулида үнгэрөө, 25-нда Дунда болон Дээдэ мэргэжэлэй hургуулинуудай оюутадай дунда буряад хэлээр сээжээр уншаха урилдаан үнгэрбэ.
Октябриин 14-24-нэй үдэрнүүдтэ «Буряад хэлэнэй мүнөөнэй байдал: асуудалнууд ба шиидхэхэ зам» гэhэн сэдэбээр Буряадай Ехэ hургуулиин багшанарай лекцинүүд үнгэрөө.

8. Засл. Артист России О. Бабуев. «Бэшэг»

9. Поют народные артисты РБ. Болот и ЖаажанДинганорбоевы

ХҮТЭЛЭГШЭ: Үнгэрhэн үдэр hайндэрэй хэмжээ ябуулгануудаар элбэг байгаа. 
П.И. Чайковскийн нэрэмжэтэ дунда мэргэжэлэй урлалай hургуулиин оюутадай дунда буряад хэлэн дээрэ уран уншалгын, буряад арадай дуу гүйсэдхэгшэдэй урилдаанууд үнгэрөө.
Мүнөөдэр эгээ энэ үедэ Москва хотодо «Хэлэнэй политика: бүхэроссиин экспертизэ» гэhэн хуралдаанда Буряад Уласай Засагай газарай, Буряад Уласай Арадай Хуралай, Бүгэдэ Буряадай үндэhэн соёлой эблэлэй түлөөлэгшэд хабаадажа байна. 

ХҮТЭЛЭГШЭ: Буряад хэлэнэй үдэртэ зорюулагдаhан хэмжээ ябуулганууд Агын Буряадай, Усть-Ордагай Буряадай тойрогуудта, Буряад Уласай нютагай аймаг нютагуудаар, Москва, Санкт-Петербург, Красноярск, Томск, Новосибирск, Якутск, Мирный, Нерюнгри, Эрхүү, Шэтэ хотонуудаар үргэн дэлисэтэйгээр үнгэрөө гэhэн мэдээсэлнүүд абтанхай. 
Һайндэрэй үедэ Буряадай нэгэдэхи үндэhэн лицей-интернат hургуулида уласай толгойлогшо Алексей Цыденов уласайнгаа холо ойрын аймаг нютагуудhаа хүрэжэ ерэhэн буряад хэлэнэй багшанартай уулзалга үнгэргэбэ. Багшанарай мэдүүлhээр байдал хараа байтар hайжараад орхиногүй, бэрхэшээлнүүд олон, эгээл шухалань гэхэдэ, буряад хэлэеэ шэлэжэ hураха hурагшад олошорногүй, хэшээлэй сагууд үсөөрөө гэгдэбэ. Тиимэhээ энэ байдалаар хотодошье, хүдөөдэшье гүрэнэй дэмжэлгэ хэрэгтэй гэhэн тобшолол хэгдээ.

12. Ансамбль моринхуристов из колледжа искусств.

13. Ансамбль моринхуристов из колледжа искусств. 

ХҮТЭЛЭГШЭ: Ямаршье уран зохёолшын үхибүүн хаhа, эдир наhан hургуулидал үнгэрөө ха юм даа. Хэлэ бэшэгэй, литературын хэшээлнүүдтэ тэдэ бусадhаа илгарhан лэ байдаг бэлэй гээд ехэнхи дурсалганууд соогуур хэлэгдэдэг. Хэн мэдэбэ, мүнөөдэрэймнай хүүгэдэй дунда мүн лэ ерээдүйн ехэ ехэ зохёолшод ургажашье ябана аалам?

14. Д. Батожабай «Шалхуу Рабданай хөөрөөн». Литературно-театральная композиция в исполнении молодых артистов театра.

15. Поёт Дашима Соктоева с детьми. 

16. Народная артистка России Людмила Дугарова.

ХҮТЭЛЭГШЭ: Харагшадтаяа үдэр бүри уулзажа байhан Буряад драмын театр Буряад Уласайнгаа нэрэ hүлдые үргэжэ, мэргэжэлтэ урлалаараа арад зонойнгоо үргэн эрилтэнүүдые хангажа байдаг. 
Эндэ hая октябриин 14-15 түрэл театрнай «Полет. Бэлшэрэй түүхэ» гэhэн зүжэгөөрөө Уласхоорондын театрнуудай олимпиин нааданда уригдажа, Санкт-Петербург хотын Оюун харагшадай театрай тайзан дээрэ тоглолто табижа ерээ. 

17. Стихи. Читают засл. артисты РБ Н. Мунконова, Ж. Динганорбоева, Д. Лубсанова, Г. Галсанова.

ХҮТЭЛЭГШЭ: Хүн зоной ажабайдалай алишье талые абажа харахада, яабашье, хэлэн дээрэл үндэhэлhэн байдаг. Хэлэгүй яагаад түүхэеэ мэдэхэбибди? Яагаад соёлнай хүгжэхэб? Дуун, хүгжэм, зүжэг нааданууд, уран зохёол, эжы, абын, багшын, аха захатанай hургаал яагаад дамжуулагдахаб?

ХҮТЭЛЭГШЭ: Эхэ, тоонто, хэлэн — энэ дэлхэйн эгээл нангин ойлгосонууд. Таhаршагүй холбоотой энэ гурбан эрдэниие сэдьхэлдээ лаб шэнгээhэн таанараа уhанай урасхал мэтэ ульгам буряад хэлэеэ нюдэнэй сэсэгы мэтэ гамнажа, хайрлажа, үдэр бүри энэл хэлэн дээрээ хөөрэлдэжэ ябаял даа гэжэ уряалнабди!

18. «Буряад хэлэн» Д. Улзытуев. 
Д. Тангатова, З. Ринчинов, Б.Бадмаев, Д.Гылыкова, 
Т. Бальжанова

ХҮТЭЛЭГШЭ: Түрэлхи хэлэмнай — сахиха гэрэлнай,
Хүн бэеымнай нангин уялга.
Түрэhэн арадайнгаа нэрые дурдуулан,
Гүн холоhоо шэнхинэhэн аялга.

ХҮТЭЛЭГШЭ: Түрэлхи хэлэмнай зүрхэндэмнай адли
Түби дэлхэйдэ гансал юм даа.
Түрэлхи хэлэмнай — угаймнай захяа —
Түүхымнай урасхалай долгин ха юм даа.

20. Гимн Республики Бурятия на бурятском языке. 
Поёт Вокальный ансамбль колледжа искусств им. П. Чайковского 
(50 студентов)